Luận án Phát triển bền vững các khu kinh tế ven biển vùng đồng bằng sông Hồng

Nội dung text: Luận án Phát triển bền vững các khu kinh tế ven biển vùng đồng bằng sông Hồng

1. BỘ GIÁO D ỤC VÀ ĐÀO T ẠO TR ƯỜNG ĐẠI H ỌC KINH T Ế QU ỐC DÂN
   
   
   ĐOÀN H ẢI Y ẾN PHÁT TRI ỂN B ỀN V ỮNG CÁC KHU KINH T Ế VEN BI ỂN VÙNG ĐỒNG B ẰNG SÔNG H ỒNG LU ẬN ÁN TI ẾN S Ĩ KINH T Ế Hà N ội - 2016
2. BỘ GIÁO D ỤC VÀ ĐÀO T ẠO TR ƯỜNG ĐẠI H ỌC KINH T Ế QU ỐC DÂN
   
   
   ĐOÀN H ẢI Y ẾN PHÁT TRI ỂN B ỀN V ỮNG CÁC KHU KINH T Ế VEN BI ỂN VÙNG ĐỒNG B ẰNG SÔNG H ỒNG CHUYÊN NGÀNH: QU ẢN LÝ KINH T Ế (Phân b ố lực l ượng s ản xu ất và phân vùng kinh t ế) MÃ S Ố: 62340410 LU ẬN ÁN TI ẾN S Ĩ KINH T Ế Ng ười h ướng d ẫn khoa học: 1. PGS.TS. Bùi T ất Th ắng 2. PGS.TS. Nguy ễn Thanh Hà HÀ N ỘI - 2016
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên c ứu c ủa riêng tôi. Các s ố li ệu s ử dụng trong lu ận án là trung th ực và có ngu ồn g ốc rõ ràng. Tác gi ả lu ận án Đoàn H ải Y ến i
4. MỤC L ỤC MỞ ĐẦU 1 1. Gi ới thi ệu lu ận án 1 2. Lý do ch ọn đề tài 2 3. Mục đích nghiên c ứu 3 4. Đối t ượng và ph ạm vi nghiên c ứu 4 4.1. Đối t ượng nghiên c ứu 4 4.2. Ph ạm vi nghiên c ứu 5 4.3. Cách tiếp c ận nghiên c ứu 5 5. Ph ươ ng pháp nghiên c ứu 5 5.1. Câu h ỏi nghiên c ứu 5 5.2. Ph ươ ng pháp nghiên c ứu 6 5.3. Ngu ồn s ố li ệu 7 CH ƯƠ NG 1. T ỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN C ỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 8 1.1. Một s ố nghiên c ứu liên quan đến ch ủ đề Phát tri ển b ền v ững 9 1.2. Một s ố nghiên c ứu liên quan đến ch ủ đề Phát tri ển khu kinh tế và khu kinh t ế ven bi ển 16 1.3. Một s ố nghiên c ứu liên quan đến ch ủ đề Phát tri ển kinh t ế - xã h ội vùng Đồng b ằng sông H ồng 20 1.4. Nh ững v ấn đề đặt ra đối v ới nghiên c ứu phát tri ển b ền v ững khu kinh tế ven bi ển 24 CH ƯƠ NG 2. C Ơ S Ở LÝ LU ẬN VÀ TH ỰC TI ỄN V Ề PHÁT TRI ỂN B ỀN VỮNG CÁC KHU KINH T Ế VEN BI ỂN 29 2.1. C ơ s ở lý lu ận v ề phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế 29 2.1.1. V ề vấn đề phát tri ển b ền v ững 29 2.1.2. V ề vấn đề phát tri ển các khu kinh t ế 33 2.2. C ơ s ở th ực ti ễn v ề phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển 39 2.2.1. Quan điểm và định h ướng phát tri ển b ền v ững c ủa Việt Nam 39 2.2.2. Về nội hàm phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển 41 ii
5. 2.2.3. M ột s ố tiêu chí để xác định các khu kinh t ế ven bi ển có ti ềm n ăng và l ợi th ế vượt tr ội ở Vi ệt Nam 42 2.2.4. Đề xu ất m ột s ố tiêu chí phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng 46 2.3. Kinh nghiệm phát triển khu kinh t ế của m ột s ố qu ốc gia trên th ế giới 51 2.3.1.Trung Qu ốc 51 2.3.2. Hàn Qu ốc 59 2.3.3. Ấn Độ 63 2.3.4. Kinh nghi ệm qu ốc t ế và bài h ọc rút ra cho Vi ệt Nam trong vi ệc phát tri ển các khu kinh t ế 67 CH ƯƠ NG 3. TH ỰC TR ẠNG PHÁT TRI ỂN CÁC KHU KINH T Ế VEN BI ỂN VÙNG ĐỒNG B ẰNG SÔNG H ỒNG THEO QUAN ĐIỂM B ỀN VỮNG 76 3.1. Quan điểm và ch ủ tr ươ ng c ủa Vi ệt Nam v ề phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển 76 3.2. Tình hình phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển c ủa Vi ệt Nam trong th ời gian qua 80 3.2.1. Các chính sách ưu đãi áp d ụng đối v ới các khu kinh t ế 85 3.2.2. M ột s ố bất c ập t ừ chính sách và mô hình phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển trong th ời gian qua 86 3.3. Tình hình phát tri ển khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng 97 3.3.1. Hi ện tr ạng vùng Đồng b ằng sông H ồng 97 3.3.2. Tình hình phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển Vùng Đồng b ằng sông Hồng 105 3.3.3. M ục tiêu phát tri ển và ti ềm n ăng, l ợi th ế của các khu kinh t ế vùng Đồng b ằng sông H ồng 117 3.3.4. Ảnh h ưởng c ủa bi ến đổi khí h ậu đến phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển vùng đồng b ằng sông H ồng 119 iii
6. 3.3.5. Th ử nghi ệm áp d ụng b ộ tiêu chí phát tri ển b ền v ững KKTVB để xem xét đánh giá đối v ới phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng 124 CH ƯƠ NG 4. ĐỊNH H ƯỚNG VÀ GI ẢI PHÁP PHÁT TRI ỂN CÁC KHU KINH T Ế VEN BI ỂN VÙNG ĐỒNG B ẰNG SÔNG H ỒNG THEO H ƯỚNG BỀN V ỮNG ĐẾN N ĂM 2020 VÀ NH ỮNG N ĂM TI ẾP THEO 134 4.1. Định h ướng phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông Hồng 134 4.1.1. V ề mô hình qu ản lý 134 4.1.2. V ề cách th ức l ựa ch ọn hình thái đầu t ư 136 4.1.3. V ề định h ướng xây d ựng chính sách ưu đãi 137 4.2. Gi ải pháp phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông Hồng theo h ướng b ền v ững đến n ăm 2020 và nh ững n ăm ti ếp theo 138 4.2.1. Nhóm gi ải pháp v ề th ể ch ế 138 4.2.2. Nhóm gi ải pháp v ề kinh t ế 140 4.2.3. Nhóm gi ải pháp v ề xã h ội 148 4.2.4. Nhóm gi ải pháp v ề môi tr ường 150 KẾT LU ẬN 153 DANH M ỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN C ỨU C ỦA TÁC GI Ả CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LU ẬN ÁN 156 TÀI LI ỆU THAM KH ẢO 157 PH Ụ LỤC 166 iv
7. DANH M ỤC B ẢNG VÀ BI ỂU ĐỒ Bảng 2.1. Ma tr ận phân tích v ề phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển 48 Bảng 2.2. Đánh giá v ề m ức độ đáp ứng các tiêu chí c ủa các khu kinh t ế Vi ệt 52 Nam hi ện nay Bảng 2.3. Các khu kinh t ế tự do và ngành ngh ề thu hút đầ u t ư ở các khu kinh t ế 67 của Hàn Qu ốc Bảng 2.4. Giá tr ị xu ất kh ẩu c ủa các SEZ ở Ấn Độ (2003-2012) 73 Bảng 3.1. Các khu kinh t ế ven bi ển đã thành l ập và quy ho ạch c ủa Vi ệt Nam 89 Bảng 3.2. Tình hình ho ạt độ ng c ủa các khu kinh t ế ven bi ển (lu ỹ k ế đế n h ết n ăm 93 2014) Bảng 3.3. S ố li ệu c ơ b ản c ủa các t ỉnh Vùng Đồng b ằng sông H ồng 110 Bảng 3.4. Ma tr ận SWOT cho Vùng Đồng b ằng sông H ồng 113 Bảng 3.5. M ục tiêu phát tri ển và ti ềm n ăng, l ợi th ế c ủa các khu kinh t ế vùng 128 Đồng b ằng sông H ồng Bi ểu đồ 3.1. V ốn đă ng ký FDI vào các khu kinh t ế H ải Phòng Bi ểu đồ 3.2. M ức độ ảnh h ưởng c ủa ho ạt độ ng s ản xu ất c ủa doanh nghi ệp t ới 133 môi tr ường DANH M ỤC HÌNH Hình 1.1. Các chi ều c ủa b ền v ững 9 Hình 1.2. Mô hình t ứ giác c ủa s ự bền v ững 9 Hình 1.3. Sáu h ệ th ống ch ỉ tiêu phát tri ển b ền v ững ch ủ yếu 11 Hình 1.4. Khung phân tích c ủa lu ận án 29 Hình 2.1. Thông điệp v ề phát tri ển b ền v ững trong H ội ngh ị Rio+ (2002) 33 Hình 2.2. Jacobs & Sadler, Mô hình 3 vòng tròn giao thoa 35 Hình 2.3. Bob Doppelt & Peter Senge, Mô hình 3 vòng tròn ph ụ thu ộc nhau 35 Hình 2.4. H ệ th ống tiêu chí đánh giá phát tri ển b ền v ững các KKT ven bi ển 55 Hình 2.5. B ản đồ các đặc khu kinh t ế của Trung Qu ốc 60 Hình 2.6. B ản đồ các đặc khu kinh t ế của Ấn Độ 72 Hình 3.1. Bản đồ các khu kinh t ế ở Vi ệt Nam trong quy ho ạch đế n n ăm 2020 99 Hình 3.2. B ản đồ hành chính Vùng Đồng b ằng sông H ồng 111 Hình 3.3. B ản đồ đị a gi ới hành chính t ỉnh Qu ảng Ninh 118 Hình 3.4. Định h ướng phát tri ển khu kinh t ế tổng h ợp Vân Đồ n đế n n ăm 2020 121 Hình 3.5. B ản đồ đị a gi ới hành chính thành ph ố H ải Phòng 124 Hình 3.6. B ản đồ khu kinh t ế Đình V ũ - Cát H ải 129 v
8. DANH M ỤC T Ừ VI ẾT T ẮT DN Doanh nghi ệp ĐBSH Đồng b ằng sông H ồng FEZ Khu kinh t ế tự do KCN Khu công nghi ệp KKT Khu kinh t ế KKTVB Khu kinh t ế ven bi ển PTBV Phát triển b ền v ững SEZ Đặc khu kinh t ế TP Thành ph ố VN Vi ệt Nam PH Ụ LỤC Ph ụ l ục 1. Một s ố chính sách liên quan đến phát tri ển khu kinh t ế ven bi ển Ph ụ l ục 2. Hệ th ống ch ỉ tiêu phát tri ển b ền v ững c ủa B ộ tiêu chí Dow Jones Ph ụ lục 3. H ệ th ống ch ỉ tiêu phát tri ển b ền v ững c ủa B ộ tiêu chí GRI Ph ụ lục 4. H ệ th ống ch ỉ tiêu phát tri ển b ền v ững Liên H ợp Qu ốc Ph ụ lục 5. Bộ ch ỉ tiêu giám sát, đánh giá phát tri ển b ền v ững địa ph ươ ng c ủa Vi ệt Nam giai đoạn 2013-2020 Ph ụ lục 6. D ự báo m ột s ố ch ỉ tiêu kinh t ế - xã hội c ủa Vi ệt Nam giai đoạn 2015- 2020 Ph ụ lục 7. D ự báo m ột s ố ch ỉ tiêu kinh t ế - xã h ội c ủa TP. H ải Phòng giai đoạn 2015-2020 Ph ụ lục 8. D ự báo m ột s ố ch ỉ tiêu kinh t ế - xã h ội c ủa t ỉnh Qu ảng Ninh giai đoạn 2015-2020 vi
9. MỞ ĐẦ U 1. Gi ới thi ệu lu ận án Theo cách ti ếp c ận h ệ th ống c ủa chuyên ngành Phân b ố lực l ượng s ản xu ất và phân vùng kinh t ế, lu ận án Ti ến s ĩ kinh t ế “Phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng” tập trung vào nghiên c ứu nh ững v ấn đề quan tr ọng sau đây: + Tổng h ợp nh ững v ấn đề lý thuy ết để ti ến hành nghiên c ứu lu ận án, bao g ồm nội dung, b ản ch ất c ủa phát tri ển b ền v ững khu kinh t ế ven bi ển, các y ếu t ố ảnh h ưởng đến phát tri ển b ền v ững khu kinh t ế ven bi ển, đánh giá phát tri ển b ền v ững đối v ới khu kinh t ế ven bi ển. + Đánh giá th ực tr ạng phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển vùng đồng b ằng sông Hồng trên quan điểm phát tri ển b ền v ững; Th ử nghi ệm đánh giá các tiêu chí b ền v ững đối v ới các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng. + Đề xu ất định h ướng và gi ải pháp để phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển vùng đồng b ằng sông H ồng trong nh ững n ăm t ới. Luận án có 180 trang, trong đó n ội dung chính có 150 trang, 11 b ảng và bi ểu đồ, 16 hình, 8 ph ụ lục. Ngoài ph ần m ở đầu, k ết lu ận, danh m ục tài li ệu tham kh ảo và ph ụ lục, n ội dung c ủa lu ận án được trình bày trong 4 ch ươ ng nh ư sau: Ch ươ ng 1. T ổng quan tình hình nghiên c ứu liên quan đến đề tài (22 trang). Trong ch ươ ng này, tác gi ả tập trung kh ảo c ứu các công trình nghiên c ứu trong và ngoài n ước liên quan đến đề tài nghiên cứu c ủa lu ận án ở 3 khía c ạnh chính: (i) M ột s ố nghiên c ứu liên quan đến ch ủ đề phát tri ển b ền v ững; (ii) M ột s ố nghiên c ứu liên quan đến ch ủ đề phát tri ển khu kinh t ế và khu kinh t ế ven bi ển; (iii) M ột s ố nghiên c ứu liên quan đến ch ủ đề phát tri ển kinh t ế -xã h ội vùng Đồng b ằng sông H ồng. Ch ươ ng 2. C ơ s ở lý lu ận và th ực ti ễn v ề phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển (48 trang). Trong ch ươ ng này, trên c ơ s ở lý thuy ết phát tri ển b ền v ững và hệ th ống các b ộ tiêu chí nh ư: B ộ tiêu chí phát tri ển b ền v ững của Liên H ợp Qu ốc và Bộ ch ỉ tiêu giám sát, đánh giá phát tri ển b ền v ững địa ph ươ ng c ủa Vi ệt Nam, tác gi ả đề xu ất h ệ th ống tiêu chí đánh giá phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển theo hai nhóm: (i) Tiêu chí đánh giá phát tri ển b ền v ững n ội t ại; (ii) Tiêu chí đánh giá tác động lan t ỏa. Đồng th ời, tác gi ả cũng phân tích quá trình hình thành và phát tri ển khu kinh t ế của m ột s ố qu ốc gia trên th ế gi ới nh ư Trung Qu ốc, Hàn Qu ốc, Ấn Độ để rút ra bài h ọc kinh nghi ệm cho Vi ệt Nam trong vi ệc phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển. 1
10. Ch ươ ng 3. Th ực tr ạng phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển vùng đồng b ằng sông H ồng theo quan điểm b ền v ững (58 trang). Trong ch ươ ng này, d ựa trên h ệ th ống tiêu chí đánh giá phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển đã đề xu ất ở ch ươ ng 2, tác gi ả tập trung phân tích tình hình phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển ở Vi ệt Nam và ở vùng Đồng b ằng sông H ồng trong th ời gian qua; Th ử nghi ệm đánh giá đánh giá các tiêu chí b ền v ững đối v ới các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông Hồng. Ch ươ ng 4. Định h ướng và gi ải pháp phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng theo h ướng b ền v ững đến n ăm 2020 và nh ững n ăm ti ếp theo (22 trang). Trong ch ươ ng này, tác gi ả đề xu ất mô hình qu ản lý, ph ươ ng th ức phát tri ển và định h ướng xây d ựng các chính sách ưu đãi. Ph ần đề xu ất gi ải pháp c ụ th ể, tác gi ả chia thành 4 nhóm: (i) Gi ải pháp v ề th ể ch ế; (ii) Gi ải pháp v ề kinh t ế; (iii) Gi ải pháp v ề xã h ội; (iv) Gi ải pháp v ề môi tr ường. Các k ết qu ả chính mà lu ận án đã đạt được: Lu ận án đã làm rõ các khái ni ệm v ề khu kinh t ế, khu kinh t ế ven bi ển; đồng th ời căn c ứ trên khung lý thuy ết phát tri ển b ền v ững (PTBV) và tiêu chí đánh giá PTBV, Lu ận án đã lu ận gi ải n ội hàm c ủa PTBV các khu kinh t ế ven bi ển t ừ góc độ chuyên ngành Phân b ố lực l ượng s ản xu ất và phân vùng kinh t ế theo h ướng ti ếp c ận hi ện đại; làm rõ n ội dung, b ản ch ất c ủa phát tri ển b ền v ững khu kinh t ế ven bi ển; các y ếu t ố ảnh hưởng đến phát tri ển b ền v ững khu kinh t ế ven bi ển; đánh giá phát tri ển b ền v ững đối với khu kinh t ế ven bi ển; đề xu ất h ệ thống tiêu chí đánh giá phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển. Trên c ơ s ở hệ th ống tiêu chí đánh giá phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển đã đề xu ất, Lu ận án đánh giá th ực tr ạng phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển Vi ệt Nam nói chung, vùng đồng b ằng sông H ồng nói riêng; th ử nghi ệm đánh giá các y ếu t ố bền v ững – không/ ch ưa b ền v ững c ủa các khu kinh t ế ven bi ển vùng đồng b ằng sông Hồng; ch ỉ ra nh ững điểm m ạnh, điểm y ếu, c ơ h ội và thách th ức đồng th ời đề xu ất định hướng và gi ải pháp để phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển vùng đồng b ằng sông H ồng trong nh ững n ăm t ới. 2. Lý do ch ọn đề tài Vi ệt Nam là m ột trong nh ững qu ốc gia có nhi ều l ợi th ế về tài nguyên bi ển. N ằm ở phía Tây Bi ển Đông, Vi ệt Nam có 28 t ỉnh, thành ph ố có bi ển, v ới t ổng chi ều dài b ờ bi ển h ơn 3.260 km, v ới h ơn 1 tri ệu km 2 vùng đặc quy ền kinh t ế (g ấp 3 l ần lãnh th ổ trên đất li ền). Vùng bi ển, ven bi ển và h ải đảo c ủa Vi ệt Nam là địa bàn chi ến l ược r ất 2
11. quan tr ọng c ả về kinh t ế và an ninh - qu ốc phòng và có nhi ều ti ềm n ăng, l ợi th ế phát tri ển. Vùng ven bi ển là n ơi t ập trung cao các ho ạt động kinh t ế và xã h ội, n ơi đây t ập trung g ần 60% dân s ố, kho ảng 50% đô th ị lớn quan tr ọng và h ầu h ết các khu công nghi ệp l ớn c ủa c ả nước. Thêm vào đó, v ị trí bi ển c ủa Vi ệt Nam n ằm ở trung tâm vùng kinh tế Đông Á phát tri ển r ất n ăng động c ũng nh ư g ần m ột trong nh ững đường hàng hải qu ốc t ế thu ộc lo ại sôi động nh ất th ế gi ới. V ị th ế này có t ầm quan tr ọng c ả về an ninh c ũng nh ư kinh t ế. Ti ềm n ăng tài nguyên ở bi ển và ven bi ển khá phong phú, đa dạng, trong đó có nhi ều lo ại n ổi tr ội nh ư d ầu khí, h ải s ản, điều ki ện xây d ựng c ảng, du lịch bi ển và ven bi ển là nh ững ngu ồn l ực phát tri ển quan tr ọng. Trong th ời gian qua, vi ệc khai thác tài nguyên bi ển đã góp ph ần thúc đẩy t ăng tr ưởng kinh t ế, c ải thi ện đời s ống nhân dân, tuy v ậy, quy mô kinh t ế bi ển Vi ệt Nam vẫn còn nh ỏ bé. Vi ệc qu ản lý, s ử dụng bi ển, ven bi ển ở Vi ệt Nam ch ưa th ực s ự hi ệu qu ả và b ền v ững. Tài nguyên bi ển và các ngu ồn l ợi t ừ bi ển đang có xu h ướng suy gi ảm. Ở một s ố vùng, ch ất l ượng n ước bi ển c ũng đang có xu h ướng b ị ô nhi ễm. Ngh ị quy ết H ội ngh ị lần th ứ Tư Ban ch ấp hành Trung ươ ng Đảng Khóa X v ề Chi ến l ược Bi ển Vi ệt Nam đến n ăm 2020 v ới m ục tiêu t ổng quát “ đến n ăm 2020, ph ấn đấu đư a n ước ta tr ở thành qu ốc gia m ạnh v ề bi ển, làm giàu t ừ bi ển” là s ự ti ếp t ục đường l ối đổi m ới, m ở cửa n ền kinh t ế trong tình hình m ới. Chi ến l ược Bi ển Vi ệt Nam đến n ăm 2020 c ũng xác định: ph ấn đấu đến n ăm 2020, kinh t ế bi ển và ven bi ển đóng góp kho ảng 55% t ổng GDP c ả nước và 60% kim ng ạch xu ất nh ập kh ẩu. Trong đó, các khu kinh t ế ph ấn đấu đư a m ức đóng góp vào t ổng GDP c ủa c ả nước kho ảng t ừ 15- 20%, t ạo ra vi ệc làm phi nông nghi ệp cho kho ảng 1,3-1,5 tri ệu ng ười. Theo Đề án “Quy ho ạch phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển c ủa Vi ệt Nam đến năm 2020” đã được Th ủ tướng Chính ph ủ phê duy ệt t ại Quy ết định s ố 1353/Q Đ-TTg ngày 23/9/2008, đến nay đã hình thành h ệ th ống 15 khu kinh t ế (KKT) c ủa c ả nước, gồm: 2 KKT ở vùng Đồng b ằng sông H ồng; 10 KKT ở vùng Duyên h ải mi ền Trung; 3 KKT ở mi ền Nam. T ổng di ện tích đất li ền và m ặt n ước bi ển c ủa 15 KKT là 697.800 ha. Tuy nhiên, vi ệc phát tri ển các KKTVB đang còn là v ấn đề mới m ẻ ở Vi ệt Nam, do v ậy nh ững nghiên c ứu chuyên sâu v ề lĩnh v ực này còn r ất ít. Chính vì v ậy, vi ệc nghiên c ứu lu ận c ứ khoa h ọc đối v ới s ự phát tri ển b ền v ững các KKTVB vùng Đồng bằng sông H ồng là v ừa có tính lý lu ận v ừa có tính th ực ti ễn cao. NCS hy v ọng r ằng nghiên c ứu này s ẽ góp m ột ph ần nh ỏ bé th ảo lu ận khoa h ọc v ề các gi ải pháp huy động được t ốt h ơn ngu ồn l ực để phát tri ển b ền v ững các KKTVB trong th ời gian t ới. 3. Mục đích nghiên c ứu 3
12. Trên c ơ s ở h ệ th ống hóa và làm rõ nh ững v ấn đề lý lu ận và th ực ti ễn liên quan đến phát tri ển các KKTVB, lu ận án có đóng góp v ề m ặt lý lu ận và h ọc thu ật, trong đó đề xu ất m ới v ề n ội dung, b ản ch ất c ủa phát tri ển b ền v ững KKTVB, các y ếu t ố ảnh hưởng đến phát tri ển b ền v ững KKTVB, đánh giá phát tri ển b ền v ững đố i v ới KKTVB. Bên c ạnh đó, lu ận án c ũng đã có đóng góp v ề m ặt th ực ti ễn, trong đó đề xu ất định h ướng và gi ải pháp để phát tri ển b ền v ững các KKTVB vùng đồng b ằng sông Hồng trong nh ững n ăm t ới. Để đạ t được m ục đích trên, lu ận án t ập trung th ực hi ện nh ững nhi ệm v ụ sau đây: - Hệ th ống hóa và làm rõ h ơn c ơ s ở lý lu ận v ề phát tri ển các KKTVB theo hướng phát tri ển b ền v ững. - Đề xu ất h ệ th ống tiêu chí đánh giá phát tri ển b ền v ững các KKTVB theo hai nhóm: (i) Tiêu chí đánh giá phát tri ển b ền v ững n ội t ại; (ii) Tiêu chí đánh giá tác động lan to ả. - Tìm hi ểu kinh nghi ệm th ực ti ễn c ủa m ột s ố qu ốc gia đã thành công trong vi ệc phát tri ển các KKT (nh ư Trung Qu ốc, Hàn Qu ốc, Ấn Độ ), t ừ đó rút ra m ột s ố bài học cho Vi ệt Nam v ề phát tri ển các KKT theo h ướng b ền v ững. - Phân tích, đánh giá th ực tr ạng tình hình phát tri ển các KKT ở n ước ta nói chung và các KKTVB vùng ĐBSH trong th ời gian qua, bao g ồm nh ững k ết qu ả đạ t được, nh ững b ất c ập trong vi ệc phát tri ển các KKTVB. Th ử nghi ệm đánh giá đánh giá các tiêu chí b ền v ững đố i v ới các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng trên c ơ s ở h ệ th ống tiêu chí phát tri ển b ền v ững các KKTVB đã đề xu ất. - Đề xu ất gi ải pháp ch ủ y ếu nh ằm phát tri ển các KKTVB vùng ĐBSH theo hướng b ền v ững để đáp ứng yêu c ầu th ực hi ện Chi ến l ược Bi ển Vi ệt Nam đế n n ăm 2020 và nh ững n ăm ti ếp theo. 4. Đối t ượng và ph ạm vi nghiên c ứu 4.1. Đối t ượng nghiên c ứu Đối t ượng nghiên c ứu c ủa đề tài là v ấn đề phát tri ển b ền v ững các KKTVB vùng ĐBSH, trong đó t ập trung nghiên c ứu vào hai KKTVB là Vân Đồn (t ỉnh Qu ảng Ninh) và Đình V ũ - Cát H ải (H ải Phòng). Trên c ơ s ở phân tích nh ững l ợi th ế, ch ức năng đặc thù và kh ả năng phát tri ển c ủa các KKT này, tác gi ả đề xu ất h ệ th ống nh ững tiêu chí c ơ b ản để đánh giá s ự phát tri ển b ền v ững các KKTVB vùng ĐBSH t ới n ăm 2020 trong quá trình công nghi ệp hóa, hi ện đại hóa đất n ước. 4
13. 4.2. Ph ạm vi nghiên c ứu Về không gian, luận án nghiên c ứu phát tri ển b ền v ững vùng Đồng b ằng sông Hồng, trong đó có 2 t ỉnh, thành ph ố: H ải Phòng và Qu ảng Ninh là n ơi có KKTVB. Về th ời gian, lu ận án nghiên c ứu s ự phát tri ển c ủa các KKTVB vùng Đồng b ằng sông Hồng t ừ khi được thành l ập đến nay, ch ủ yếu là t ừ năm 2010 đến 2015, ngoài ra, trong một s ố ph ần c ủa lu ận án s ẽ sử dụng k ết qu ả dự báo đến n ăm 2020 c ủa các c ơ quan d ự báo công b ố gần đây. 4.3. Cách ti ếp c ận nghiên c ứu Tổng quát v ề cách ti ếp c ận nghiên c ứu c ủa đề tài lu ận án được th ể hi ện b ằng s ơ đồ sau đây: Nghiên c ứu lý lu ận KKT Ph ươ ng pháp chuyên gia Khung lý thuy ết PTBV Nghiên c ứu kinh nghi ệm QT v ề phát tri ển KKT Thu th ập Tiêu chí Ph ươ ng pháp tài li ệu, PTBV dự báo số li ệu Bài h ọc kinh nghi ệm cho VN v ề phát tri ển KKT Đề xu ất b ộ tiêu chí PTBV các KKT ven bi ển Đề xu ất định h ướng, gi ải pháp Hình 1. Khung ti ếp c ận và ph ươ ng pháp ti ếp c ận nghiên c ứu c ủa đề tài Ngu ồn: Đề xu ất c ủa tác gi ả 5. Ph ươ ng pháp nghiên c ứu 5.1. Câu h ỏi nghiên c ứu  Lu ận gi ải vi ệc xây d ựng các khu kinh t ế vùng Đồng b ằng sông H ồng d ựa trên nh ững c ăn c ứ lý thuy ết và th ực ti ễn nào? 5
14.  Cần có nh ững điều ki ện gì để ti ến hành xây d ựng các khu kinh t ế ven bi ển?  Tiêu chí xác định v ấn đề phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển nh ằm đả m b ảo mục tiêu phát tri ển b ền v ững là gì?  Nh ững k ết qu ả đã đạt được, nh ững t ồn t ại trong phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng và nguyên nhân?  Định h ướng và gi ải pháp th ực hi ện phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng theo h ướng b ền v ững nh ư th ế nào? 5.2. Ph ươ ng pháp nghiên c ứu Lu ận án s ử dụng t ổng h ợp các ph ươ ng pháp nghiên c ứu, trong đó chú tr ọng các ph ươ ng pháp sau đây: - Ph ươ ng pháp nghiên c ứu t ại bàn: Trong ch ươ ng 1, tác gi ả sử dụng ph ươ ng pháp nghiên c ứu t ại bàn (desk study) nh ằm h ệ th ống hóa, lu ận gi ải các v ấn đề lý lu ận và th ực ti ễn v ề phát tri ển KKT được s ử dụng trong ph ần t ổng quan tình hình nghiên cứu có liên quan đến phát tri ển b ền v ững và phát tri ển b ền v ững các KKT để xác định vấn đề nghiên c ứu m ột cách toàn di ện h ơn. Lu ận án làm rõ khái ni ệm, đị nh ngh ĩa v ề KKT, đặc khu kinh t ế, KKT ven bi ển, phát tri ển b ền v ững các KKTVB, c ũng nh ư đặc điểm, vai trò c ủa vùng Đồng b ằng sông H ồng trong s ự phát tri ển chung c ủa đấ t n ước. Từ vi ệc nghiên c ứu kinh nghi ệm qu ốc t ế c ũng nh ư th ực ti ễn phát tri ển KKT t ại Vi ệt Nam, lu ận án rút ra nh ững bài h ọc cho Vi ệt Nam v ề các c ơ ch ế, chính sách c ần thi ết để phát tri ển KKT. Trên c ơ s ở tham kh ảo và nghiên c ứu B ộ ch ỉ tiêu phát tri ển b ền v ững của Liên H ợp Qu ốc và H ệ th ống ch ỉ tiêu giám sát, đánh giá phát tri ển b ền v ững đị a ph ươ ng c ủa Vi ệt Nam, tác gi ả đề xu ất h ệ th ống tiêu chí đánh giá phát tri ển b ền v ững KKT ven bi ển đế n n ăm 2020. - Ph ươ ng pháp đánh giá tổng h ợp (DPSIR): Trên c ơ s ở khung lý thuy ết đã được xây d ựng ở ch ươ ng 1, tác gi ả s ử d ụng ph ươ ng pháp DPSIR ch ủ y ếu trong ph ần đánh giá th ực tr ạng phát tri ển các KKT ở Vi ệt Nam trong th ời gian qua (ch ươ ng 3) và đề xu ất gi ải pháp phát tri ển các KKTVB vùng Đồng b ằng sông H ồng đến n ăm 2020 theo hướng b ền v ững (ch ươ ng 4). Ph ươ ng pháp này được s ử d ụng d ựa trên h ệ th ống nguyên nhân - kết qu ả ch ặt ch ẽ, được áp d ụng r ộng rãi trong nhi ều l ĩnh v ực nghiên c ứu phát tri ển. Đây là ph ươ ng pháp th ường được s ử d ụng trong phân tích hi ện tr ạng v ấn đề và đề xu ất gi ải pháp c ải thi ện v ấn đề , do v ậy r ất phù h ợp trong vi ệc phân tích hi ện tr ạng tình hình phát tri ển các KKTVB ở Vi ệt Nam nói chung và vùng đồng b ằng sông Hồng nói riêng, t ừ đó đề xu ất gi ải pháp phát tri ển các KKTVB vùng Đồng b ằng sông Hồng trong th ời gian t ới. 6
15. - Ph ươ ng pháp SWOT: Tác gi ả s ử d ụng ph ươ ng pháp SWOT trong ch ươ ng 3 để phân tích điểm m ạnh, điểm y ếu, c ơ h ội và thách th ức c ủa vùng Đồng b ằng sông Hồng; m ục tiêu phát tri ển, ti ềm n ăng và l ợi th ế c ủa các KKT Vân Đồ n và Đình V ũ - Cát H ải, - Ph ươ ng pháp quy n ạp: Tác gi ả s ử d ụng phươ ng pháp quy n ạp trong ch ươ ng 1 nh ằm làm rõ các khái ni ệm về KKT, KKTVB, cũng nh ư các b ộ tiêu chí và các ch ỉ tiêu phát tri ển b ền v ững đã được s ử d ụng trên th ế gi ới và ở Vi ệt Nam, qua đó đề xu ất b ộ tiêu chí phát tri ển b ền v ững các KKTVB vùng ĐBSH. - Ph ươ ng pháp chuyên gia: Theo lý thuy ết, ph ươ ng pháp chuyên gia được áp dụng có hi ệu qu ả cho nh ững đố i t ượng thi ếu hay ch ưa đủ s ố li ệu th ống kê ho ặc không có s ố li ệu n ền, do v ậy k ết qu ả c ủa ph ươ ng pháp này ch ủ y ếu ph ục v ụ cho nhu c ầu đị nh hướng, qu ản lý. Chính vì v ậy, tác gi ả nh ận th ấy ph ươ ng pháp chuyên gia s ẽ thích h ợp trong đề tài này, b ởi l ẽ vi ệc nghiên c ứu v ấn đề phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển là một ch ủ th ể có t ầm bao quát r ộng mang tính ch ất liên ngành, nh ưng l ại không có đủ s ố li ệu th ống kê. Tác gi ả s ử d ụng ph ươ ng pháp chuyên gia để tham v ấn và ki ểm nghi ệm các lu ận ch ứng, phân tích, đánh giá thông qua trao đổ i v ới các chuyên gia nghiên c ứu v ề phát tri ển b ền v ững và phát tri ển các KKT m ở, KKT t ự do, c ũng nh ư trao đổi v ới các nhà ho ạch đị nh chính sách t ại các cu ộc h ội th ảo v ề v ấn đề phát tri ển các KKTVB mà tác gi ả có c ơ h ội được tham d ự. Nh ững g ợi ý chính sách c ủa các chuyên gia s ẽ r ất h ữu ích cho tác gi ả trong quá trình đư a ra nh ững gi ải pháp ở ch ươ ng 4. - Ph ươ ng pháp phân tích chính sách: Tác gi ả s ử d ụng ph ươ ng pháp này để gi ải quy ết các câu h ỏi nghiên c ứu: V ấn đề phát tri ển b ền v ững KKTVB c ần gi ải pháp gì? Ph ươ ng h ướng l ựa ch ọn nào có th ể gi ải quy ết được v ấn đề đó? Nh ững tiêu chí nào có th ể đánh giá được KKTVB phát tri ển b ền v ững? Vi ệc đạ t được nh ững tiêu chí này có gi ải quy ết được v ấn đề phát tri ển b ền v ững KKTVB hay không? - Ngoài ra, tác gi ả cũng s ử dụng thêm m ột s ố ph ươ ng pháp khác nh ư phươ ng pháp th ống kê mô t ả và so sánh, d ự báo xu th ế phát tri ển, 5.3. Ngu ồn s ố li ệu Ngu ồn s ố li ệu s ử dụng trong lu ận án ch ủ yếu là ngu ồn s ố li ệu th ứ cấp, bao g ồm: • Số li ệu th ống kê c ủa T ổng c ục Th ống kê và C ục Th ống kê các t ỉnh, thành ph ố vùng ĐBSH; • Số li ệu của B ộ K ế ho ạch và Đầu t ư; S ở K ế ho ạch và Đầu t ư và Ban 7
16. Qu ản lý KKT các t ỉnh, thành ph ố H ải Phòng và Qu ảng Ninh; • Số li ệu kh ảo sát c ủa Trung tâm Thông tin và D ự báo Kinh t ế - xã h ội qu ốc gia, Vi ện Chi ến l ược phát tri ển, Vi ện Nghiên c ứu qu ản lý kinh t ế trung ươ ng, V ụ Qu ản lý khu kinh t ế (thu ộc B ộ K ế ho ạch và Đầu t ư); • Các k ết qu ả nghiên c ứu đã được công b ố t ại các cu ộc h ội th ảo, các bài vi ết đă ng t ải trên các t ạp chí chuyên ngành. 8
17. CH ƯƠ NG 1. T ỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN C ỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1. Một s ố nghiên c ứu liên quan đến ch ủ đề Phát tri ển b ền v ững Kể từ năm 1987, sau khi khái ni ệm “Phát tri ển b ền v ững” được chính th ức công bố trong Báo cáo Brundtland, ch ủ đề phát tri ển b ền v ững đã tr ở thành m ột n ội dung được các nhà nghiên c ứu c ũng nh ư nh ững nhà ho ạch định ch ủ tr ươ ng, chính sách ở các qu ốc gia đặc bi ệt quan tâm. Theo đó, quan ni ệm v ề phát tri ển b ền v ững th ường được ti ếp c ận theo hai khía c ạnh: Một là, phát tri ển b ền v ững là phát tri ển trong m ối quan h ệ duy trì nh ững giá tr ị môi tr ường s ống, coi giá tr ị môi tr ường sinh thái là m ột trong nh ững y ếu t ố cấu thành nh ững giá tr ị cao nh ất c ần đạt t ới c ủa s ự phát tri ển. Hai là, phát tri ển b ền v ững là s ự phát tri ển dài h ạn, phát tri ển hôm nay không làm ảnh h ưởng tới mai sau. Tổng h ợp các tài li ệu được công b ố của các nhà nghiên c ứu và các nhà ho ạch định chính sách trong l ĩnh v ực liên quan, tác gi ả nh ận th ấy có một s ố công trình nghiên c ứu v ề phát tri ển b ền v ững tiêu bi ểu sau đây: Trong nghiên c ứu c ủa A.L.Mayer (2008) [87] cho r ằng: Từ một khái ni ệm tr ừu tượng, tính b ền v ững đã được nhanh chóng chuy ển sang công c ụ đo l ường c ủa hệ th ống nhân sinh (human-ecological systems) năng động. Nhi ều ch ỉ tiêu kinh t ế, xã h ội và môi tr ường hi ện có đã cho th ấy tính b ền v ững hệ th ống. Mayer đã đề xu ất có th ể đánh giá phát tri ển b ền v ững theo 4 chi ều được đặt trong m ột h ệ tr ục t ọa độ gồm trục tung là chi ều kinh t ế (Economic dimensions) ; tr ục hoành là th ời gian (Time) . Các chi ều khác trong h ệ t ọa độ này g ồm có: Công ngh ệ (Technological dimensions); Sinh thái (Ecological dimensions); Pháp lu ật/xã h ội (Legal/Social dimensions) . Khi h ệ th ống qu ỹ đạ o (System trajectory) cân b ằng gi ữa các chi ều thì đạt t ới s ự b ền v ững (Sustainable). Còn n ếu có hi ện t ượng th ảm h ọa (Catastrophic event) cắt h ệ th ống qu ỹ đạ o ở m ột điểm gi ữa c ủa chi ều kinh t ế và chi ều công ngh ệ thì sẽ không đạ t được s ự b ền Hình 1.1. Các chi ều c ủa b ền vững (Not Sustainable). vững Ngu ồn: Mayer, 2008:278 9
18. Tác gi ả M.O’Connor (2006) [88] l ại có cách ti ếp c ận khác v ới Mayer khi trình bày quan điểm hệ th ống t ổng th ể về phát tri ển b ền v ững. Trong nghiên cứu c ủa mình, O'Connor đề xu ất một mô hình tứ giác nh ư là "Bốn tr ụ cột" cho phát tri ển b ền v ững. O'Connor cho r ằng "phát tri ển b ền v ững được đặc tr ưng là s ự gắn k ết phát tri ển (coevolution) của hệ th ống g ồm: Kinh t ế (Economic organisation), Xã hội (Social organisation) và H ệ tự nhiên/Môi tr ường (Natural Systems organisation), được th ể hi ện b ằng các m ục tiêu ch ất l ượng/ho ạt động liên quan đến mỗi một l ĩnh v ực". L ĩnh v ực th ứ tư là hệ th ống quy định thông qua l ĩnh v ực Chính tr ị (System Regulation via Political organisation), được tác gi ả định ngh ĩa là nh ững quy định có vai trò điều ch ỉnh ho ạt Hình 1.2. Mô hình t ứ giác c ủa s ự động c ủa lĩnh v ực kinh t ế và l ĩnh v ực xã h ội bền v ững (được g ọi là 4 tr ụ cột c ủa và nh ững m ối quan h ệ song hành v ới lĩnh phát tri ển b ền v ững) vực môi tr ường. Ngu ồn: O’Connor, 2006:286 Trong khi đó tác gi ả Spangenberg (2002) [99] lại cho r ằng: S ử dụng khái ni ệm không gian môi tr ường và l ăng kính của phát tri ển b ền v ững, mặc dù khá ph ức t ạp, nh ưng có th ể dễ dàng tuyên truy ền và sử dụng nh ư là một công c ụ cho vi ệc t ập h ợp s ự hỗ tr ợ công c ộng đối v ới các chính sách phát tri ển b ền v ững. Ở tầm v ĩ mô, không gian môi tr ường và lăng kính c ủa phát tri ển b ền v ững được áp d ụng để xây d ựng ch ỉ tiêu qu ốc t ế, khu v ực và qu ốc gia. Ở cấp độ vi mô, hệ th ống các ch ỉ tiêu phát tri ển b ền vững đối v ới hộ gia đình, công ty và cộng đồng địa ph ươ ng cũng đã được xây d ựng. Các ch ỉ tiêu này c ũng được s ử dụng trong mô hình năng động, th ể hi ện năng lực của họ để đánh giá tính b ền v ững c ủa các chi ến l ược chính sách khác nhau. Tại Di ễn đàn phát tri ển công nghi ệp b ền v ững do V ăn phòng UNIDO t ại Vi ệt Nam t ổ ch ức vào tháng 5/2006, nhà nghiên c ứu Phillipes Scholtes [40] nh ận định r ằng: phát tri ển công nghi ệp b ền v ững (SID) liên quan đến c ả ba l ĩnh v ực là Kinh t ế - Xã h ội - Môi tr ường và phát tri ển b ền v ững. Đây c ũng chính là l ĩnh v ực ch ủ đạo trong ch ươ ng trình c ủa UNIDO giai đoạn 2006-2010. Sau khi phân tích c ơ c ấu ngành công nghi ệp của Vi ệt Nam giai đoạn 2001-2005 v ới m ối đe d ọa b ị ph ụ thu ộc nhi ều vào nh ập kh ẩu, 10
19. các yêu c ầu c ần ph ải tuân th ủ trong th ời đại WTO, các c ơ h ội và thách th ức đặt ra cho ngành công nghi ệp n ước ta, tác gi ả này đã nh ấn m ạnh y ếu t ố tiêu dùng xanh - ng ười tiêu dùng s ẽ là nh ững nhân t ố chính tác động làm thay đổi phát tri ển b ền v ững b ằng cách t ạo áp l ực v ới ngành công nghi ệp ph ải th ể hi ện hành vi trách nhi ệm đối v ới xã hội. Trong nghiên c ứu c ủa Atkinson và các c ộng s ự (1999) [73], tác gi ả cho r ằng có 6 h ệ th ống ch ỉ tiêu cho phát tri ển b ền v ững, được chia thành 3 nhóm: h ệ th ống con ng ười; h ệ th ống h ỗ tr ợ; và hệ th ống t ự nhiên. Trong đó: ● H ệ th ống con ng ười = phát tri ển cá nhân + h ệ th ống xã h ội + h ệ th ống chính ph ủ ● H ệ th ống h ỗ tr ợ = h ệ th ống kinh t ế + h ệ th ống c ơ s ở hạ tầng ● H ệ th ống t ự nhiên = môi tr ường và h ệ th ống tài nguyên Ba nhóm h ệ th ống trên đây tươ ng ứng v ới ba ngu ồn v ốn th ường được s ử dụng trong phân tích toàn b ộ hệ th ống, đó là: v ốn con ng ười (human capital); v ốn c ấu trúc (structural capital); v ốn t ự nhiên (natural capital). Hình 1.1. Sáu h ệ th ống ch ỉ tiêu phát tri ển b ền v ững ch ủ yếu Ngu ồn: Hartmut Bossel, 1999:17 Các ch ỉ tiêu c ụ th ể trong t ừng nhóm bao g ồm: • Phát tri ển cá nhân: T ự do công dân và quy ền con ng ười, bình đẳng, quy ền t ự ch ủ cá nhân và quy ền t ự quy ết, sức kh ỏe, quy ền được làm vi ệc, hòa nh ập xã h ội và s ự tham gia, gi ới tính và đẳng c ấp cụ th ể vai trò, tiêu chu ẩn vật ch ất c ủa cu ộc s ống, trình 11
20. độ, chuyên môn, giáo d ục ng ười l ớn, gia đình và cu ộc s ống, vui ch ơi và gi ải trí, ngh ệ thu ật. • H ệ th ống xã h ội: Phát tri ển dân s ố, thành ph ần dân t ộc, phân ph ối thu nh ập và cơ c ấu giai c ấp, các nhóm xã h ội và các t ổ ch ức, an sinh xã h ội, ch ăm sóc y t ế, bảo tr ợ xã h ội. • Chính ph ủ: Chính ph ủ, hành chính, tài chính công và các lo ại thu ế, tham gia chính tr ị và dân ch ủ, gi ải quy ết xung đột (qu ốc gia, qu ốc t ế), chính sách nhân quy ền, chính sách dân s ố và di c ư, hệ th ống pháp lu ật, ki ểm soát tội ph ạm, chính sách hỗ tr ợ qu ốc t ế, chính sách công ngh ệ. • C ơ s ở hạ tầng: Định c ư, thành ph ố, giao thông v ận t ải, hệ th ống cung c ấp (điện, n ước, th ực ph ẩm, hàng hóa, dịch v ụ), xử lý ch ất th ải, dịch v ụ y t ế, thông tin và truy ền thông, c ơ s ở vật ch ất cho giáo d ục và đào t ạo, khoa h ọc, R&D. • Hệ th ống kinh t ế: S ản xu ất và tiêu th ụ, ti ền t ệ, th ươ ng m ại, lao động, vi ệc làm, thu nh ập, th ị tr ường, th ươ ng m ại liên vùng. • Tài nguyên và môi tr ường: Môi tr ường t ự nhiên, khí quy ển và th ủy quy ển, tài nguyên, h ệ sinh thái, các loài, cạn ki ệt tài nguyên không th ể tái t ạo, năng l ượng tái t ạo, hấp th ụ ch ất th ải, tái ch ế vật li ệu, ô nhi ễm, suy thoái, n ăng l ực ch ịu t ải. Còn quan điểm c ủa tác gi ả Richard J. Estes (1993) [91] trong nghiên c ứu Hướng t ới phát tri ển b ền v ững: T ừ lý thuy ết đến hành động, là khái ni ệm phát tri ển bền v ững đại di ện cho m ột đóng góp c ơ b ản và lâu dài v ề lý thuy ết và th ực ti ễn phát tri ển. Trong bài báo của mình, tác gi ả đã làm rõ: (i) Ý ngh ĩa c ủa phát tri ển b ền v ững; (ii) Xác định nh ững cách ti ếp c ận khác nhau liên quan đến khái ni ệm phát tri ển b ền vững; (iii) Nh ấn m ạnh các giá tr ị cơ b ản và m ục tiêu c ủa khái ni ệm; (iv) Xác định nh ững c ản tr ở ch ủ yếu liên quan đến th ực ti ễn phát tri ển b ền vững; (v) Phân tích một số bất ổn liên quan đến sự phát tri ển ti ếp tục c ủa khái ni ệm. Cu ối cùng, tác gi ả đề xu ất ch ươ ng trình hành động để phát tri ển b ền v ững trên toàn c ầu. Ở Vi ệt Nam, khái ni ệm “Phát tri ển b ền v ững” m ặc dù xu ất hi ện ch ậm h ơn, vào kho ảng cu ối th ập niên 80 đầu th ập niên 90, nh ưng l ại s ớm được th ể hi ện ở nhi ều c ấp độ. V ề mặt h ọc thu ật, thu ật ng ữ này được gi ới khoa h ọc n ước ta ti ếp thu r ất nhanh. Trong các cu ộc h ội th ảo chuyên ngành, thu ật ng ữ này được g ắn vào h ầu h ết t ất c ả các lĩnh v ực, c ả vĩ mô và vi mô nh ư: Phát tri ển b ền v ững ngành công nghi ệp/nông nghi ệp/th ươ ng m ại; Phát tri ển b ền v ững ngành du l ịch/xây d ựng/th ủy s ản; Gi ảm nghèo và Phát tri ển b ền v ững; Giáo d ục vì s ự phát tri ển b ền v ững; Phát tri ển đô th ị bền v ững; Phát tri ển b ền v ững vùng ven các đô th ị; Phát tri ển chè/h ồ tiêu/cà phê b ền v ững; v.v 12
21. Từ đó đến nay, đã có hàng lo ạt công trình nghiên c ứu liên quan đến phát tri ển b ền vững, có th ể kể đến m ột s ố công trình nghiên c ứu tiêu bi ểu sau đây: Dựa trên m ột s ố k ết qu ả nghiên c ứu chính c ủa đề tài c ấp nhà n ước KX04.11/11- 15 đang được tri ển khai “Phát tri ển b ền v ững c ủa Vi ệt Nam trong b ối c ảnh m ới c ủa toàn c ầu hóa, h ội nh ập qu ốc t ế và bi ến đổ i khí h ậu” (thu ộc Ch ươ ng trình c ấp nhà n ước KX 04/11-15 c ủa H ội đồ ng Lý lu ận Trung ươ ng), nhóm tác gi ả Ngô Th ắng L ợi và Vũ Thành H ưởng (2014) [32] đã đi sâu vào đánh giá khía c ạnh phát tri ển b ền v ững được đư a ra và th ực hi ện trong mô hình công nghi ệp hóa ở Vi ệt Nam nh ư th ế nào, bao g ồm từ quá trình phát tri ển nh ận th ức c ủa Đả ng v ề g ắn công nghi ệp hóa với phát tri ển b ền vững, đế n nh ững v ấn đề đặ t ra v ề g ắn phát tri ển b ền v ững trong quá trình th ực hi ện công nghi ệp hóa. Cu ối cùng, các tác gi ả đưa ra m ột s ố ki ến ngh ị chính nh ằm g ắn phát tri ển b ền v ững trong quá trình ti ếp t ục th ực hi ện công nghi ệp hóa trong các điều ki ện mới c ủa toàn c ầu hóa và h ội nh ập qu ốc t ế. Ở khía c ạnh l ồng ghép tăng tr ưởng kinh t ế v ới b ảo v ệ môi tr ường, trong nghiên cứu c ủa mình, tác gi ả Lê Thu Hoa (2014) [22] nh ận đị nh: Cùng v ới quá trình phát tri ển về nh ận th ức và hành động trên quy mô toàn c ầu, t ư duy và nh ận th ức c ủa Đả ng và Nhà n ước ta v ề g ắn t ăng tr ưởng kinh t ế v ới b ảo v ệ môi tr ường, tài nguyên và ứng phó với bi ến đổ i khí h ậu, không ng ừng đổ i m ới và hoàn thi ện. Tuy v ậy, vi ệc th ực hi ện các nội dung này trong th ời k ỳ đẩ y m ạnh công nghi ệp hóa còn nhi ều h ạn ch ế: c ơ c ấu kinh tế ch ưa thân thi ện v ới môi tr ường, hi ệu qu ả s ử d ụng tài nguyên th ấp, nhi ều v ấn đề môi tr ường trong các ngành/l ĩnh v ực ch ưa được gi ải quy ết cùng v ới các nguy c ơ do bi ến đổi khí h ậu đe d ọa t ăng tr ưởng kinh t ế và phát tri ển b ền v ững c ủa đấ t n ước. Để đạ t mục tiêu s ớm đưa Vi ệt Nam thành n ước công nghi ệp, đồ ng th ời n ắm b ắt c ơ h ội t ừ xu hướng và m ối quan tâm toàn c ầu, chúng ta c ần h ướng theo mô hình phát tri ển xanh v ới các định h ướng và gi ải pháp c ụ th ể v ề th ể ch ế và n ăng lực qu ản lý, b ảo đả m ngu ồn l ực, tổ ch ức th ực hi ện và theo dõi đánh giá. Tập trung vào n ội dung giám sát, đánh giá th ực hi ện phát tri ển b ền v ững, trong đề tài khoa h ọc c ấp B ộ (Bộ Kế ho ạch và Đầu t ư, 2013), c ăn c ứ vào m ục tiêu c ủa đề tài, tác gi ả Nguy ễn L ệ Th ủy [57] đã h ệ th ống hóa c ơ s ở lý lu ận và th ực ti ễn v ề giám sát, đánh giá phát tri ển b ền v ững; phân tích th ực tr ạng công tác giám sát, đánh giá phát tri ển b ền v ững. Trên c ơ s ở đó, tác gi ả nghiên c ứu đề xu ất các n ội dung nh ằm xây d ựng hệ th ống giám sát, đánh giá phát tri ển b ền v ững ở nước ta. Trong khi đó, nhóm tác gi ả Nguy ễn Ph ươ ng Mai - Ph ạm Th ị Bích Ng ọc (2013) [35] lại chú tr ọng h ơn đến v ấn đề ngu ồn nhân l ực Vi ệt Nam v ới yêu c ầu phát tri ển b ền vững giai đoạn 2011- 2020. Nhóm tác gi ả đã tổng h ợp lý lu ận về phát tri ển b ền v ững 13
22. và vai trò c ủa ngu ồn nhân l ực trong phát tri ển. B ối c ảnh phát tri ển c ủa n ước ta t ừ khi Đổi m ới đế n nay c ũng nh ư tình hình dân s ố và ngu ồn nhân l ực trên các khía c ạnh s ố lượng, ch ất l ượng, s ự phân b ố được trình bày trong các ph ần ti ếp theo. Nghiên c ứu này đã đóng góp thêm m ột ý ki ến v ề vi ệc nâng cao vai trò c ủa ngu ồn nhân l ực, đặ c bi ệt là mặt ch ất l ượng, trong phát tri ển kinh t ế Vi ệt Nam giai đoạn ti ếp theo. Trên c ơ s ở đó, kết lu ận rút ra là: (i) N ền kinh t ế Vi ệt Nam m ặc dù có nh ững b ước phát tri ển đáng ghi nh ận nh ưng ch ưa b ền v ững; (ii) Ch ất l ượng ngu ồn nhân l ực Vi ệt Nam còn th ấp h ơn so với nhi ều n ước trong khu v ực và m ức trung bình th ế gi ới. Trong th ời gian t ới, Vi ệt Nam không th ể khai thác l ợi th ế v ề s ố l ượng mà ph ải h ết s ức quan tâm đến vi ệc nâng cao ch ất l ượng ngu ồn nhân l ực để ph ục v ụ yêu c ầu phát tri ển kinh t ế - xã h ội. Để làm được điều này, đầu t ư v ốn nhân l ực là v ấn đề c ốt lõi. Cu ối cùng, các tác gi ả đề xu ất ph ươ ng h ướng đẩ y m ạnh đầ u t ư v ốn nhân l ực ở t ất c ả các giai đoạn ti ền giáo d ục, giáo dục và h ậu giáo d ục (theo t ư t ưởng c ủa Jacob Mincer - cha đẻ c ủa lý thuy ết kinh t ế h ọc lao động hi ện đạ i). Tác gi ả Nguy ễn H ữu D ũng (2012) [14] lại cho rằng: Các v ấn đề xã h ội và phát tri ển b ền v ững có m ối quan h ệ h ữu c ơ v ới nhau và g ắn r ất chặt v ới mô hình t ăng tr ưởng c ủa m ột qu ốc gia, phù h ợp v ới xu h ướng chung c ủa qu ốc t ế, đó là đều nh ằm mục tiêu phát tri ển con ng ười, thúc đẩ y t ăng tr ưởng kinh t ế, th ực hi ện công b ằng xã hội và ch ủ độ ng h ội nh ập qu ốc t ế. Sau gần 30 năm đổi m ới ở Vi ệt Nam, nh ận th ức v ề các v ấn đề này ở n ước ta đã có s ự thay đổ i c ơ b ản, vi ệc gi ải quy ết các v ấn đề xã h ội và phát tri ển b ền v ững đã đạt được nh ững thành t ựu quan tr ọng. Tuy nhiên, Vi ệt Nam đang ph ải đố i m ặt v ới nhi ều thách th ức trong các v ấn đề xã h ội, nh ất là các v ấn đề xã hội b ức xúc, làm cho phát tri ển xã h ội ch ưa b ền v ững. Trong giai đoạn m ới c ủa s ự phát tri ển, Vi ệt Nam ph ải ti ến t ục đổ i m ới t ư duy, nh ận th ức sâu s ắc h ơn v ề v ấn đề này và ưu tiên t ập trung vào gi ải quy ết nh ững v ấn đề v ừa c ơ b ản lâu dài, v ừa b ức xúc tr ước mặt v ề các v ấn đề xã h ội, góp ph ần phát tri ển b ền v ững đấ t n ước. Khi nghiên c ứu v ề quan h ệ gi ữa t ăng tr ưởng kinh t ế và phát tri ển b ền v ững ở Vi ệt Nam, PGS.TS. Lê Xuân Bá (2010) [3] đã h ệ th ống hóa làm rõ c ơ s ở lý lu ận và kinh nghi ệm qu ốc t ế về quan hệ gi ữa t ăng tr ưởng kinh t ế và phát tri ển b ền v ững. Qua phân tích v ề quan điểm, n ội hàm c ủa t ăng tr ưởng và phát tri ển b ền v ững, tác gi ả tập trung đánh giá th ực tr ạng v ề mối quan h ệ gi ữa t ăng tr ưởng và phát tri ển b ền v ững ở nước ta. T ừ đó, đề xu ất quan điểm định h ướng v ề quan h ệ gi ữa t ăng tr ưởng kinh t ế và phát tri ển b ền v ững ở nước ta đến n ăm 2020 và m ột s ố nhóm gi ải pháp t ổng th ể. Với nh ận định phát tri ển kinh t ế là y ếu t ố căn b ản cho phát tri ển b ền v ững, Nguy ễn H ữu S ở (2009) [44] trong nghiên c ứu c ủa mình đã đư a ra khái ni ệm và m ối 14
23. quan h ệ gi ữa phát tri ển kinh t ế bền v ững v ới phát tri ển b ền v ững, c ũng nh ư tác động của phát tri ển kinh t ế đến các v ấn đề văn hóa, xã h ội và môi tr ường. Qua phân tích th ực ti ễn quá trình phát tri ển kinh t ế trong th ời k ỳ đổi m ới, tác gi ả cho r ằng phát tri ển bền v ững c ần ph ải được đảm b ảo b ằng s ự tăng tr ưởng kinh t ế đạt được c ả về ch ất và về lượng. Phát tri ển kinh t ế bền v ững là yêu c ầu đòi h ỏi ph ải đạt được c ủa s ự phát tri ển bền v ững. Trong công trình nghiên c ứu đánh giá t ổng k ết th ực hi ện phát tri ển b ền v ững ở Vi ệt Nam từ khi Đổi m ới đến nay, các tác gi ả Nguy ễn Quang Thái và Ngô Th ắng L ợi (2007) [48] đã phân tích th ực tr ạng phát tri ển c ủa kinh t ế - xã h ội Vi ệt Nam trong th ời kỳ Đổi m ới, phân tích nh ững y ếu t ố cũng nh ư nh ững điều ki ện để giúp cho Vi ệt Nam đạt được nh ững ti ến b ộ kh ả quan trong vi ệc th ực hi ện phát tri ển b ền v ững, trong đó có đề cập đến nh ững n ội dung c ủa v ấn đề tăng tr ưởng v ới ch ất l ượng cao th ể hi ện ở nh ững tiêu chí nh ư xác định c ơ c ấu kinh t ế và chuy ển d ịch c ơ c ấu kinh t ế theo h ướng ti ến b ộ. Bàn thêm v ề phát tri ển b ền v ững, tác gi ả Bùi T ất Th ắng (2006) [50] đã phân tích để th ực hi ện phát tri ển b ền v ững v ề mặt kinh t ế thì t ốc độ tăng tr ưởng ph ải cao và quan tr ọng là ph ải có s ự thay đổi v ề cơ c ấu kinh t ế cùng v ới vi ệc nâng cao đời s ống của dân chúng và b ảo v ệ môi tr ường, ngu ồn tài nguyên thiên nhiên. Còn tác gi ả Lưu Đức H ải (2005) [18] đã trình bày h ệ th ống quan điểm lý thuy ết và hành động qu ản lý môi tr ường cho phát tri ển b ền v ững. Công trình này đã xác định phát triển b ền v ững qua các tiêu chí: b ền v ững kinh t ế, b ền v ững môi tr ường, b ền v ững v ăn hóa, đã t ổng quan nhi ều mô hình phát tri ển b ền v ững nh ư: Mô hình 3 vòng tròn kinh t ế - xã h ội - môi tr ường giao nhau c ủa Jacobs và Sadler (1990); Mô hình t ươ ng tác đa l ĩnh v ực kinh tế, chính tr ị, hành chính, công ngh ệ, qu ốc t ế, s ản xu ất, xã h ội c ủa Ủy ban Môi tr ường và Phát tri ển Th ế gi ới - WCED (1987); Mô hình liên h ệ th ống kinh t ế, xã h ội, sinh thái của Villen (1990); Mô hình 3 nhóm m ục tiêu kinh t ế, xã h ội, môi tr ường c ủa Worl Bank. Trong nghiên c ứu c ủa mình v ề phát tri ển b ền v ững cho các c ụm ngành công nghi ệp, d ựa trên quan điểm v ề phát tri ển b ền v ững nói chung và phát tri ển b ền v ững các c ụm ngành công nghi ệp nói riêng, đồng th ời phân tích th ực tr ạng nh ững v ấn đề môi tr ường c ủa các c ụm ngành công nghi ệp Vi ệt Nam, nhóm tác gi ả Lê Hà Thanh và cộng s ự (2014) [49] đã đề xu ất hai nhóm tiêu chí đánh giá phát tri ển b ền v ững khu cụm công nghi ệp g ồm: (i) các tiêu chí đánh giá phát tri ển b ền v ững n ội t ại; và (ii) các tiêu chí đánh giá tác động lan t ỏa. Trong đó, nhóm tiêu chí đánh giá phát tri ển b ền vững n ội t ại xem xét các y ếu t ố ch ủ quan c ủa c ụm ngành công nghi ệp (g ồm: v ị trí địa 15
24. lý; quy mô di ện tích; t ỷ lệ di ện tích đất công nghi ệp có th ể cho thuê trong di ện tích đất tự nhiên khu cụm công nghi ệp; t ỷ lệ lấp đầy; s ự gia t ăng ổn định v ề mặt s ản l ượng trong ho ạt động s ản xu ất kinh doanh; hi ệu qu ả ho ạt động; trình độ công ngh ệ của doanh nghi ệp và các ho ạt động tri ển khai khoa h ọc công ngh ệ vào s ản xu ất kinh doanh; ho ạt động liên k ết s ản xu ất c ủa các doanh nghi ệp trong khu c ụm công nghi ệp; mức độ th ỏa mãn c ủa nhà đầu t ư). Nhóm tiêu chí đánh giá tác động lan t ỏa xem xét các tác động ở ba l ĩnh v ực phát tri ển b ền v ững là kinh t ế, xã h ội và môi tr ường. Nhìn chung, tất c ả các công trình nghiên cứu kể trên đều có m ột điểm chung là phân tích chi ti ết thêm khái ni ệm phát tri ển b ền v ững theo Brundtland, song v ề cơ b ản còn mang tính li ệt kê; tính thích ứng c ủa các ch ỉ báo v ới th ực t ế Vi ệt Nam, c ụ th ể là ở cấp độ địa ph ươ ng, vùng, mi ền, hay các l ĩnh vực ho ạt động c ủa đời s ống xã h ội v ẫn ch ưa được làm rõ. Trên c ơ s ở tham kh ảo các nghiên c ứu qu ốc t ế và trong n ước, m ột s ố công trình nghiên c ứu nói trên đều đồng thu ận khi nh ận định r ằng các tiêu chí v ề phát tri ển b ền v ững đối v ới m ột qu ốc gia là b ền v ững kinh t ế, b ền v ững xã h ội và b ền v ững môi tr ường, còn đối v ới ch ủ th ể của n ền kinh t ế (nh ư KCN, KKT, đặc KKT) thì để phát tri ển b ền v ững c ần ph ải đáp ứng thêm nh ững tiêu chí v ề th ể ch ế (h ệ th ống chính tr ị), v ăn hóa hay c ụ th ể hóa thành nh ững tiêu chí nh ư c ơ cấu kinh t ế và chuy ển d ịch c ơ cấu kinh t ế theo h ướng ti ến b ộ, 1.1. Một s ố nghiên c ứu liên quan đến ch ủ đề Phát tri ển khu kinh t ế và khu kinh t ế ven bi ển Dựa trên nh ững l ợi th ế so sánh v ề vị trí địa lý, chính tr ị, kinh t ế, m ột s ố qu ốc gia trên th ế gi ới đã hình thành và phát tri ển các khu kinh t ế với nhi ều lo ại hình đa d ạng nh ằm t ập trung thu hút đầu t ư và thu hút v ốn đầu t ư n ước ngoài, tr ở thành c ực t ăng tr ưởng có s ức lan t ỏa, t ạo nên động l ực thúc đẩy nhanh phát tri ển kinh t ế - xã h ội c ủa qu ốc gia, vùng và địa ph ươ ng. Đã có nhi ều nghiên c ứu trên th ế gi ới v ề vấn đề phát tri ển khu kinh t ế nói chung và khu kinh t ế ven bi ển nói riêng, trong đó điển hình là các nghiên c ứu sau: Trong nghiên c ứu c ủa Farole, T. và G. Akinci (2011) [85] đề cập đến ba v ấn đề hết s ức quan tr ọng đối v ới các nhà ho ạch định chính sách, đó là: - Làm th ế nào để làm cho KKT thành công trong vi ệc thu hút các doanh nghi ệp để tạo công ăn vi ệc làm; - Làm th ế nào để đảm b ảo r ằng các KKT bền v ững về mặt kinh t ế và mang l ại tác động tích c ực, trong đó có vi ệc tạo điều ki ện thu ận l ợi cho vi ệc đẩy m ạnh quá trình chuy ển đổi c ơ c ấu và cải cách kinh t ế; 16
25. - Làm th ế nào để đảm b ảo r ằng các KKT b ền v ững về th ể ch ế, xã h ội và môi tr ường. Điều này có ngh ĩa không ch ỉ gi ảm thi ểu các tác động tiêu c ực, th ậm chí có th ể, mang l ại nh ững l ợi ích phi kinh t ế cho xã h ội. Trong khi đó, nghiên c ứu c ủa t ổ ch ức FIAS (2008) [84] lại phân tích nh ững xu th ế phát tri ển ch ủ yếu liên quan đến lo ại hình KKT, mô hình sở hữu, khuôn kh ổ pháp lý và quy định, khuôn kh ổ th ể ch ế, quy ền s ở hữu, ph ươ ng pháp ti ếp c ận qu ản lý, các ưu đãi và các tác động kinh t ế nh ằm làm cho KKT ho ạt động t ốt. Thông qua vi ệc phân tích tổng quan ho ạt động kinh t ế của các KKT, đánh giá mối quan h ệ của KKT và nh ững n ỗ lực cải cách kinh t ế, cu ối cùng là rút ra bài học và khuy ến ngh ị chính sách, nghiên c ứu này giúp cho các nhà ho ạch định chính sách có th ể thi ết k ế và tạo điều ki ện thu ận l ợi cho phát tri ển các KKT nh ằm t ối đa hóa lợi ích cho toàn nền kinh t ế. Trong nghiên c ứu v ề các đặc khu kinh t ế của Liên bang Nga, tác gi ả Kari Liuhto (2009) [86] đã có m ột s ố phát hi ện m ới v ề chính sách c ủa các đặc khu kinh t ế của n ước này. Th ứ nh ất là, mặc dù ưu đãi v ề thu ế của các đặc khu th ấp h ơn nh ững hàng rào đầu t ư cho nhà đầu t ư n ước ngoài nh ưng v ề lợi nhu ận nói riêng l ại ch ưa đủ để hấp d ẫn các doanh nghi ệp n ước ngoài đầu t ư vào Nga. Th ứ hai là, uy tín th ấp v ề quy ền phi v ật ch ất (immaterial rights), h ệ th ống đổi m ới sáng t ạo nghèo nàn, hình ảnh công ngh ệ th ấp, thi ếu c ơ ch ế tài chính liên quan đến nghiên c ứu và tri ển khai (R&D) và th ủ tục hành chính trì tr ệ đã làm gi ảm nh ững l ợi th ế của các đặc khu kinh t ế của Nga. Th ứ ba là, vai trò ngày càng t ăng c ủa các t ập đoàn công nghi ệp quân s ự đã làm Chính ph ủ quên lãng các doanh nghi ệp t ư nhân Nga c ũng nh ư các doanh nghi ệp n ước ngoài trong các ho ạt động đổi m ới. S ự sai l ầm khi h ướng h ệ th ống đổi m ới vào l ĩnh v ực quân s ự không th ể bắt đầu cho s ự đa d ạng hóa n ền kinh t ế nước Nga, k ể từ khi h ệ th ống đổi mới h ướng vào l ĩnh v ực quân s ự vừa t ốn kém kinh phí, v ừa không hi ệu qu ả và tham nh ũng do tính ch ất bí m ật, n ạn quan liêu và thi ếu tính c ạnh tranh c ủa các t ập đoàn này. Chính vì v ậy, các đặc khu kinh t ế của Nga đã không đạt được nh ững k ỳ vọng nh ư mong mu ốn ban đầu. Ở Vi ệt Nam, phát tri ển các KKT ven bi ển là ch ủ tr ươ ng m ới c ủa Đảng ta, do vậy các tài li ệu chuyên sâu v ề vấn đề này còn r ất ít, đặc bi ệt là nh ững nghiên c ứu v ề phát tri ển KKT ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng. H ầu h ết các thông tin được ph ổ bi ến công khai ch ỉ ch ủ yếu là các báo cáo tình hình phát tri ển KKT c ủa B ộ Kế ho ạch và Đầu t ư và m ột s ố đề tài khoa h ọc v ề phát tri ển b ền v ững c ủa Vi ện Khoa h ọc xã h ội Vi ệt Nam; còn các nghiên c ứu khác thì m ới ch ỉ ở dạng các bài vi ết ho ặc bài tham lu ận tại các cu ộc h ội th ảo, ho ặc có liên quan được đề cập r ất ng ắn trong các nghiên c ứu v ề 17
26. quy ho ạch vùng Đồng b ằng sông H ồng hay k ế ho ạch phát tri ển kinh t ế - xã h ội c ủa đất nước. Có th ể kể đến m ột s ố nghiên c ứu tiêu bi ểu sau đây: Trong cu ốn sách “Khu kinh t ế tự do - Th ực ti ễn phát tri ển ở Trung Qu ốc và Ấn Độ”, tác gi ả Đặng Th ị Ph ươ ng Hoa (2012) [20] tập trung trình bày s ự khác nhau n ổi bật gi ữa khái ni ệm c ũ và m ới v ề khu kinh t ế tự do để kh ẳng định khu kinh t ế tự do trong điều ki ện m ới ph ải đổi m ới th ể ch ế ch ứ không d ừng l ại ở nh ững ưu đãi tài chính. Khu kinh t ế tự do được ti ếp c ận theo h ướng th ử nghi ệm c ải cách th ể ch ế, dùng y ếu t ố hướng ngo ại truy ền th ống c ủa khu v ực này để phát tri ển các vùng khác trong n ước, liên k ết vùng và phát tri ển vùng - một đặc tính then ch ốt mà khi v ận hành khu kinh t ế tự do nh ất thi ết ph ải đảm b ảo. V ới quan điểm khu kinh t ế tự do là b ước đi đầu tiên c ủa liên k ết kinh t ế th ế gi ới và toàn c ầu hóa kinh t ế, do đó đây là n ơi đầu tiên th ử nghi ệm chính sách, th ể ch ế hi ện đại phù h ợp nh ất tr ước khi áp d ụng r ộng rãi, đặc bi ệt là đối với các n ước đang, kém phát tri ển và trong giai đoạn chuy ển đổi. Trong bài vi ết c ủa Tr ần Duy Đông (2011) [17] đã nh ấn m ạnh: được thành l ập nh ằm khai thác các l ợi th ế về điều ki ện t ự nhiên và v ị trí địa kinh t ế thu ận l ợi v ới nh ững chính sách h ỗ tr ợ đặc thù, các KKT ven bi ển v ẫn nh ư nh ững “hòn ng ọc thô” cần ti ếp tục được gia công. Mô hình phát tri ển c ủa các KKT ven bi ển ở Vi ệt Nam hi ện nay d ựa trên phát tri ển đa ngành, trong đó tr ọng tâm là công nghi ệp, d ịch v ụ. S ự phát tri ển KKT ven bi ển được th ực hi ện ch ủ yếu thông qua phát huy các th ế mạnh v ề địa kinh t ế nh ư: có c ảng bi ển, h ệ th ống giao thông đường b ộ liên k ết vùng kinh t ế tr ọng điểm, có điều ki ện thu ận l ợi thu hút và tri ển khai các d ự án động l ực. Tác gi ả cũng đề xu ất định h ướng phát tri ển các KKT ven bi ển là: (i) Ph ải g ắn v ới chuy ển d ịch c ơ c ấu kinh t ế của địa ph ươ ng và c ủa vùng theo h ướng t ập trung phát tri ển nh ững ngành ngh ề có l ợi th ế so sánh c ủa địa ph ươ ng đó, vùng đó. Phát tri ển các KKT ven bi ển ph ải theo hướng hi ện đại, đảm b ảo s ử dụng m ột cách hi ệu qu ả cả qu ỹ đất, m ặt n ước và không gian c ủa KKT ven bi ển; (ii) Ph ải h ướng t ới hình thành khu ch ức n ăng nòng c ốt, ch ủ đạo và g ắn k ết ch ặt ch ẽ với vi ệc phát tri ển vùng. Phát tri ển các KKT ven bi ển ph ải theo t ừng giai đoạn, phù h ợp v ới định h ướng phát tri ển kinh t ế - xã h ội c ủa c ả nước và phù h ợp v ới điều ki ện c ụ th ể của t ừng địa ph ươ ng; (iii) Phát tri ển các KKT ven bi ển ph ải đảm b ảo yêu c ầu b ảo v ệ môi tr ường và yêu c ầu an ninh - qu ốc phòng. Trong đề tài khoa h ọc “Xây d ựng tiêu chí phát tri ển lãnh th ổ đầ u tàu lôi kéo s ự phát tri ển n ền kinh t ế - từ kinh nghi ệm n ước ngoài (Trung Qu ốc, Nga) và yêu c ầu th ực ti ễn c ủa Vi ệt Nam”, tác gi ả Ngô Doãn V ịnh (2011) [62] đã tập trung nghiên c ứu các kinh nghi ệm c ủa qu ốc t ế v ề phát tri ển lãnh th ổ đầ u tàu, trong đó các kinh nghi ệm v ề xây d ựng các đặ c khu kinh t ế c ủa Trung Qu ốc đặ c bi ệt h ữu ích trong vi ệc phát tri ển 18
27. các lãnh th ổ đầ u tàu c ủa Vi ệt Nam, k ể c ả v ề m ục tiêu hình thành, l ựa ch ọn đị a điểm, bước đi và c ơ ch ế, chính sách đố i v ới các đặ c khu kinh t ế. M ột trong các đóng góp c ủa đề tài này là phân tích, đánh giá v ề tình hình phát tri ển các lãnh th ổ có tính ch ất độ ng lực trong th ời gian qua ở n ước ta, c ụ th ể là các vùng kinh t ế tr ọng điểm, các khu kinh tế ven bi ển. Do các tiêu chí hình thành các lãnh th ổ trên ch ưa toàn di ện và đầy đủ nên vi ệc phát tri ển ch ưa nh ư mong mu ốn, còn mang tính phong trào. M ột đóng góp quan tr ọng khác là đề tài này đã lu ận gi ải v ề b ộ tiêu chí hình thành lãnh th ổ đầ u tàu. Các lãnh th ổ đầ u tàu c ần có v ị trí đị a kinh t ế thu ận l ợi, giao l ưu d ễ dàng v ới bên ngoài (trong n ước và qu ốc t ế), có di ện tích đủ l ớn để phát tri ển t ổng h ợp (công nghi ệp, du lịch, d ịch v ụ ), không ph ải gi ải to ả nhi ều, h ạn ch ế l ấy đấ t nông nghi ệp, h ội t ụ nhi ều điều ki ện thu ận l ợi cho phát tri ển (v ề k ết c ấu h ạ t ầng, kh ả n ăng cung ứng lao độ ng, nguyên v ật li ệu cho s ản xu ất ). Tuy nhiên, m ột lãnh th ổ ch ỉ th ực s ự tr ở thành đầu tàu khi lãnh th ổ đó thu hút đầ u t ư hình thành ngành ch ủ l ực, đặ c bi ệt là ph ải thu hút được các nhà đầu t ư l ớn, các công ty xuyên qu ốc gia l ớn nh ất đế n đầ u t ư, đặc bi ệt là vào các ngành công nghi ệp công ngh ệ cao, d ịch v ụ hi ện đạ i, có giá tr ị gia t ăng l ớn. Trên c ơ s ở đó, các lãnh th ổ trên có đóng góp l ớn cho n ền kinh t ế c ả n ước (v ề GDP, thu ngân sách, giá tr ị xu ất kh ẩu, giá tr ị s ản xu ất công nghi ệp, gi ải quy ết vi ệc làm ). Lãnh th ổ đầ u tàu đồng th ời ph ải là n ơi được áp d ụng các c ơ ch ế, chính sách m ới có tính ch ất v ượt tr ội so với tr ước đây và chung cho c ả n ước để t ạo điều ki ện phát tri ển nhanh, đi tr ước m ột bước, đồ ng th ời c ũng là n ơi th ử nghi ệm các chính sách m ới, tr ước khi đem ra ứng dụng ở các đị a bàn khác. Trong nghiên c ứu c ủa mình v ề phát tri ển các khu kinh t ế mở, tác gi ả Nguy ễn Quang Thái (2010) [47] đã t ổng quan tình hình phát tri ển các KKT đặc bi ệt ( đặc khu kinh t ế) trên th ế gi ới và kinh nghi ệm phát tri ển các KKT m ở, đặc KKT ở một s ố qu ốc gia n ổi b ật nh ư Trung Qu ốc và Ấn Độ. Bên c ạnh đó, tác gi ả cũng đánh giá tình hình phát tri ển các lo ại hình KKT ở nước ta trong th ời gian qua, bao g ồm c ả khu ch ế xu ất, khu công nghi ệp, khu kinh t ế mở, khu kinh t ế cửa kh ẩu và KKT ven bi ển. T ừ đó, tác gi ả nêu lên quan điểm, gi ải pháp v ề vi ệc xây d ựng và qu ản lý các KKT m ở hi ện đại nh ằm t ạo ra nh ững điểm đột phá m ới cho s ự phát tri ển và h ội nh ập kinh t ế, đồng th ời đề xu ất c ụ th ể về một s ố KKT có th ể tập trung phát tri ển ở 3 mi ền (B ắc - Trung - Nam) và định h ướng t ổ ch ức, qu ản lý các KKT này. Còn tác gi ả Võ Đại L ược (2010) [34] lại thông qua vi ệc tìm hi ểu quá trình phát tri ển các khu kinh t ế tự do (m ột lo ại hình khu kinh t ế) trên th ế gi ới để phân tích đặc điểm hình thành và đánh giá th ực tr ạng vi ệc xây d ựng các khu kinh t ế mở, khu th ươ ng mại tự do ở Vi ệt Nam. Tác gi ả cho r ằng trong th ời gian qua, ở Vi ệt Nam đã có nhi ều 19
28. khu công nghi ệp, khu ch ế xu ất, khu kinh t ế, nh ưng t ất c ả đều ch ưa đáp ứng được yêu cầu c ủa khu kinh t ế tự do, đặc bi ệt là v ề th ể ch ế. Vì v ậy, để xây d ựng các đặc khu kinh tế ở Vi ệt nam c ần ph ải gi ải quy ết 3 v ấn đề quan tr ọng: xây d ựng th ể ch ế; xác định địa điểm và các tuy ến phát tri ển; kêu g ọi và tìm ki ếm nhà đầu t ư. Trong nghiên c ứu c ủa Bùi T ất Th ắng (2010) [52], tác gi ả cho r ằng xây d ựng các KKT ven bi ển là hoàn toàn phù h ợp v ới xu th ế phát tri ển c ủa th ế gi ới hi ện nay cũng nh ư yêu c ầu phát tri ển kinh t ế và b ảo v ệ Tổ qu ốc Vi ệt Nam trong tình hình m ới. Để làm được điều này, các KKT ven bi ển ph ải đảm b ảo tuân th ủ các yêu c ầu c ơ b ản là: Đạt hi ệu qu ả kinh t ế - xã h ội cao, s ử dụng hi ệu qu ả qu ỹ đất, m ặt n ước và không gian của KKT ven bi ển; phát tri ển b ền v ững; có t ầm nhìn xa, phát tri ển theo h ướng hi ện đại; đảm b ảo yêu c ầu an ninh, qu ốc phòng; có c ơ ch ế, chính sách và mô hình qu ản lý phát tri ển cho phép huy động được t ối đa m ọi nguồn l ực cho phát tri ển; tri ển khai theo lộ trình phù h ợp v ới điều ki ện c ủa t ừng giai đoạn và phù h ợp v ới định h ướng phát tri ển kinh t ế - xã h ội c ủa t ừng vùng và c ả nước. Tác gi ả cũng kh ẳng định r ằng vi ệc xây dựng các KKT, các khu công nghi ệp t ập trung và khu ch ế xu ất ven bi ển g ắn v ới phát tri ển các khu đô th ị ven bi ển là m ột trong n ăm l ĩnh v ực ưu tiên mang tính chi ến l ược để tạo đột phá cho s ự phát tri ển kinh t ế bi ển th ời k ỳ đến n ăm 2020 và xa h ơn. Để th ực hi ện m ục tiêu chi ến l ược đó, ngoài ch ủ tr ươ ng đường lối chính sách l ớn c ủa Đảng và Nhà n ước v ề phát tri ển các KKT ven bi ển, c ần ti ếp t ục nghiên c ứu để hình thành và th ực hi ện nh ững c ơ ch ế, chính sách c ụ th ể cùng nh ững bi ện pháp đồng b ộ kh ả thi, đặc bi ệt coi tr ọng các bài h ọc t ổng k ết t ừ th ực ti ễn phát tri ển các KKT này. Trong ph ần đề xu ất gi ải pháp, tác gi ả ki ến ngh ị rằng trong t ư duy phát tri ển kinh t ế bi ển, cùng v ới vi ệc xây d ựng h ệ th ống các KKT ven bi ển, có th ể nghiên c ứu l ựa ch ọn m ột vài khu xây d ựng thành các KKT t ự do ven bi ển, nh ằm t ạo ra s ự đột phá đủ lớn, m ở ra m ột th ời k ỳ phát tri ển kinh t ế bi ển v ới m ục tiêu “tr ở thành qu ốc gia m ạnh v ề bi ển, làm giàu từ bi ển”. Thêm vào đó, vi ệc xây d ựng các KKT ven bi ển ở Vi ệt Nam c ũng c ần nghiên cứu sâu h ơn các l ĩnh v ực th ế mạnh đặc thù để hướng s ự phát tri ển c ủa mỗi khu vào một s ố lĩnh v ực được chuyên môn hóa. 1.2. Một s ố nghiên c ứu liên quan đến ch ủ đề Phát tri ển kinh t ế - xã h ội vùng Đồng b ằng sông H ồng Nh ững nghiên c ứu riêng v ề phát tri ển kinh t ế - xã h ội vùng Đồng b ằng sông Hồng không nhi ều, ch ủ yếu ch ỉ là các báo cáo tình hình phát tri ển địa ph ươ ng thu ộc vùng Đồng b ằng sông H ồng do các Vi ện nghiên c ứu ho ặc các V ụ chuyên ngành c ủa Bộ Kế ho ạch và Đầu t ư th ực hi ện; thêm vào đó, có m ột s ố đề tài khoa h ọc c ủa Vi ện Khoa h ọc xã h ội Vi ệt Nam. Ngoài ra, có m ột s ố nghiên c ứu khác nh ư lu ận án ti ến s ĩ 20
29. ho ặc th ạc s ĩ v ề một l ĩnh v ực chuyên ngành h ẹp trong vùng Đồng b ằng sông H ồng, m ột số bài vi ết ở dạng tham lu ận h ội th ảo, ho ặc phân tích ng ắn liên quan đến các vùng, trong đó có so sánh v ới vùng Đồng b ằng sông H ồng. Có th ể kể đến một s ố nghiên c ứu sau đây: Một báo cáo nghiên c ứu n ăm 2005 [38] của Nhóm Hành động ch ống đói nghèo gồm các nhà tài tr ợ, các t ổ ch ức phi chính ph ủ hỗ tr ợ Chính ph ủ Vi ệt Nam đánh giá nghèo theo vùng đã t ập trung đánh giá th ực tr ạng nghèo ở vùng Đồng b ằng sông H ồng nh ằm đẩy m ạnh quá trình tri ển khai th ực hi ện Chi ến l ược toàn di ện v ề tăng tr ưởng và xóa đói gi ảm nghèo (CPRGS) ở cấp địa ph ươ ng. Báo cáo đánh giá nghèo c ấp vùng này d ựa trên k ết qu ả bộ số li ệu Điều tra m ức s ống h ộ gia đình Vi ệt Nam và các phát hi ện được đư a ra trong các báo cáo đánh giá nghèo có s ự tham gia c ủa ng ười dân nh ằm cung c ấp thông tin v ề th ực tr ạng nghèo c ủa vùng Đồng b ằng sông H ồng và các v ấn đề mới phát sinh. Trong nghiên c ứu sâu v ề chi ến l ược b ảo v ệ b ờ bi ển đố i v ới vùng Đồng b ằng sông Hồng, nhóm tác gi ả Mai V ăn Công và c ộng s ự (2009) [77] đã ch ỉ ra r ằng, hi ện nay vùng ven bi ển Đồng b ằng sông H ồng của Vi ệt Nam đang ph ải đối m ặt v ới các hi ện t ượng thiên nhiên nh ư l ũ l ụt và xói mòn b ờ bi ển - là tác động c ủa tình tr ạng bi ến đổi khí h ậu. Nghiên c ứu tập trung phân tích hi ện tr ạng khu v ực ven bi ển và đánh giá các bi ện pháp bảo v ệ hi ện t ại c ủa nó; đề xu ất m ột chi ến l ược bảo v ệ bờ bi ển tối ưu nh ằm làm gi ảm tổn th ươ ng c ủa khu v ực ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng tr ước các ảnh h ưởng c ủa bi ến đổi khí h ậu. Bùi Trinh (2012) [76] và các đồng nghi ệp c ủa mình đã s ử dụng mô hình I/O liên vùng v ới s ố li ệu th ống kê n ăm 2001 để phân tích tác động c ủa chính sách đối v ới 7 vùng và 10 nhóm ngành t ổng h ợp, trong đó có vùng Đồng b ằng sông H ồng. Các tác gi ả đã ch ỉ ra r ằng m ặc dù trong hai th ập k ỷ qua, n ền kinh t ế Vi ệt Nam đã duy trì và ổn định t ốc độ tăng tr ưởng, m ức s ống c ủa nhân dân đã t ăng lên nh ờ kết qu ả của hệ th ống các chính sách chuy ển đổi sang n ền kinh t ế th ị tr ường và hội nh ập vào nền kinh t ế th ế gi ới. Chính ph ủ đã định h ướng tập trung vào m ục tiêu công nghi ệp hóa, hi ện đại hóa để hướng t ới m ục đích là đến n ăm 2020 Vi ệt Nam cơ b ản tr ở thành n ước công nghi ệp. Trong khi, nhi ều chính sách được ch ứng minh có tác động tích c ực đến n ền kinh t ế, thì vẫn còn có nh ững lĩnh v ực mà chính sách ch ưa có tác động nhi ều, ví d ụ ngành nông nghi ệp. Kết qu ả nghiên c ứu cho th ấy, ngành nông nghi ệp ch ưa nh ận được đầy đủ các chính sách để phát tri ển xứng v ới ti ềm n ăng c ủa nó. Nhóm tác gi ả hy v ọng rằng nh ững phát hi ện trên sẽ giúp cho vi ệc ho ạch định chính sách hi ệu qu ả hơn để nền kinh t ế tăng tr ưởng nhanh và phát tri ển b ền v ững. 21
30. Trong bài vi ết c ủa Tr ần Th ị Huy ền Trang, Ph ạm Th ị Ph ươ ng Nga (2014) [58], các tác gi ả đã ch ỉ ra m ột s ố lợi th ế so sánh n ổi tr ội c ủa vùng Đồng b ằng sông H ồng nh ư: có v ị trí địa chi ến l ược quan tr ọng trong phát tri ển kinh t ế - xã h ội và an ninh - qu ốc phòng, có l ực l ượng lao động d ồi dào, có ti ềm n ăng l ớn v ề tài nguyên - khoáng sản, v.v Tuy nhiên, cùng v ới s ự phát tri ển theo chi ều sâu c ủa n ền kinh t ế, t ất c ả lợi th ế tĩnh (l ợi th ế so sánh c ấp th ấp) s ẽ mất d ần ưu th ế. V ề lâu dài, c ần phát tri ển các ngành kinh t ế theo h ướng chuy ển d ần sang l ợi th ế động (l ợi th ế so sánh c ấp cao) để th ực hi ện thành công quá trình chuy ển d ịch c ơ c ấu kinh t ế của vùng Đồng b ằng sông Hồng. Lu ận án tiến s ĩ c ủa tác gi ả Vũ Th ị Hoài Thu (2013) [56] lại t ập trung nghiên cứu v ấn đề sinh k ế bền v ững ở vùng ven bi ển Đồng b ằng sông H ồng trong b ối c ảnh bi ến đổi khí h ậu. L ấy t ỉnh Nam Định làm địa bàn nghiên c ứu điển hình, tác gi ả đã ti ếp cận theo h ướng g ắn k ết khung sinh k ế bền v ững v ới y ếu t ố bi ến đổi khí h ậu để phân tích kh ả năng b ị tổn th ươ ng c ủa sinh k ế ven bi ển tr ước tác động c ủa bi ến đổi khí h ậu và ch ỉ ra c ơ ch ế tác động. Tác gi ả cũng ch ỉ ra r ằng, trong b ối c ảnh bi ến đổi khí h ậu, sinh k ế không ch ỉ cần b ền v ững mà còn ph ải thích ứng để gi ảm thi ểu nh ững thi ệt h ại do bi ến đổi khí h ậu gây ra. Bên c ạnh đó, tác gi ả sử dụng ph ươ ng pháp phân tích đa tiêu chí để đư a ra b ộ tiêu chí đánh giá tính b ền v ững v ề kinh t ế - xã h ội - môi tr ường - th ể ch ế và thích ứng v ới bi ến đổi khí h ậu của sinh k ế. Trong nghiên c ứu c ủa Lưu Bích Ng ọc (2013) [39] về bi ến đổ i khí h ậu và bi ến đổi s ử d ụng đấ t c ủa các h ộ gia đình nông thôn Đồng b ằng sông H ồng, tác gi ả đã nh ấn mạnh: Bi ến đổ i khí h ậu và nh ững h ệ lu ỵ c ủa nó đế n kinh t ế - xã h ội và đến phát tri ển của các c ộng đồ ng dân c ư đã tr ở thành m ột v ấn đề được quan tâm đặ c bi ệt. Vùng Đồng bằng sông H ồng là m ột trong hai vùng được d ự báo s ẽ ch ịu ảnh h ưởng r ất m ạnh t ừ bi ến đổ i khí h ậu. Đố i v ới các h ộ nông dân vùng này, sinh k ế ch ủ y ếu và truy ền th ống được d ựa trên t ư li ệu s ản xu ất chính là đất canh tác nông nghi ệp và m ặt n ước nuôi tr ồng thu ỷ/h ải s ản. S ự gia t ăng nhi ệt độ toàn c ầu, m ực n ước bi ển dâng, xâm nh ập m ặn và nh ững hi ện t ượng th ời ti ết c ực đoan xu ất hi ện ngày m ột nhi ều đã tác động t ới sinh kế c ủa các h ộ nông dân, v ới nh ững bi ểu hi ện c ụ th ể nh ư gi ảm di ện tích canh tác, bi ến đổi m ục đích s ử d ụng đấ t. Đề c ập đế n vi ệc chuy ển d ịch c ơ c ấu kinh t ế và s ự thay đổ i c ơ c ấu ngh ề c ủa nông dân, Tr ần Gia Long và nhóm nghiên c ứu (2012) [31] đã cho r ằng: Dân s ố t ăng, đất đai b ị thu h ẹp làm t ăng s ức ép chuy ển đổ i ngh ề c ủa nông dân. Bài vi ết đã s ử d ụng một s ố ch ỉ tiêu phân tích lao động, ngh ề nghi ệp, thu nh ập trên cách ti ếp c ận h ệ th ống, có s ự tham gia, liên vùng để đánh giá th ực tr ạng ngh ề, nh ững y ếu t ố ảnh h ưởng đố i v ới 22
31. chuy ển đổ i ngh ề c ủa nông dân vùng Đồng b ằng sông H ồng. Trên c ơ s ở lý lu ận và t ừ phân tích th ực tr ạng đề xu ất gi ải pháp ch ủ y ếu chuy ển đổ i ngh ề c ủa nông dân, trong đó gi ải pháp quy ho ạch gi ữ vai trò quy ết đị nh, gi ải pháp liên vùng gi ữ vai trò đột phá và phát huy l ợi th ế so sánh c ủa vùng. Còn tác gi ả Hà H ữu Nga (2008) [37] trong đề tài nghiên c ứu khoa h ọc c ấp B ộ “Nghiên c ứu c ơ s ở lý thuy ết cho vi ệc xác định các ưu tiên trong phát tri ển b ền v ững vùng kinh t ế” đã làm rõ thêm định nghĩa vùng kinh t ế, các quan ni ệm v ề vùng kinh t ế của qu ốc t ế và c ủa Vi ệt Nam, làm rõ thêm nhi ều v ấn đề liên quan đến phát tri ển b ền vững vùng kinh t ế góp ph ần xây d ựng c ơ s ở lý thuy ết cho vi ệc xác định các ưu tiên trong phát tri ển b ền v ững vùng kinh t ế. Bên cạnh đó, đề tài c ũng đã xây d ựng khung lý thuy ết cho vi ệc t ổ ch ức th ực hi ện Agenda 21 c ủa các địa ph ươ ng ở Vi ệt Nam và đề xu ất khung ch ươ ng trình xác định các ưu tiên trong phát tri ển b ền v ững vùng kinh t ế, đóng góp vào vi ệc ho ạch định chi ến l ược phát tri ển kinh t ế - xã h ội vùng kinh t ế Bắc Bộ nói riêng và Vi ệt Nam nói chung. Trong tham lu ận t ại H ội ngh ị toàn qu ốc l ần th ứ nh ất v ề phát tri ển b ền v ững, Lê Anh S ơn (2004) [43] nh ận định r ằng: Phát tri ển kinh t ế nhanh và b ền v ững là m ột trong nh ững t ư t ưởng chủ đạo nh ất quán trong chi ến l ược phát tri ển kinh t ế - xã h ội của n ước ta. Do v ậy, nh ững định h ướng phát tri ển các vùng lãnh th ổ theo h ướng phát tri ển b ền v ững c ần ph ải được hoàn thi ện và c ụ th ể hóa thông qua các quy ho ạch, đề án phát tri ển. T ừ giác độ phát tri ển b ền v ững, tác gi ả cho r ằng yêu c ầu phát tri ển hài hòa các y ếu t ố kinh t ế - xã h ội và môi tr ường đang đặt ra nhi ều thách th ức cho t ất c ả các vùng, k ể từ vùng tr ọng điểm đến nh ững vùng kém phát tri ển. Do s ự phát tri ển c ủa ba lĩnh v ực này v ừa b ổ sung cho nhau l ại v ừa lo ại tr ừ nhau nên đối v ới t ừng vùng c ần xác định th ứ tự ưu tiên các m ục tiêu phát tri ển b ền v ững, hay nói khác đi là c ần có m ột tiêu chí để hướng s ự phát tri ển theo n ội dung b ền v ững. Các tiêu chí này cho phép so sánh sự phát tri ển c ủa các địa ph ươ ng trong vùng v ới nhau và so sánh s ự phát tri ển b ền vững gi ữa các vùng v ới nhau, t ừ đó cho phép phân tích th ứ tự ưu tiên đầu t ư phát tri ển các ngành và l ĩnh v ực. Tác gi ả Nguy ễn Tr ọng Xuân (2004) [45] lại d ựa trên c ơ s ở kh ảo sát, nghiên cứu, phân tích, đánh giá th ực ti ễn phát tri ển c ủa vùng Đồng b ằng sông H ồng để làm rõ th ực tr ạng trình độ phát tri ển kinh t ế-xã h ội và b ảo v ệ môi tr ường, nh ững l ợi th ế và b ất lợi th ế, nh ững c ơ h ội và thách th ức đối v ới yêu c ầu phát tri ển c ủa vùng này. Qua đó, xác định các lu ận c ứ khoa h ọc và đề xu ất khuy ến ngh ị về điều ch ỉnh định h ướng chi ến lược phát tri ển b ền v ững vùng đồng b ằng sông H ồng. 23
32. 1.3. Nh ững v ấn đề đặ t ra đố i v ới nghiên c ứu phát tri ển b ền v ững khu kinh tế ven bi ển Nh ư n ội dung đã trình bày ở trên, trong th ời gian qua đã có nhi ều công trình nghiên c ứu trong và ngoài n ước liên quan đến đề tài nghiên c ứu c ủa lu ận án. Tuy nhiên, cho đến nay ch ưa có công trình nào nghiên c ứu toàn di ện, h ệ th ống v ề phát tri ển khu kinh t ế ven bi ển ở Vi ệt Nam nói chung, phát tri ển b ền v ững khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng nói riêng. Đặc bi ệt là, ch ưa có nh ững nghiên c ứu v ề các điều ki ện hình thành, mô hình phát tri ển c ũng nh ư đề xu ất các gi ải pháp c ụ th ể phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển này. Vì v ậy, đề tài nghiên cứu “Phát tri ển b ền vững khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng” của lu ận án không trùng l ặp với b ất c ứ công trình nào khác đã công b ố. Để th ực hi ện m ục tiêu, nhi ệm v ụ nghiên c ứu c ủa lu ận án, trên c ơ s ở tổng quan tình hình nghiên c ứu c ủa các công trình khoa h ọc ngoài n ước và trong n ước có liên quan, tác gi ả đã xác định nh ững v ấn đề đặt ra mà lu ận án c ần t ập trung gi ải quy ết nh ư sau: Một là, hệ th ống hóa, lu ận gi ải và làm sáng t ỏ nh ững v ấn đề lý lu ận và th ực ti ễn v ề phát tri ển khu kinh t ế và khu kinh tế ven bi ển, trong đó: • Làm rõ khái ni ệm v ề khu kinh t ế, khu kinh t ế ven bi ển trên th ế gi ới và ở Vi ệt Nam; • Lu ận gi ải v ề đặ c điểm, vai trò, nh ững điều ki ện c ần thi ết để hình thành và phát tri ển các khu kinh t ế, khu kinh t ế ven bi ển; • Nghiên c ứu kinh nghi ệm xây d ựng và phát tri ển khu kinh t ế trên th ế gi ới, từ đó rút ra bài h ọc cho phát tri ển khu kinh t ế ở Vi ệt Nam. • Đề xu ất b ộ tiêu chí phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển nh ằm đảm b ảo mục tiêu phát tri ển b ền v ững; • Tổng quan và đề xu ất l ựa ch ọn quy trình nghiên c ứu và h ệ th ống tiêu chí đánh giá vai trò, hi ệu qu ả c ủa khu kinh t ế trong quá trình công nghi ệp hoá, hi ện đạ i hoá ở Vi ệt Nam. Hai là, phân tích và đánh giá th ực tr ạng tình hình phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng • Phân tích SWOT v ề thuận l ợi, khó kh ăn, c ơ h ội và thách th ức đối v ới vùng Đồng b ằng sông H ồng trong chi ến l ược/k ế ho ạch phát tri ển kinh t ế - xã h ội c ủa 24
33. các địa ph ươ ng trong vùng có khu kinh t ế ven bi ển nh ằm ch ứng minh s ự cần thi ết và tất y ếu khách quan c ủa vi ệc hình thành và phát tri ển khu kinh t ế ven bi ển. • Phân tích hi ện tr ạng phát tri ển kinh t ế - xã h ội c ủa các t ỉnh/thành ph ố trong vùng Đồng b ằng sông H ồng; tình hình tri ển khai xây d ựng các khu kinh t ế ven bi ển trong vùng này. Th ử nghi ệm đánh giá các tiêu chí b ền v ững đối v ới các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng. Ba là, đề xu ất định h ướng phát tri ển, mô hình và ph ươ ng th ức qu ản lý và gi ải pháp phát tri ển khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng theo h ướng b ền v ững đến n ăm 2020 và nh ững n ăm ti ếp theo • Xác định các quan điểm và định h ướng phát tri ển khu kinh t ế nh ằm đáp ứng m ục tiêu Chi ến l ược Bi ển Vi ệt Nam đế n n ăm 2020. • Đề xu ất các gi ải pháp c ần thi ết, phù h ợp và kh ả thi nh ằm phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng theo h ướng b ền v ững đế n n ăm 2020 và nh ững n ăm ti ếp theo Quy trình ti ếp c ận nghiên c ứu phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển: Mục đích c ủa vi ệc nghiên c ứu phát tri ển các khu kinh t ế để tìm ra ph ươ ng h ướng và gi ải pháp t ổ ch ức, th ực hi ện phát tri ển t ốt nh ất, hi ệu qu ả nh ất và b ền v ững nh ất. Để đạt được m ục đích đó, tác gi ả đề xu ất khung ti ếp c ận nghiên c ứu bao g ồm các b ước v ới các n ội dung ch ủ yếu c ủa t ừng b ước nh ư sau: (1) Th ống nh ất quan điểm v ề sự cần thi ết và các điều ki ện phát tri ển khu kinh t ế ở Vi ệt Nam; l ựa ch ọn các tiêu chí/ b ộ ch ỉ tiêu đánh giá m ức độ đáp ứng các điều ki ện hình thành và phát tri ển c ủa khu kinh t ế. Mục đích c ủa b ước này là c ăn c ứ vào các c ơ s ở lý lu ận và th ực ti ễn, lu ận gi ải để đi đến th ống nh ất quan điểm v ề sự cần thi ết khách quan ph ải phát tri ển khu kinh t ế trong Chi ến l ược Bi ển Vi ệt Nam; xác định các điều ki ện c ần và đủ để khu kinh t ế có th ể hình thành và phát tri ển. Trên c ơ s ở đó, ti ếp t ục đề xu ất l ựa ch ọn b ộ tiêu chí/ nhóm ch ỉ tiêu làm c ăn c ứ đánh giá vai trò và m ức độ đáp ứng các điều ki ện hình thành và phát tri ển c ủa khu kinh t ế. Nh ững n ội dung này tác gi ả sẽ th ực hi ện trong ch ươ ng 2 của lu ận án. (2) Phân tích, đánh giá các điều ki ện hình thành, phát tri ển khu kinh t ế ven bi ển Vi ệt Nam nói chung và khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng nói riêng Mục đích c ủa b ước này là nh ằm phân tích, đánh giá m ức độ đáp ứng các điều ki ện hình thành và phát tri ển c ủa khu kinh t ế ven bi ển. Trong b ước này, các s ố li ệu 25
34. th ực t ế (th ứ cấp và s ơ c ấp) v ề th ực tr ạng t ự nhiên, kinh t ế, xã h ội, môi tr ường c ủa các địa ph ươ ng trong ph ạm vi nghiên c ứu được thu th ập, được phân tích theo các tiêu chí đã đề xu ất để làm sáng t ỏ nh ận định: các điều ki ện c ần và đủ cho s ự hình thành và phát tri ển khu kinh t ế ven bi ển vùng ĐBSH theo h ướng b ền v ững. Nh ững n ội dung này tác gi ả sẽ th ực hi ện trong ch ươ ng 3 c ủa lu ận án. (3) Đề xu ất định h ướng và gi ải pháp phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng theo h ướng b ền v ững đến n ăm 2020 và nh ững n ăm ti ếp theo Đề xu ất các gi ải pháp xây d ựng, phát tri ển khu kinh t ế ven bi ển vùng ĐBSH đến n ăm 2020 và nh ững n ăm ti ếp theo m ột cách đồng b ộ và hi ệu qu ả, bao g ồm các nhóm gi ải pháp v ề th ể ch ế, v ề kinh t ế, v ề xã h ội và v ề môi tr ường nh ằm đảm b ảo m ục tiêu phát tri ển b ền v ững. Nh ững n ội dung s ẽ được tác gi ả th ực hi ện trong ch ươ ng 4 c ủa lu ận án. Từ các phân tích và các n ội dung ở trên, có th ể khái quát v ề khung lý thuy ết cho vi ệc ti ếp c ận nghiên c ứu v ề khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng nh ư sau: (1) Th ống nh ất quan điểm v ề sự cần thi ết và các điều ki ện phát tri ển khu kinh t ế ở Vi ệt Nam; l ựa ch ọn các tiêu chí/ b ộ ch ỉ tiêu phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế ven bi ển. (2) Phân tích, đánh giá các điều ki ện hình thành, phát tri ển KKTVB Vi ệt Nam nói chung và KKTVB vùng ĐBSH nói riêng. Th ử nghi ệm đánh giá đánh giá các tiêu chí b ền v ững đối v ới các KKTVB vùng ĐBSH. (3) Đề xu ất định h ướng và gi ải pháp phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển vùng Đồng b ằng sông H ồng theo h ướng b ền v ững đến n ăm 2020 và nh ững năm ti ếp theo. Hình 1.2. Khung phân tích c ủa lu ận án Ngu ồn: Tác gi ả tự đề xu ất 26
35. ♣ Kết lu ận ch ươ ng 1 : Trong điều ki ện các ngu ồn tài nguyên trên đất li ền có h ạn, đã và đang được khai thác m ạnh m ẽ, s ự bùng n ổ dân s ố ngày càng gia t ăng và được s ự hỗ tr ợ của ti ến bộ khoa h ọc - công ngh ệ, v ấn đề ti ến ra bi ển đang là m ột xu th ế tất y ếu c ủa các qu ốc gia có bi ển, trong đó có Vi ệt Nam, để tìm ki ếm và b ảo đảm các nhu c ầu v ề nguyên, nhiên li ệu n ăng l ượng, th ực ph ẩm và không gian sinh t ồn trong t ươ ng lai. Trong ch ươ ng 1, qua quá trình thu th ập tài li ệu tham kh ảo c ả nước ngoài và trong n ước để làm t ổng quan tình hình nghiên c ứu, NCS nh ận th ấy r ằng đã có khá nhi ều các công trình nghiên c ứu v ề ch ủ đề phát tri ển b ền v ững và phát tri ển các khu kinh t ế ven bi ển. M ỗi đề tài, m ỗi công trình nghiên c ứu, m ỗi bài vi ết, ở các giác độ ti ếp c ận khác nhau đều ch ứa đựng nh ững thông tin phong phú, là ngu ồn tài li ệu tham kh ảo có giá tr ị cho đề tài nghiên c ứu này. Tuy nhiên, v ẫn còn ch ưa có nhi ều nh ững công trình tr ực ti ếp nghiên c ứu v ề phát tri ển b ền v ững các KKTVB ở khu v ực đồng bằng sông Hồng. G ần đây, có nh ững nghiên c ứu v ề quy ho ạch và đánh giá tình hình phát tri ển các KKT nh ưng ph ần nào mang tính ch ất báo cáo c ủa B ộ Kế ho ạch và Đầu tư trình Chính ph ủ để ban hành các quy ết định hành chính, bên c ạnh đó nh ững ki ến ngh ị về mặt chính sách m ới ch ỉ dừng l ại ở vi ệc nêu lên nh ững quan điểm mang tính ch ất định tính, khuy ến ngh ị nh ững gi ải pháp chung chung, ch ưa đề cập đến nh ững n ội dung ý t ưởng ứng d ụng c ụ th ể. Trong khi Quy ho ạch vùng ĐBSH giai đoạn 2011-2020 đã được Th ủ tướng Chính ph ủ phê duy ệt, nh ưng v ẫn ch ưa có nghiên c ứu riêng bi ệt, độc l ập nào đề cập đến nh ững v ấn đề hết s ức c ấp thi ết nh ư: phát tri ển b ền v ững cho các KKTVB nh ằm s ử dụng và qu ản lý không gian bi ển ở các vùng ven bi ển B ắc B ộ trong s ức ch ống ch ịu của các h ệ sinh thái; hay nghiên c ứu l ựa ch ọn áp d ụng b ộ ch ỉ tiêu đánh giá phát tri ển bền v ững vùng ĐBSH theo quy chu ẩn qu ốc t ế; ho ặc v ấn đề gi ải bài toán t ổng th ể cho phát tri ển b ền v ững vùng ĐBSH để tránh làm n ảy sinh mâu thu ẫn l ợi ích trong phát tri ển các KKTVB. Vi ệc xây d ựng các KKT ph ải xác định m ục tiêu, m ục đích, tiêu chí phát tri ển; ph ải d ựa vào ti ềm n ăng l ợi th ế đặc thù riêng c ủa t ừng vùng và ph ải xem xét trên c ơ s ở sự phát tri ển chung c ủa qu ốc gia, khu v ực. Chính vì v ậy, trong b ối c ảnh hi ện nay khi yêu c ầu phát tri ển đặt ra là cần t ập trung ngu ồn l ực để đẩy nhanh l ộ trình công nghi ệp hóa, hi ện đại hóa phù h ợp v ới xu th ế phát tri ển c ủa th ế gi ới, m ở ra m ột t ư duy phát tri ển kinh t ế bi ển Vi ệt Nam, tác gi ả nh ận th ấy r ằng có th ể lựa ch ọn nghiên c ứu v ấn đề phát tri ển các KKTVB vùng ĐBSH, trong đó t ập trung nghiên c ứu vào hai KKTVB là Vân Đồn (t ỉnh Qu ảng Ninh) và Đình V ũ - Cát H ải (H ải Phòng) để đánh giá nh ững l ợi 27
36. th ế và b ất l ợi, nh ững c ơ h ội và thách th ức đối v ới yêu c ầu phát tri ển, nghiên c ứu sâu hơn nh ững th ế mạnh đặc thù để hướng s ự phát tri ển c ủa m ỗi KKT vào m ột s ố lĩnh v ực được chuyên môn hóa, t ừ đó phân tích và đánh giá nh ững ảnh h ưởng/tác động lan t ỏa của các KKT này đối v ới s ự phát tri ển c ủa c ả vùng ĐBSH nh ằm đảm b ảo m ục tiêu phát tri ển b ền v ững trong quá trình công nghi ệp hóa, hi ện đại hóa đất n ước. 28
37. CH ƯƠ NG 2. C Ơ S Ở LÝ LU ẬN VÀ TH ỰC TI ỄN V Ề PHÁT TRI ỂN B ỀN V ỮNG CÁC KHU KINH T Ế VEN BI ỂN 2.1. C ơ s ở lý lu ận v ề phát tri ển b ền v ững các khu kinh t ế 2.1.1. V ề v ấn đề phát tri ển b ền v ững 2.1.1.1. Khái ni ệm Vào n ăm 1980 của th ế kỷ XX, l ần đầu tiên thu ật ng ữ "phát tri ển b ền v ững" xu ất hi ện trong ấn ph ẩm Chi ến l ược b ảo t ồn th ế gi ới (do Hi ệp h ội B ảo t ồn Thiên nhiên và Tài nguyên Thiên nhiên Qu ốc t ế - IUCN công b ố) với n ội dung r ất đơ n gi ản: "S ự phát tri ển c ủa nhân lo ại không th ể ch ỉ chú tr ọng t ới phát tri ển kinh t ế mà còn ph ải tôn tr ọng nh ững nhu c ầu t ất y ếu c ủa xã h ội và s ự tác động đến môi tr ường sinh thái h ọc". Đến n ăm 1987, khái ni ệm này được ph ổ bi ến r ộng rãi nh ờ Báo cáo Brundtland (còn g ọi là Báo cáo Our Common Future) [119] của Ủy ban Môi tr ường và Phát tri ển Th ế gi ới - WCED. Báo cáo này ghi rõ: Phát tri ển b ền v ững là "s ự phát tri ển có th ể đáp ứng được nh ững nhu c ầu hi ện t ại mà không ảnh h ưởng, t ổn h ại đến nh ững kh ả năng đáp ứng nhu c ầu c ủa các th ế hệ tươ ng lai " ("Sustainable development as development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs") . Luận thuy ết này cho r ằng phát tri ển b ền v ững ph ải b ảo đảm có s ự phát tri ển kinh t ế hi ệu qu ả, xã h ội công b ằng và môi tr ường được b ảo v ệ, gìn gi ữ. Để đạt được điều này, t ất c ả các thành ph ần kinh t ế - xã h ội, nhà c ầm quy ền, các t ổ ch ức xã h ội ph ải b ắt tay nhau th ực hi ện nh ằm m ục đích dung hòa 3 l ĩnh v ực chính là kinh t ế - xã hội - môi tr ường. Sau đó, n ăm 1992, t ại Rio de Janeiro, các đại bi ểu tham gia H ội ngh ị về Môi tr ường và Phát tri ển của Liên H ợp Qu ốc đã xác nh ận l ại khái ni ệm này và g ửi đi m ột thông điệp rõ ràng t ới t ất c ả các c ấp c ủa các chính ph ủ về sự cấp bách trong vi ệc đẩy mạnh s ự hòa h ợp kinh t ế, phát tri ển xã h ội cùng v ới b ảo v ệ môi tr ường. Năm 2002, H ội ngh ị th ượng đỉnh Th ế gi ới v ề Phát tri ển b ền v ững (còn g ọi là Hội ngh ị Rio+10 hay Hội ngh ị th ượng đỉnh Johannesburg) v ới s ự tham gia c ủa các nhà lãnh đạo c ũng nh ư các chuyên gia v ề kinh t ế, xã h ội và môi tr ường c ủa g ần 200 qu ốc gia đã t ổng k ết l ại k ế ho ạch hành động v ề phát tri ển b ền v ững 10 n ăm qua và đư a ra các quy ết sách liên quan t ới các v ấn đề về nước, năng l ượng, sức kh ỏe, nông nghi ệp và sự đa d ạng sinh thái. Trong H ội ngh ị này, m ột đại bi ểu đến t ừ châu Phi đã phát bi ểu một thông điệp ng ắn g ọn mà h ết s ức ý ngh ĩa, đó là: 29
38. Phát tri ển b ền v ững: Đủ - cho tất c ả - mãi mãi (Sustainable Development: Enough – for all – forever). Hình 2.1. Thông điệp v ề phát tri ển b ền v ững trong H ội ngh ị Rio+10 (2002) Sau báo cáo Brundtland, các nhà kinh t ế học đã t ập trung nghiên c ứu nhi ều v ề vấn đề phát tri ển b ền v ững. Barbier và Markandya (1990) đã t ổng h ợp các lý thuy ết và chia các định ngh ĩa thành hai nhóm: - Một là, định ngh ĩa r ộng, theo đó s ự bền v ững liên quan đến ba khía c ạnh là kinh t ế, môi tr ường t ự nhiên và xã h ội. + Phát tri ển b ền v ững v ề mặt kinh t ế: Là đạt được s ự tăng tr ưởng ổn định và c ơ cấu h ợp lý, đáp ứng và nâng cao đời s ống nhân dân; tránh được s ự đình tr ệ, suy thoái trong t ươ ng lai và tránh được n ợ nần cho th ế hệ mai sau. + Phát tri ển b ền v ững v ề mặt xã h ội: Nh ằm đạt được ti ến b ộ và công b ằng xã hội đảm bảo ch ất l ượng cu ộc s ống, m ọi ng ười đều có c ơ h ội h ọc hành, có vi ệc làm, gi ảm đói nghèo và xóa b ỏ kho ảng cách gi ữa các t ầng l ớp c ủa xã h ội; b ảo đảm s ự công bằng v ề quy ền l ợi và ngh ĩa v ụ của m ọi công dân; duy trì và phát tri ển được tính đa năng và b ản s ắc văn hoá c ủa dân t ộc, không ng ừng nâng cao trình độ văn minh v ề đời sống v ật ch ất tinh th ần cho ng ười dân. + Phát tri ển b ền v ững v ề môi tr ường: Khai thác, s ử dụng h ợp lý các tài nguyên thiên nhiên; phòng ng ừa, ng ăn ch ặn và x ử lý, ki ểm soát ô nhi ễm môi tr ường nh ằm b ảo vệ môi tr ường thiên nhiên và xã h ội. - Hai là, định ngh ĩa h ẹp, theo đó phát tri ển b ền v ững v ề môi tr ường có ngh ĩa là khai thác m ột cách t ối ưu tài nguyên thiên nhiên theo th ời gian. Ở đây, c ần ph ải hi ểu 30
39. tài nguyên thiên nhiên là m ột lo ại v ốn (natural capital) và có hai vai trò c ơ b ản đối v ới các ho ạt động kinh t ế, đó là: cung c ấp nguyên v ật li ệu và h ấp thu ch ất th ải; còn vai trò hỗ tr ợ sự sống không được xem xét ở đây. Xét m ột cách riêng r ẽ các tr ụ cột c ủa phát tri ển b ền v ững không có gì ph ức t ạp, nh ưng tính ph ức t ạp ở đây được th ể hi ện ở ch ỗ các tr ụ cột c ủa phát tri ển b ền v ững có mối liên h ệ ch ặt ch ẽ lẫn nhau. S ự phát tri ển c ủa tr ụ cột này s ẽ ảnh h ưởng tiêu c ực đến tr ụ cột kia và nh ư v ậy s ẽ phá v ỡ tính hài hoà gi ữa chúng. Điều đó được th ể hi ện qua Mô hình phát tri ển b ền v ững c ủa Jacobs & Sadler (1990) và Bob Doppelt & Peter Senge (2009). Theo mô hình này, phát tri ển b ền v ững là k ết qu ả của các t ươ ng tác qua l ại và ph ụ thu ộc l ẫn nhau c ủa ba h ệ th ống ch ủ yếu c ủa th ế gi ới: H ệ th ống t ự nhiên (bao g ồm các h ệ sinh thái t ự nhiên và tài nguyên thiên nhiên, các thành ph ần môi tr ường c ủa trái đất); H ệ th ống kinh t ế (h ệ sản xu ất và phân ph ối s ản ph ẩm); H ệ th ống xã h ội (quan h ệ của con ng ười trong xã h ội). Hình 2.2. Jacobs & Sadler, Hình 2.3. Bob Doppelt & Peter Senge, Mô hình 3 vòng tròn giao thoa Mô hình 3 vòng tròn ph ụ thu ộc nhau Cách ti ếp c ận theo h ướng t ổng hòa các y ếu t ố kinh t ế, môi tr ường, xã h ội là cách ti ếp c ận hi ện đạ i. Nhi ều nhà nghiên c ứu, các nhà ho ạch định chính sách ở các qu ốc gia khi đề c ập đế n phát tri ển b ền v ững h ầu h ết đề u s ử d ụng cách ti ếp c ận này. H ọ cho r ằng s ự phát tri ển b ền v ững là vi ệc khai thác và s ử d ụng các ngu ồn v ốn (hay ngu ồn l ực) c ủa c ộng đồ ng d ưới các hình th ức c ủa nó: t ự nhiên, con ng ười, v ăn hóa, xã hội để đả m b ảo ở m ức độ cao nh ất cho phép các th ế h ệ hi ện t ại và t ươ ng lai có th ể đạ t được m ức độ an toàn cao v ề kinh t ế và đạt t ới s ự dân ch ủ, đồ ng th ời v ẫn duy trì được tính nguyên v ẹn c ủa các h ệ sinh thái mà toàn b ộ cu ộc s ống và n ền s ản xu ất c ủa c ộng đồng ph ụ thu ộc vào. Tóm l ại, m ặc dù đã có nh ững đóng góp nh ất định, nh ưng quan điểm phát tri ển bền v ững theo báo cáo Brundtland m ới ch ỉ dừng ở cấp độ lý thuy ết. Để chuy ển hoá khái ni ệm phát tri ển b ền v ững t ừ cấp độ lý thuy ết sang áp d ụng vào th ực ti ễn, khái 31
40. ni ệm c ần được làm sáng t ỏ sau đó áp d ụng tr ực ti ếp đối v ới các l ĩnh v ực khác nhau c ủa đời s ống xã h ội. 2.1.1.2. Tiêu chí đánh giá phát tri ển b ền v ững Phát tri ển b ền v ững theo các quan điểm t ừ tr ướ c đế n nay là m ột s ự phát tri ển cân đối gi ữa ba c ực t ăng tr ưởng kinh t ế, xã h ội và môi tr ường, không được xem nh ẹ cực nào. Trong đó: + B ền v ững v ề kinh t ế: Tính b ền v ững v ề kinh t ế có th ể được th ể hi ện qua các ch ỉ tiêu v ề phát tri ển kinh t ế quen thu ộc nh ư: T ổng s ản ph ẩm trong n ước (GDP); T ổng sản ph ẩm qu ốc gia (GNP); T ổng s ản ph ẩm bình quân đầu ng ười (GDP/ng ười); T ăng tr ưởng c ủa GDP; C ơ c ấu c ủa GDP. + B ền v ững v ề xã h ội: Tính b ền v ững v ề phát tri ển xã h ội c ủa các qu ốc gia c ũng th ường được đánh giá qua m ột s ố độ đo nh ư: Ch ỉ s ố phát tri ển con ng ười (HDI); H ệ s ố bình đẳng thu nh ập; các ch ỉ tiêu khác v ề giáo d ục, d ịch v ụ y t ế, ho ạt độ ng v ăn hóa + B ền v ững v ề môi tr ường: Môi tr ường b ền v ững là môi tr ường luôn làm tròn được ba ch ức n ăng: T ạo cho con ng ười m ột không gian s ống v ới ph ạm vi và ch ất lượng ti ện nghi c ần thi ết; Cung c ấp cho con ng ười các tài nguyên k ể c ả v ật li ệu, n ăng lượng và thông tin c ần thi ết để s ống và s ản xu ất; Ch ứa đự ng các ph ế th ải do con ng ười tạo ra trong cu ộc s ống và ho ạt độ ng s ản xu ất và gi ữ không cho ph ế th ải làm ô nhi ễm môi tr ường. Ngoài ra, c ũng c ần ph ải đề c ập đế n các y ếu t ố khác nh ư: Ch ất l ượng y ếu tố môi tr ường sau s ử d ụng l ượng khôi ph ục, tái t ạo; L ượng chu ẩn quy đị nh; L ượng s ử dụng tài nguyên ph ế th ải, kh ả n ăng tái s ử d ụng, tái ch ế, x ử lý 2.1.1.3. Kh ảo c ứu một s ố b ộ ch ỉ tiêu đánh giá phát tri ển b ền v ững ph ổ bi ến trên th ế gi ới và ở Vi ệt Nam + Bộ tiêu chí Phát tri ển b ền v ững Dow Jones (Dow Jones Sustainability Indexes) [125]. Đây là b ộ tiêu chí đầu tiên trên th ế gi ới được công b ố vào n ăm 1999 nh ằm đánh giá thành tích trên ba chi ều c ạnh c ủa phát tri ển b ền v ững là kinh t ế, môi tr ường và xã h ội c ủa các doanh nghi ệp l ớn (Xem ph ụ l ục 2). + Bộ tiêu chí c ủa Tổ ch ức Sáng ki ến toàn c ầu (Global Reporting Initiative - GRI). Tuy gi ống nh ư b ộ tiêu chí Dow Jones, nh ưng cho đến nay b ộ tiêu chí do GRI thi ết l ập vào n ăm 2002 được xem là b ộ tiêu chí đầy đủ và rõ ràng nh ất m ặc dù nó v ẫn xoay quanh ba tr ụ c ột c ủa phát tri ển b ền v ững. Các chi ều c ạnh c ủa PTBV trong h ệ th ống ch ỉ tiêu này bao g ồm: Kinh t ế - Môi tr ường - Lao động - Quy ền con ng ười - Xã hội - Sản ph ẩm có trách nhi ệm (Xem ph ụ l ục 3). 32
41. + Bộ tiêu chí c ủa Liên H ợp Qu ốc1 [125]: B ộ tiêu chí này do V ụ Các v ấn đề kinh t ế và xã h ội Liên H ợp Qu ốc đề xu ất. Tuy nhiên, ngoài 3 tr ụ c ột là kinh t ế, xã h ội và môi tr ường, b ộ tiêu chí này đã đề c ập thêm l ĩnh v ực th ể ch ế v ới 2 khía c ạnh: khung kh ổ th ể ch ế có 2 ch ỉ tiêu và n ăng l ực th ể ch ế có 4 ch ỉ tiêu (xem Ph ụ l ục 3). + B ộ ch ỉ tiêu giám sát, đánh giá phát tri ển b ền v ững địa ph ươ ng giai đoạn 2013- 2020 của Vi ệt Nam 2 bao g ồm 28 ch ỉ tiêu chung và 15 ch ỉ tiêu đặc thù vùng. V ề c ơ bản, b ộ ch ỉ tiêu này có m ột s ố ch ỉ tiêu t ươ ng đồng v ới B ộ ch ỉ tiêu c ủa Liên H ợp Qu ốc (xem Ph ụ l ục 4). 2.1.2. V ề v ấn đề phát tri ển các khu kinh t ế Cu ối th ế kỷ XX và nh ững n ăm đầu th ế kỷ XXI, nhi ều qu ốc gia đã hình thành các lo ại hình KKT đặc bi ệt m ở cửa v ới nh ững c ơ ch ế ưu đãi đặc bi ệt khác nhau nh ằm phát huy t ối đa các l ợi th ế so sánh t ĩnh và t ận d ụng tri ệt để các l ợi th ế so sánh động đang m ở ra do điều ki ện h ội nh ập kinh t ế. Hi ện nay, trên th ế gi ới đã có kho ảng 3.000 KKT đặc bi ệt và KKT tự do đa d ạng ở 135 qu ốc gia (Jin Wang, 2009) [110]. Các KKT này có vai trò nh ư nh ững b ước đệm gi ữa n ền kinh t ế bảo h ộ và n ền kinh t ế th ị tr ường trong b ối c ảnh toàn c ầu hóa v ề kinh tế. Chúng là nh ững công c ụ hữu hi ệu để th ực hi ện chi ến l ược công nghi ệp hóa h ướng về xu ất kh ẩu c ủa các n ước đang phát tri ển, là c ầu n ối ng ắn nh ất gi ữa th ị tr ường trong nước và th ị tr ường qu ốc t ế, thúc đẩy vi ệc áp d ụng công ngh ệ mới, t ăng ph ần giá tr ị gia tăng trong hàng hóa xu ất kh ẩu. S ự ho ạt động c ủa các KKT này cho phép thu hút và s ử dụng m ột cách hi ệu qu ả các y ếu t ố về vốn, lao động, tài nguyên trong n ước, đồng th ời cung c ấp nh ững s ản ph ẩm hàng hóa có ch ất l ượng, nh ững kinh nghi ệm qu ản lý và công ngh ệ tiên ti ến cho các doanh nghi ệp khác ngoài khu và trong vùng, t ạo ra nh ững cú hích cho s ự phát tri ển nhanh c ủa toàn n ền kinh t ế. 2.1.2.1. Khái ni ệm v ề khu kinh t ế Khu kinh t ế (KKT) là tên g ọi chung nh ất nh ưng ở mỗi qu ốc gia l ại có th ể gọi theo cách khác nhau. Hi ểu theo ngh ĩa r ộng, KKT là m ột khu v ực có ranh gi ới địa lý xác định, có không gian kinh t ế riêng bi ệt, được áp d ụng nh ững chính sách đặc bi ệt để thu hút v ốn đầu t ư và k ỹ thu ật c ủa n ước ngoài v ới nh ững ch ế độ ưu đãi v ề thu ế, v ề ti ền thuê đất. 1 Indicators of Sustainable Development - Principles and Practices. Division for Sustainable Development, United Nations Department of Economic and Social Affairs (http:// www.un.org/esa/sustdev/sdissues/energy/op/ised_DESA ) 2 Ban hành kèm theo Quy ết định 2157/Q Đ-TTg ngày 11/11/2013 33
42. Trong KKT có c ả dân c ư sinh s ống, có các ho ạt động v ề công nghi ệp, nông nghi ệp, lâm ng ư nghi ệp, tài chính, y t ế, giáo d ục, d ịch v ụ. KKT không quy ho ạch tách r ời kh ỏi ph ần n ội địa b ởi hàng rào che ch ắn, không được mi ễn hoàn toàn thu ế xu ất nh ập kh ẩu (tr ừ khu ngo ại quan, c ảng t ự do, khu ch ế xu ất). S ản ph ẩm c ủa KKT v ừa ph ục v ụ xu ất kh ẩu v ừa ph ục v ụ cho nhu c ầu c ủa th ị tr ường n ội địa. KKT là m ột đơ n v ị hành chính riêng th ực hi ện qu ản lý toàn di ện v ề kinh t ế, xã h ội, môi tr ường Nói khái quát, KKT là tên g ọi chung cho các khu v ực đặc bi ệt được thành l ập trong m ột qu ốc gia, được t ổ ch ức theo hình th ức cao nh ất và đầy đủ nh ư m ột xã h ội thu nh ỏ, là n ơi thí điểm các th ể ch ế mới nh ằm thu hút đầu t ư trong và ngoài n ước b ằng các bi ện pháp khuy ến khích đặc bi ệt, là nh ững c ực t ăng tr ưởng c ủa các qu ốc gia. Theo quan điểm qu ản lý thì các KKT còn là hình th ức t ổ ch ức theo h ướng t ập trung chuyên môn hóa, th ể hi ện nh ững đặc tr ưng c ơ b ản c ủa t ổ ch ức s ản xu ất công nghi ệp theo lãnh th ổ. Ở Vi ệt Nam, theo Ngh ị định s ố 29/2008/N Đ-CP ngày 14/3/2008, KKT là khu vực có không gian kinh t ế riêng bi ệt v ới môi tr ường đầu t ư và kinh doanh đặc bi ệt thu ận l ợi cho các nhà đầu t ư, có ranh gi ới địa lý xác định, được thành l ập theo điều ki ện, trình t ự và th ủ tục quy định. Theo Ngh ị định trên, m ột KKT ph ải có di ện tích t ối thi ểu là 10 nghìn hecta (100 km²), có v ị trí địa lý thu ận l ợi cho phát tri ển kinh t ế khu vực (có c ảng bi ển n ước sâu ho ặc g ần sân bay), k ết n ối thu ận l ợi v ới các tr ục giao thông huy ết m ạch c ủa qu ốc gia và qu ốc t ế; d ễ ki ểm soát và giao l ưu thu ận ti ện v ới trong n ước và n ước ngoài; có điều ki ện thu ận l ợi và ngu ồn l ực để đầu t ư và phát tri ển kết c ấu h ạ tầng k ỹ thu ật. 2.1.2.2. Các lo ại hình khu kinh t ế Hi ện nay, trên th ế gi ới có nhi ều lo ại hình KKT khác nhau nh ư: KKT đặc bi ệt, KKT t ự do, KKT m ở, KKT c ửa kh ẩu, KKT ven bi ển - Khu kinh t ế đặc bi ệt hay còn g ọi là đặc khu kinh t ế (SEZ - Special Economic Zone) là m ột khu v ực địa lý nh ất định được áp d ụng các quy ch ế đặc bi ệt nh ằm thu hút ch ủ yếu các nhà đầu t ư n ước ngoài, v ới nh ững ưu đãi r ất cao v ề thu ế, v ề quy ền kinh doanh, th ể ch ế hành chính và kinh t ế theo h ướng tự do hóa có m ức độ vượt tr ội so v ới th ể ch ế trong n ước và khu v ực, c ơ s ở hạ tầng hi ện đại, v ị trí có nhi ều l ợi th ế. Trong đặc KKT có th ể có nhi ều khu ch ức n ăng nh ư khu ch ế xu ất, khu công nghi ệp, khu công ngh ệ cao, khu phi thu ế quan (khu b ảo thu ế), khu đô th ị, khu hành chính và m ột s ố phân khu ch ức n ăng khác phù h ợp v ới đặc điểm c ủa t ừng KKT. Điểm đặ c bi ệt quan tr ọng nh ất c ủa các đặ c KKT là có b ộ máy hành chính v ới quy ền t ự qu ản khá cao, đủ để 34
43. có th ể đề xu ất, chu ẩn y và th ực thi nh ững th ể ch ế hành chính và kinh t ế v ượt tr ội so với khung th ể ch ế chung. - Khu kinh t ế tự do (FEZ - Free Economic Zone) là tên g ọi chung cho các KKT được thành l ập trong m ột qu ốc gia nh ằm thu hút đầu t ư trong và ngoài n ước b ằng các bi ện pháp khuy ến khích đặc bi ệt. Vi ệc thành l ập các KKT t ự do còn nh ằm m ục tiêu kích thích phát tri ển kinh t ế tại m ột s ố địa ph ươ ng kém phát tri ển h ơn c ủa qu ốc gia. Các bi ện pháp khuy ến khích đặc bi ệt th ường được áp d ụng để thu hút đầu t ư vào KKT tự do g ồm: t ạo môi tr ường kinh doanh thu ận l ợi (nh ư mi ễn gi ảm thu ế, ít quy ch ế nh ất có th ể, chính sách linh ho ạt v ề lao động); cơ s ở hạ tầng ti ện l ợi, điều ki ện s ống th ật t ốt cho nh ững ng ười làm vi ệc trong KKT này (nh ư d ịch v ụ giáo d ục, d ịch v ụ y t ế, vui ch ơi, gi ải trí đạt đẳng cấp qu ốc t ế); v ị trí địa lý chi ến l ược g ắn v ới cảng bi ển, cảng hàng không qu ốc t ế, g ần th ị tr ường tiêu dùng lớn; cùng các h ỗ tr ợ và ưu đãi khác. - Khu kinh t ế mở (OEZ - Open Economic Zone) là m ột lo ại KKT có mô hình tươ ng t ự với các khu công nghi ệp nh ưng khác ở mức độ mở cửa và ưu đãi cao h ơn, các ngành kinh doanh đa d ạng h ơn, không ch ỉ sản xu ất công nghi ệp mà trong KKT m ở th ường có c ả khu th ươ ng m ại t ự do (khu phi thu ế quan), có các KKT d ịch v ụ. - Khu kinh t ế cửa kh ẩu (BEZ) là m ột không gian kinh t ế xác định, g ắn v ới c ửa kh ẩu qu ốc t ế hay c ửa kh ẩu chính c ủa qu ốc gia, có dân c ư sinh s ống và được áp d ụng nh ững c ơ ch ế, chính sách phát tri ển đặc thù, phù h ợp v ới đặc điểm t ừng địa ph ươ ng s ở tại nh ằm mang l ại hi ệu qu ả kinh t ế - xã h ội cao nh ất d ựa trên vi ệc quy ho ạch, khai thác, s ử dụng, phát tri ển b ền v ững các ngu ồn l ực. Đồng th ời, nó được thành l ập theo các điều ki ện, trình t ự và th ủ tục quy định 3. - Khu kinh t ế bi ển ho ặc ven bi ển: Th ường được xây d ựng ở nh ững v ị trí đắc địa ven b ờ bi ển g ắn v ới các c ảng bi ển t ốt, được h ỗ tr ợ bằng các chính sách và bi ện pháp ưu đãi đặc bi ệt v ới k ỳ vọng có th ể thu hút đầu t ư cao, t ạo đột phá phát tri ển m ạnh và có s ức lan t ỏa nhanh 4. 2.1.2.3. Đặc điểm và vai trò c ủa các khu kinh t ế Đặc điểm c ủa các khu kinh t ế: 3 Ở Vi ệt Nam, theo Ngh ị đị nh s ố 164/2013/N Đ-CP s ửa đổ i, b ổ sung m ột s ố điều c ủa Ngh ị đị nh 29/2008/N Đ-CP quy định v ề KCN, KCX, KKT, thì KKT c ửa kh ẩu là KKT hình thành ở khu v ực biên gi ới đấ t li ền và địa bàn lân c ận khu v ực biên gi ới đấ t li ền có c ửa kh ẩu qu ốc t ế ho ặc c ửa kh ẩu chính và được thành l ập theo các điều ki ện, trình t ự và th ủ t ục quy đị nh t ại Ngh ị đị nh s ố 29/2008/N Đ-CP. 4 Theo Ngh ị đị nh s ố 164/2013/N Đ-CP, KKT ven bi ển là KKT hình thành ở khu v ực ven bi ển và địa bàn lân c ận khu ven bi ển, được thành l ập theo các điều ki ện, trình t ự và th ủ t ục quy đị nh t ại Ngh ị đị nh số 29/2008/N Đ-CP. 35
44. + V ề không gian: KKT được thành l ập trên c ơ s ở di ện tích đất t ự nhiên r ộng lớn, có tính đặc bi ệt v ề điều ki ện t ự nhiên, v ị trí địa lý kinh t ế thu ận l ợi. + V ề quy ho ạch t ổng th ể: KKT được chia thành khu phi thu ế quan và khu thu ế quan, trong đó: Khu phi thu ế quan (khu b ảo thu ế) là khu có ranh gi ới địa lý xác định, được ng ăn cách b ằng hàng rào c ứng v ới khu v ực xung quanh, không có dân c ư sinh s ống. Các ho ạt động trong khu phi thu ế quan bao g ồm: s ản xu ất hàng xu ất kh ẩu và hàng ph ục v ụ tại ch ỗ, th ươ ng m ại hàng hóa, th ươ ng m ại d ịch v ụ, xúc ti ến th ươ ng m ại và các ho ạt động th ươ ng m ại khác. Quan h ệ trao đổi hàng hóa, d ịch v ụ gi ữa khu phi thu ế quan v ới n ước ngoài, gi ữa các doanh nghi ệp trong khu phi thu ế quan v ới nhau được xem nh ư là quan h ệ trao đổi gi ữa n ước ngoài v ới n ước ngoài. Hàng hóa t ừ nước ngoài nh ập kh ẩu vào khu phi thu ế quan ho ặc t ừ khu phi thu ế quan xu ất kh ẩu ra n ước ngoài không thu ộc di ện ph ải n ộp thu ế xu ất kh ẩu, nh ập kh ẩu. Khu thu ế quan là khu v ực còn l ại c ủa KKT, ngoài ph ạm vi c ủa khu phi thu ế quan. Trong khu thu ế quan có khu hành chính, khu dân c ư, khu công nghi ệp, khu ch ế xu ất, khu gi ải trí đặc bi ệt, khu du l ịch, Hàng hóa ra vào khu thu ế quan thu ộc khu vực kinh t ế ph ải tuân th ủ quy định c ủa pháp lu ật v ề mặt hàng, thu ế xu ất nh ập kh ẩu, nh ưng được áp d ụng nh ững th ủ tục h ải quan thu ận l ợi, được t ự do l ưu thông gi ữa khu thu ế quan và n ội địa. + V ề lĩnh v ực đầu t ư: KKT cho phép đầu t ư đa ngành, đa l ĩnh v ực, nh ưng có mục tiêu tr ọng tâm phù h ợp t ừng KKT được thành l ập ở mỗi địa bàn khác nhau. - Đặc tr ưng c ủa các KKT là phát tri ển kinh t ế độc l ập d ựa trên nguyên t ắc điều ti ết th ị tr ường, d ựa vào v ốn đầu t ư t ừ bên ngoài là ch ủ yếu, chú tr ọng s ản xu ất hàng hóa để xu ất kh ẩu ho ặc thay th ế nh ập kh ẩu, công nghi ệp là ngành được ưu tiên, có các cơ ch ế ưu đãi h ơn so v ới các khu v ực khác trong cùng m ột qu ốc gia. Các nghiên c ứu cho th ấy các KKT th ường mang nh ững đặc tr ưng c ơ b ản sau đây: + Tính k ết n ối, lan t ỏa: Th ể hi ện ở ch ỗ KKT tác động lên ho ạt động kinh t ế - xã hội ở quy mô t ỉnh/thành ph ố ho ặc trên nh ững vùng lãnh th ổ rộng l ớn xung quanh. Vi ệc hình thành và xây d ựng KKT ph ải tùy thu ộc vào các điều ki ện địa lý có s ẵn, vào hướng phát tri ển kinh t ế của t ừng vùng, khu v ực + Tính đồng b ộ, n ội t ại: Th ể hi ện ở ch ỗ phát tri ển KKT ph ải có quy ho ạch, có sự liên k ết đồng b ộ, cân đối trong t ổng th ể hợp lý c ủa địa ph ươ ng và c ủa vùng. KKT là hình th ức t ổ ch ức theo h ướng t ập trung chuyên môn hóa, th ể hi ện nh ững đặc tr ưng c ơ 36
45. bản c ủa t ổ ch ức s ản xu ất công nghi ệp theo lãnh th ổ. Sự thi ếu đồng b ộ có th ể làm h ạn ch ế tác động tích c ực c ủa KKT đối v ới địa ph ươ ng và toàn vùng xung quanh. + Tính tiên phong, định h ướng: KKT là n ơi thí điểm các th ể ch ế mới nh ằm thu hút đầu t ư trong và ngoài n ước b ằng các bi ện pháp khuy ến khích đặc bi ệt, là nh ững cực t ăng tr ưởng c ủa các qu ốc gia. Vai trò c ủa các khu kinh t ế trong phát tri ển kinh t ế đất n ước: Th ực t ế cho th ấy, các KKT đã tr ở thành y ếu t ố rất quan tr ọng cho s ự phát tri ển của các n ền kinh t ế, là nh ững c ửa m ở lớn thu hút các ngu ồn l ực bên ngoài và t ạo ra nh ững điểm t ăng tr ưởng n ổi b ật có s ức lan t ỏa m ạnh m ẽ. KKT được thành l ập nh ằm mục tiêu chính là kh ơi d ậy ngu ồn l ực s ản xu ất t ại ch ỗ và thu hút ngu ồn l ực s ản xu ất t ừ bên ngoài. Nó là h ạt nhân và là động l ực phát tri ển kinh t ế - xã h ội ở quy mô vùng trong chi ến lược phát tri ển qu ốc gia. Mục tiêu phát tri ển các KKT này là thu hút đầu tư, t ạo vi ệc làm, t ăng thu nh ập ngo ại t ệ, phát tri ển xu ất kh ẩu, nâng c ấp công ngh ệ nội địa, chuy ển giao công ngh ệ và phát tri ển công ngh ệ hi ện đại, h ỗ tr ợ các vùng ch ậm phát tri ển, th ậm chí giúp kh ởi động toàn b ộ nền kinh t ế. Sự phát tri ển c ủa các KKT không ch ỉ đơ n thu ần vì lý do kinh t ế của riêng khu đó, mà có ý ngh ĩa to l ớn h ơn nhi ều. Đó là l ợi ích chung c ủa c ả nền kinh t ế ở góc độ tạo công ăn vi ệc làm, thu hút các ngu ồn l ực phát triển, m ở rộng xu ất kh ẩu, chuy ển giao công ngh ệ và tri th ức qu ản lý, phát tri ển t ổng h ợp vùng và công nghi ệp hóa, hi ện đại hóa (Bùi T ất Th ắng, 2014) [54]. Trong ti ến trình toàn c ầu hóa, các KKT có vai trò nh ư b ước đệm gi ữa n ền kinh tế bảo h ộ và n ền kinh t ế thị tr ường t ự do. Nh ững ưu đãi và quy ền t ự ch ủ của các KKT phát tri ển và m ở rộng theo h ướng gia t ăng m ức độ tự do hóa, gi ảm s ự qu ản lý c ủa Nhà nước, t ăng m ức độ cạnh tranh và phát tri ển quan h ệ kinh t ế th ị tr ường ngày càng cao ở cấp độ qu ốc gia, khu v ực và qu ốc t ế. Ở quy mô vùng, các KKT t ạo ra hi ệu ứng lan t ỏa, do v ậy vi ệc phát tri ển có quy ho ạch các KKT giúp cho s ự phát tri ển đồng đều n ền kinh t ế theo vùng lãnh th ổ, b ởi chúng có th ể phát huy các l ợi th ế so sánh ban đầu (l ợi th ế tĩnh) và được t ăng c ường thêm b ằng các l ợi th ế về chính sách (l ợi th ế động) làm đòn b ẩy cho khu v ực được l ựa ch ọn tr ở thành vùng có s ức b ật v ượt tr ội. 2.1.2.4. Tiêu chí l ựa ch ọn ban đầ u để đề xu ất hình thành khu kinh t ế - Về vị trí xây d ựng KKT: ph ải được đặt ở vị trí thu ận l ợi đáp ứng các điều ki ện sau: 37