Lâm sinh - Quản lý sâu bệnh hại rừng trồng

Nội dung text: Lâm sinh - Quản lý sâu bệnh hại rừng trồng

1. BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN CHƯƠNG TRÌNH HỖ TRỢ NGÀNH LÂM NGHIỆP & ĐỐI TÁC CẨM NANG NGÀNH LÂM NGHIỆP Chương QUẢN LÝ SÂU BỆNH HẠI RỪNG TRỒNG NĂM 2006
2. Biên soạn: Hà Công Tuấn Đỗ Thị Kha Đoàn Hoài Nam Đỗ Quang Tùng Chỉnh lý: Nguyễn Văn Tư Vũ Văn Mễ Nguyễn Hoàng Nghĩa Nguyễn Bá Ngãi Trần Văn Hùng Đỗ Quang Tùng Hỗ Trợ kỹ thuật và tài chính: Dự án GTZ-REFAS 2
3. MỤC LỤC MỤC LỤC i ĐẶT VẤN ĐỀ 1 CHƯƠNG 1: SÂU BỆNH HẠI VÀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SÂU, BỆNH HẠI 3 1. Khái niệm 3 1.1. Khái niệm về sâu hại 3 1.2. Khái niệm bệnh cây rừng 4 2. Các nhân tố ảnh hưởng đến sâu, bệnh hại 5 2.1. Các nhân tố phi sinh vật 5 2.2. Các nhân tố sinh vật 6 2.3. Sự hình thành dịch sâu 7 CHƯƠNG 2: TÌNH HÌNH SÂU, BỆNH HẠI RỪNG TRỒNG VÀ TÁC HẠI CỦA CHÚNG 9 1. Sự phân bố và phát sinh, phát triển của một số loài sâu, bệnh hại rừng chủ yếu ở Việt Nam 9 2. Tình hình và sự rối loạn về sâu, bệnh hại rừng 9 3. Tác hại của sâu, bệnh đối với cây rừng 11 4. Những nghiên cứu về sâu, bệnh hại ở Việt Nam 11 CHƯƠNG 3: ĐIỀU TRA, PHÂN LOẠI VÀ DỰ BÁO SÂU BỆNH HẠI RỪNG TRỒNG 15 1. Điều tra và xác định tỷ lệ sâu bệnh hại 15 1.1. Chọn tuyến và ô tiêu chuẩn 15 1.1.1. Tuyến điều tra 15 1.1.2. Ô tiêu chuẩn 15 1.1.3. Điều tra trong ô tiêu chuẩn 16 1.1.4. Điều tra trên các cây tiêu chuẩn 16 1.2. Xác định tỷ lệ cây bị sâu bệnh và mức độ bị hại 16 1.2.1. Xác định tỷ lệ cây bị sâu bệnh: 16 1.2.2. Xác định mức độ bị hại: 16 1.2.3. Phân cấp mức độ hại 17 2. Phân loại sâu, bệnh và chẩn đoán bệnh 18 2.1. Phương pháp phân loại sâu, bệnh hại 18 2.1.1. Phân loại sâu 18 2.1.2. Phân loại bệnh cây 25 2.2. Chẩn đoán bệnh cây 31 2.2.1. Chẩn đoán theo triệu chứng bệnh 31 2.2.2. Chẩn đoán theo vật gây bệnh 31 2.2.3. Chẩn đoán bằng thí nghiệm lây bệnh nhân tạo 31 2.2.4. Chẩn đoán bằng phương pháp điều trị bệnh 31 2.3. Phương pháp thu thập và làm mẫu sâu bệnh 32 3. Dự báo sâu bệnh hại 32 3.1. Dự tính về số lượng sâu hại 32 3.2. Dự tính, dự báo khả năng phát dịch của sâu hại 34 3.2.1. Dự tính, dự báo bằng khí hậu đồ 34 3.2.2. Dự tính, dự báo bằng các hệ số chất lượng 34 CHƯƠNG IV. CÁC BIỆN PHÁP PHÒNG TRỪ SÂU, BỆNH HẠI RỪNG 37 1. Các biện pháp phòng trừ sâu 37 i
4. 1.1. Biện pháp canh tác 37 1.2. Biện pháp sinh học 37 1.3. Biện pháp vật lý cơ giới 37 1.4. Biện pháp hoá học 37 1.5. Biện pháp kiểm dịch thực vật 38 1.6. Biện pháp phòng trừ tổng hợp 38 2. Các biện pháp phòng trừ bệnh hại 38 2.1. Biện pháp kiểm dịch thực vật 38 2.2. Biện pháp kỹ thuật lâm nghiệp 38 2.3. Biện pháp phòng bệnh trong kỹ thuật trồng rừng 39 2.4. Biện pháp phòng trừ sinh vật học 39 2.5. Biện pháp vật lý cơ giới 40 2.6. Biện pháp phòng trừ bằng hoá học 40 2.7. Biện pháp phòng trừ tổng hợp (IPM) 40 2.7.1. Khái niệm về IPM trong lâm nghiệp: 40 2.7.2. Các bước nghiên cứu IPM 41 2.7.3. Nguyên tắc kinh tế học và chỉ tiêu phòng trừ của IPM 41 2.7.4. Điều kiện cơ bản của việc thực hiện IPM 41 3. Một số loại thuốc phòng trừ bệnh cây thường dùng 42 3.1. Nhóm thuốc diệt nấm vô cơ 42 3.1.1. Nước Borđô (Bordeaux) 42 3.1.2. Hợp chất lưu huỳnh - vôi (ISO) 42 3.2. Nhóm thuốc diệt nấm hữu cơ 43 3.2.1. Zineb: C4H6SZn 43 3.2.2. PCNB (Pentaclorua nitrobengen) C6Cl5NO2 43 3.2.3. Daconin, Chlorothalomin, TPN: C8N2Cl4 43 3.2.4. Formalin, CH2O 43 3.3. Thuốc diệt nấm nội hấp 43 3.4. Chất kháng sinh và thuốc diệt nấm bằng cây cỏ 44 3.5. Thuốc diệt tuyến trùng 44 4. Các biện pháp sử dụng thuốc trừ sâu, bệnh 44 4.1. Các dạng thành phẩm của thuốc trừ sâu bệnh 44 4.2. Các biện pháp sử dụng thuốc trừ sâu 45 4.2.1. Phun thuốc: 45 4.2.2. Xông hơi 45 4.2.3. Bón thuốc vào đất 46 4.2.4. Làm bả độc 46 4.2.5. Những điểm chú ý khi dùng thuốc 46 CHƯƠNG 5: MỘT SỐ LOẠI SÂU, BỆNH HẠI RỪNG TRỒNG PHỔ BIẾN TẠI VIỆT NAM VÀ CÁCH PHÒNG TRỪ 47 1. Các loại sâu, bệnh hại phổ biến trong các vườn ươm và cách phòng trừ 47 1.1. Sâu hại trong vườn ươm và các biện pháp phòng trừ 47 1.1.1. Nhóm dế: 47 1.1.2. Nhóm bọ hung: 48 1.1.3. Sâu xám nhỏ 49 ii
5. 1.2. Bệnh hại trong vườn ươm và các biện pháp phòng trừ 50 1.2.1. Bệnh mốc hạt 50 1.2.2. Bệnh thối cổ rễ cây con 50 1.2.3. Bệnh rơm lá thông 51 1.2.4. Bệnh khô lá thông, sa mu, sa mộc 51 1.2.5. Bệnh phấn trắng lá keo 52 1.2.6. Bệnh đốm lá cây lá rộng 52 1.2.7. Bệnh tuyến trùng rễ cây con 53 2. Các loại sâu, bệnh hại rừng trồng phổ biến và biện pháp phòng trừ 54 2.1. Sâu bệnh hại thông 54 2.1.1. Sâu hại thông 54 2.1.2. Bệnh hại thông 59 2.2. Sâu bệnh hại cây bồ đề và biện pháp phòng trừ 60 2.2.1. Sâu hại bồ đề 60 2.2.2. Bệnh hại cây bồ đề và các biện pháp phòng trừ 62 2.3. Sâu bệnh hại cây mỡ và các biện pháp phòng trừ 62 2.3.1. Sâu hại cây mỡ 62 2.3.2. Bệnh hại cây mỡ 64 2.4. Sâu bệnh hại cây phi lao và các biện pháp phòng trừ 64 2.4.1. Sâu hại cây phi lao 64 2.4.2. Bệnh hại phi lao 66 2.5. Sâu bệnh hại quế và biện pháp phòng trừ 67 2.5.1. Sâu hại quế và biện pháp phòng trừ 67 2.5.2. Bệnh hại cây quế và các biện pháp phòng trừ 69 2.6. Sâu bệnh hại cây luồng và các biện pháp phòng trừ 72 2.6.1. Sâu hại cây luồng 72 2.6.2. Bệnh hại cây luồng 74 2.7. Sâu bệnh hại tếch và các biện pháp phòng trừ 75 2.7.1. Sâu hại tếch 75 2.7.2. Bệnh hại tếch 76 2.8. Sâu bệnh hại keo và các biện pháp phòng trừ 77 2.8.1. Sâu hại keo 77 2.8.2. Bệnh hại keo 81 2.9. Sâu bệnh hại bạch đàn và các biện pháp phòng trừ 83 2.9.1. Sâu hại bạch đàn 83 2.9.2. Bệnh hại bạch đàn 84 2.10. Một số loại sâu rừng trồng và cây rừng phổ biến khác và các biện pháp phòng trừ 87 2.10.1. Sâu hại rừng tràm 87 2.10.2. Sâu đo ăn lá lim 88 2.10.3. Sâu do ăn lá trẩu và lá sở 89 2.10.4. Bọ nẹt ăn lá trẩu 89 2.10.5. Sâu ăn lá hồi 90 2.10.6. Châu chấu hại tre 90 2.10.7. Bọ xít vải 90 2.10.8. Các loài xén tóc 90 iii
6. 2.10.9. Mối hại cây con 91 2.11. Một số loại bệnh hại cây rừng phố biến khác 93 2.11.1. Bệnh hại rừng tràm 93 2.11.2. Bệnh bồ hóng 94 CHƯƠNG 6: QUẢN LÝ SÂU BỆNH HẠI RỪNG 95 1. Quy trình lâm sinh trong phòng trừ sâu, bệnh và lập báo cáo 95 2. Các biện pháp và cơ chế quản lý sâu, bệnh hại rừng trồng 96 2.1. Các biện pháp quản lý sâu bệnh hại rừng 96 2.2. Xu hướng và nhu cầu quản lý sâu bệnh hại rừng hiện nay 96 2.3. Một số hoạt động ưu tiên trong quản lý sâu bệnh hại rừng hiện nay 97 TÀI LIỆU THAM KHẢO 101 PHỤ LỤC 103 Phụ lục 1. Các văn bản pháp quy liên quan đến phòng trừ sâu, bệnh hại rừng 103 Phụ lục 2. Danh mục các loại sâu bệnh hại rừng trồng 107 iv
7. ĐẶT VẤN ĐỀ Trong thế giới tự nhiên các loài động thực vật và vi sinh vật chung sống với nhau trong mối quan hệ cân bằng động, xâu chuỗi và gắn kết với nhau trong sự tồn tại chung. Những tác động tiêu cực hay tích cực vào một thành phần hay yếu tố nào đó có thể sẽ gây ra những ảnh hưởng tới cả hệ sinh thái, thậm chí cân bằng sinh thái bị phá vỡ. Con người với những tác động vào rừng như chặt phá rừng bừa bãi; dùng thuốc trừ sâu không những gây ảnh hưởng đến cảnh quan môi trường mà còn ảnh hưởng lớn đến khả năng xuất hiện và phát dịch của sâu bệnh hại. Trong các hệ sinh thái, hệ sinh thái rừng tự nhiên có tính ổn định cao, không có sinh vật gây hại nghiêm trọng và nó có thể tự điều chỉnh để cân bằng. Tuy nhiên, cũng có nơi xuất hiện sâu bệnh hại rừng tự nhiên thuần loài và cũng có trường hợp phải can thiệp để giảm thiểu ảnh hưởng của sâu bệnh hại. Mặc dù vậy, việc diệt trừ sâu bệnh hại rừng ở đây là ít có ý nghĩa. Đối với hệ sinh thái rừng trồng tính bền vững và ổn định kém, vì vậy rất dễ bị tổn thương khi bị các tác động bất lợi, do đó việc phòng trừ sâu bệnh hại rừng là cần thiết và có ý nghĩa rất quan trọng đối với sự sinh trưởng cũng như tồn tại của cây rừng. Hàng năm, dịch sâu bệnh hại rừng trồng đã gây nên những tổn thất lớn không những làm giảm chất lượng rừng, làm chết cây ước tính thiệt hại nhiều tỷ đồng mà còn làm suy thoái môi trường. Theo Nghị quyết của Quốc hội khoá X kỳ họp thứ hai ngày 5/12/1997, vấn đề sâu bệnh hại rừng là vấn đề sinh học. Rừng càng được trồng trên quy mô lớn là những điều kiện thuận lợi về thức ăn cho sâu bệnh phát sinh và phát triển, tần suất dịch sẽ cao, hậu quả khó có thể lường trước được. Chính vì vậy, việc xây dựng hướng dẫn quản lý sâu bệnh hại rừng có một vai trò quan trọng, nó giúp các nhà hoạch định chính sách, người quản lý nắm bắt tình hình sâu bệnh hại để đề ra kế hoạch, chương trình trong công tác trồng rừng và quản lý sâu bệnh hiệu quả; người sản xuất bố trí cây trồng và có các biện pháp phòng trừ tổng hợp mang lại lợi ích từ rừng; ngoài ra cuốn sách còn là tài liệu tham khảo cho các nhà nghiên cứu, giảng dạy cho sinh viên và mọi người trong và ngoài ngành quan tâm đến lĩnh vực này. 1
8. CHƯƠNG 1: SÂU BỆNH HẠI VÀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SÂU, BỆNH HẠI 1. Khái niệm 1.1. Khái niệm về sâu hại Sâu hại là những loài côn trùng (Insecta) gây hại hoặc gây khó chịu cho các hoạt động, ảnh hưởng xấu và thiệt hại đến lợi ích của con người. Sâu hại cùng với nhện hại, cỏ dại, bệnh hại (nấm, vi khuẩn, virus, tuyến trùng), gặm nhấm Tạo thành sinh vật gây hại hoặc vật gây hại. Khái niệm này chỉ mang tính tương đối vì nó phụ thuộc vào không gian và thời gian bởi vì “ảnh huởng xấu” chỉ xảy ra khi sâu hại dưới một điều kiện môi trường nào đó phát triển với số lượng lớn. Sâu hại nói riêng hay côn trùng nói chung có đặc điểm: thân thể có một lớp vỏ cứng (bộ xương ngoài), thân thể gồm nhiều đốt và chia làm ba phần rõ ràng: Đầu, ngực và bụng. Trên đầu có râu đầu, mắt (mắt kép, mắt đơn) và miệng. Ngực chia làm 3 đốt, có 3 đôi chân, chân chia nhiều đốt và có từ 1 đến 2 đôi cánh, cuối bụng có bộ máy sinh dục và lông đuôi. Hiện nay người ta biết có khoảng hơn 3.000.000 loài sinh vật sống trên trái đất, trong đó có trên 1.200.000 loài là động vật, nhưng riêng lớp côn trùng đã chiếm hơn 1.000.000 loài vào khoảng 1/3 tổng số loài sinh vật của hành tinh. Nhiều loài trong lớp côn trùng gây hại cho người như phá hại cây cối; hoa màu (sâu ăn lá; sâu đục thân; sâu hại hoa, quả, củ, rễ ), sâu phá hoại nông sản, đồ đạc, nhà cửa, công trình xây dựng (mối, mọt, xén tóc ), là trung gian truyền bệnh cho người và gia súc (ruồi, muỗi, chấy, rận ) nhưng không phải loài nào cũng có hại, có nhiều loài côn trùng có lợi như bọ ngựa, kiến, ong ký sinh ăn thịt các loại sâu hại khác, ong mật, cánh kiến đỏ, các loài ong bướm giúp hoa thụ phấn làm cho mùa màng sai hoa trĩu quả. Vì vậy, theo quan điểm chung, quan niệm lợi hay hại chỉ là tương đối. Sâu bọ phát triển theo chu kỳ, mỗi chu kỳ được gọi là một vòng đời. Vòng đời (hay lứa hoặc thế hệ) của sâu là chu kỳ phát triển cá thể từ lúc đẻ trứng đến khi sâu trưởng thành sinh sản lứa sau. Phát triển cá thể của sâu có biến thái hoàn toàn trải qua 4 giai đoạn (pha) bao gồm: trứng, sâu non, nhộng và sâu trưởng thành. Sâu non khác với sâu trưởng thành về hình thái, cơ cấu bên trong và tập tính sống. Đối với biến thái không hoàn toàn chỉ có 3 giai đoạn: trứng, sâu non và sâu trưởng thành, loại biến thái này được chia ra: - Biến thái dần: Sâu non giống với sâu trưởng thành về hình thái, tập tính, môi trường sống và thức ăn như châu chấu, bọ xít, dế mèn, v.v. - Biến thái quá độ: Sâu non chuyển qua giai đoạn nhộng không ăn, không hoạt động như rận phấn, rệp sáp, v.v. 3
9. Biến thái hoàn toàn S©u non Trøng Nhéng S©u tr−ëng thµnh Biến thái không hoàn toàn S©u non Trøng S©u tr−ëng thµnh Lịch phát sinh năm là một năm có bao nhiêu lứa sâu. Thời gian phát sinh một lứa sâu khác nhau tùy theo loài, có loài mỗi năm 1 lứa, có loài mỗi năm mấy lứa hoặc mấy chục lứa. Khái niệm lứa sâu hay thế hệ sâu để chỉ thời gian tồn tại của tất cả các cá thể sâu do cùng một con mẹ đẻ ra. Để theo dõi các lứa sâu của một loài nào đó người ta phải lập lịch phát sinh sâu. Lịch phát sinh sâu rất quan trọng vì nó cho biết thời điểm và khoảng thời gian xuất hiện của các pha trong vòng đời của sâu từ đó giúp dự tính, dự báo và đưa ra các biện pháp phòng trừ hữu hiệu. 1.2. Khái niệm bệnh cây rừng Bệnh cây rừng là một loại tác hại của tự nhiên, nó tác động và gây ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển không bình thường của cây rừng, thậm chí làm cho cây bị chết và gây ra những tổn thất về kinh tế và sinh thái. Chúng ta gọi hiện tượng không bình thường đó là bệnh cây (Phytopathology). Khái niệm về bệnh cây rừng bao hàm cả 2 mặt, một là về mặt sinh thái, nghĩa là sự sinh trưởng, phát triển và sự sống bình thường của bản thân cây rừng bị uy hiếp. Mặt khác về mặt kinh tế, nghĩa là lợi ích kinh tế của con người bị tổn thất. Từ khái niệm trên chúng ta có thể hiểu bệnh cây rừng phải có một quá trình thay đổi, về mặt sinh lý, giải phẫu và hình thái khác với sự sinh trưởng phát triển bình thường. Quá trình thay đổi đó có quan hệ với điều kiện môi trường sinh vật, phi sinh vật và có thể làm cho cây chết. Nguyên nhân gây bệnh cây rừng thường bao gồm hai loại: nguyên nhân gây bệnh do sinh vật là chỉ những sinh vật ký sinh lấy cây rừng làm đối tượng hút thức ăn gọi là vật gây bệnh. Những bệnh do sinh vật gây ra đều có thể lây lan truyền nhiễm, nên thường gọi là bệnh truyền nhiễm hay bệnh xâm nhiễm như nấm, vi khuẩn, virus, phytoplasma, tuyến trùng (giun tròn), cây ký sinh, tảo, v.v. và nguyên nhân gây bệnh do phi sinh vật là một loạt các nhân tố không thích nghi đối với đời sống bình thường của cây làm cho cây bị còi cọc, thiếu chất chúng không có khả năng lây lan gọi là bệnh không truyền nhiễm hay còn gọi là bệnh sinh lý. 4
10. 2. Các nhân tố ảnh hưởng đến sâu, bệnh hại 2.1. Các nhân tố phi sinh vật Các nhân tố phi sinh vật ảnh hưởng đến sâu, bệnh và cây chủ là các yếu tố khí tượng thủy văn và đất đai. Các nhân tố khí tượng gồm nhiệt độ, độ ẩm, ánh sáng, gió mưa trong đó nhiệt độ, độ ẩm là những yếu tố chủ yếu. - Nhiệt độ là đơn vị nhiệt lượng thay đổi theo ngày đêm, các ngày trong tháng và các ngày trong năm. Nhiệt độ làm ảnh hưởng đến sinh trưởng, phát dục của côn trùng (sâu hại) và ảnh hưởng đến sinh trưởng phát triển cũng như khả năng hoạt động của vật gây bệnh, không chỉ trên cây mà ngay cả trong đất. Tùy từng loại khác nhau chúng có phạm vi tối thấp, tối thích và tối cao. Nhiệt độ tối thích hay nhiệt độ cực thuận là nhiệt độ mà ở đó sâu, bệnh có khả năng sinh trưởng mạnh nhất, phát dục nhanh nhất, tuổi thọ sâu cao nhất, sức sinh sản mạnh nhất, sự tiêu hao năng lượng ít nhất. Do nhiệt độ cơ thể côn trùng (sâu hại) không cố định, cho nên khi nhiệt độ bên ngoài thay đổi thì nhiệt độ cơ thể côn trùng cũng thay đổi theo. Cơ thể côn trùng có sự cảm ứng thuận với sự tăng hay giảm nhiệt độ môi trường. Nhưng sự tăng giảm đó bao giờ cũng trên nhiệt độ thấp và dưới nhiệt độ cao của phạm vi tối thích. Đối với vật gây bệnh, tùy từng giai đoạn sinh trưởng phát triển, tùy từng loại bệnh, ở nhiệt độ khác nhau thì thời gian phát bệnh cũng khác nhau. Bệnh phấn trắng ở nhiệt độ 200C sẽ phát sau 10 ngày nhưng khi nhiệt độ 250C bệnh chỉ phát sau 4 - 5 ngày. Ở nhiệt độ trên 300C thì do bào tử nấm mất khả năng nảy mầm mà bệnh ngừng phát triển. - Độ ẩm không khí và lượng mưa ảnh hưởng trực tiếp và gián tiếp đến sâu, bệnh. Hầu hết các loài vật gây bệnh cây yêu cầu độ ẩm tương đối của không khí cao, thường trên 80%. Ở nước ta độ ẩm cao thường vào mùa xuân hè thuận lợi cho bệnh phát sinh phát triển. Lượng mưa trong năm hoặc trong tháng có ý nghĩa quan trọng trong việc tìm hiểu quy luật sinh trưởng và phát triển của bệnh cây. Trong những tháng mưa nhiều, các loại nấm bệnh trong đất thường gây ra bệnh thối cổ rễ. Nhiều loại bệnh đốm lá thường phát triển lây lan trong mùa mưa. Sương mù có ý nghĩa sinh thái quan trọng đối với vật gây bệnh. Nhiều trường hợp bệnh phát triển rất mạnh trong thời kỳ có sương, chính sương đọng trên lá cây cùng với chất tiết ra của lá tạo điều kiện cho bào tử nấm nảy mầm, cho vi khuẩn di chuyển vào các mô của lá, trời có sương mù, ban đêm lạnh, trời quang hoặc mùa xuân, mùa thu ấm áp nấm bệnh phấn trắng, một số bệnh hại lá kiêm ký sinh phát triển nhiều. Trong cơ thể côn trùng có chứa một lượng nước rất lớn và nước cần cho tất cả các quá trình trao đổi dinh dưỡng, hô hấp, bài tiết theo N.S. Andrianon thì cơ thể côn trùng có chứa từ 45 - 92% nước so với khối lượng của nó. Sự chênh lệch này thường phụ thuộc vào cấu tạo của lớp da, nếu côn trùng có lớp da dày và cứng lượng nước nhiều hơn. Đối với côn trùng việc duy trì sự cân bằng nước trong cơ thể là rất quan trọng mà lượng nước cần duy trì chủ yếu lại nhờ vào độ ẩm không khí và mưa. Khi gặp những trận mưa có cường độ lớn côn trùng có thể chết hàng loạt do va đập hoặc do ngập chìm. Ví dụ: năm 1968 một trận mưa lớn kéo dài 6 ngày đã gây cho sâu thông ở Yên Lập giảm sút từ 1/2 - 2/3 số lượng. - Gió ảnh hưởng đến sự phân bố và hoạt động của sâu, bệnh. Gió giúp cho sự di chuyển của côn trùng đi xa hơn; làm cho sâu trưởng thành không hoạt động được; sâu non rơi 5
11. xuống khi tốc độ gió lớn. Gió đưa bào tử nấm đi xa để lây lan. Hơn nữa, gió còn ảnh hưởng đến cân bằng nhiệt, nước trong cơ thể và cũng ảnh hưởng đến sự phát sinh phát triển của nấm bệnh. Gió mạnh làm yếu cây hoặc gãy đổ cây tạo điều kiện cho nấm mục phá hoại. - Ánh sáng, đa số các loại bệnh cây rừng thích hợp với ánh sáng tán xạ. Một số loại nấm, bào tử chỉ nẩy mầm trong điều kiện ánh sáng tán xạ. Đối với côn trùng ánh sáng ảnh hưởng chủ yếu về sự tăng giảm nhiệt độ môi trường và từ đó tác động đến sinh hoạt của chúng. - Đất đai là một hoàn cảnh sinh thái đặc biệt của côn trùng. Nhiều loại côn trùng sống trong đất như dế, sâu non bọ hung, sâu non sâu xám, trứng châu chấu. Một số sâu hoá nhộng trong đất như ong ăn lá, ngài trời, ngài sâu đo. Các loài trong đất cũng chọn loại đất khác nhau như châu chấu tre thích ở đất sâu, cứng vừa khai hoang, sâu non bọ hung thích ở nơi đất tơi xốp, sâu xám lại thích nơi đất thịt. Độ pH đất cũng ảnh hưởng đến phân bố của sâu như bọ hung thích nơi đất chua (pH = 4 - 5,2). Mỗi loài côn trùng lại thích nghi với độ ẩm của đất khác nhau. Bọ hung yêu cầu hàm lượng nước trong đất ở 15 – 20%. Chính vì sự thích nghi với độ ẩm đất khác nhau nên phản ứng của côn trùng sống trong đất là di chuyển từ nơi khô đến nơi ẩm. Côn trùng cũng biết di chuyển xuống lớp đất có nhiệt độ thích hợp để tránh nóng hoặc lạnh. Đất còn là nơi tồn tại của các loại nấm thối cổ rễ. Các loại bào tử nấm, hạch nấm, bào tử vách dày qua đông trong đất. Điều kiện đất ẩm và khô thì thời gian sống của chúng kéo dài. Các loại tuyến trùng, vi khuẩn qua đông trên xác cây bệnh rơi rụng trên mặt đất và trong đất. Đất cung cấp dinh dưỡng cho cây có thể thừa hoặc thiếu yếu tố dinh dưỡng nào đó lại có tác dụng thúc đẩy hay ức chế một loại bệnh nào đó. Ví dụ: Đất thừa đạm, thiếu kali cây bị bệnh phấn trắng thường bị nặng. Bệnh đốm lá bạch đàn dễ xảy ra nặng nếu đất khô hạn, nghèo chất dinh dưỡng. 2.2. Các nhân tố sinh vật Thực vật là thức ăn của côn trùng (sâu hại), thành phần thực vật quyết định thành phần và sự phân bố sâu hại. Thức ăn thích hợp thì sự phát triển của côn trùng nhanh, lượng chết ít, pha trưởng thành phát dục tốt và sức sinh sản mạnh. Ví dụ loại sâu xám (Agrotis segetum Schiff) ăn cây rau muối (Chenopodium album L.) là cây thích hợp thì thời gian phát dục từ 40 - 43 ngày. Nếu ăn cây khác thì phải kéo dài tới 90 ngày. Hoặc như loài sâu khoang hại bồ đề ở Yên Bái, nếu thức ăn tốt khối lượng một con nhộng nặng bình quân 0,708 gr ± 0,03. Khi thức ăn kém khối lượng nhộng trung bình chỉ còn 0,65 gr. Ở rừng hỗn giao khác tuổi thì số loài sâu nhiều, nhưng số lượng cá thể trong từng loài lại ít. Ngược lại, trong rừng thuần loại, số loài sâu ít nhưng số cá thể trong loài lại nhiều và dịch sâu thường xảy ra. Những khu rừng sau khi bị cháy xuất hiện nhiều loài sâu đục thân như sâu đinh, xén tóc, mọt Thực vật còn là cây chủ quyết định khả năng xâm nhiễm của vật gây bệnh. Tuổi cây, loài cây, các bộ phận của cây đều có tính kháng bệnh hoặc nhiễm bệnh vì vậy chúng có tác dụng làm thay đổi quá trình xâm nhiễm của bệnh. Các loài ký sinh yêu cầu dinh dưỡng cao thì khả năng chọn lọc cây chủ rõ rệt và các nhân tố của cây chủ rất quan trọng. Có loài chỉ gây 6
12. bệnh cây này mà không gây bệnh cây khác. Có loài chỉ gây bệnh ở lá mà không gây bệnh ở các bộ phận khác. Nhưng cũng có loài gây bệnh lá, cành non lẫn quả. Động vật là thiên địch của nhiều loài sâu hại. Thiên địch của sâu hại bao gồm các nhóm: - Côn trùng ký sinh: Có hàng chục ngàn loài thiên địch sinh sống trên cơ thể loài côn trùng có hại ở nhiều pha trong quá trình biến thái. Sâu róm thông ở ta có khoảng 30 loài ký sinh. - Côn trùng ăn thịt như bọ ngựa ăn sâu non của nhiều loài sâu hại lá; chuồn chuồn, các loài trong họ hành trùng ăn sâu non của các loài trong bộ cánh vẩy. Mòng ăn sâu, mòng ăn rệp, bọ xít ăn sâu, kiến, bọ ngựa - Các động vật khác ăn sâu hại rừng như chim sâu, chim gõ kiến, cóc, chuột chũi, chồn, lợn rừng Một số loài giun tròn, nấm, vi khuẩn, vi rút ký sinh gây bệnh làm cho côn trùng suy yếu rồi chết. Những côn trùng và các động vật khác lại là nguồn gây bệnh quan trọng cho cây rừng: - Có loại mang trên thân hàng chục loại bào tử nấm. Nhiều vi khuẩn qua đông trong cơ thể côn trùng, tuyến trùng và các động vật đất làm môi giới truyền bệnh khô héo, thối nhũn, sùi gốc. Trong 300 loài virus gây bệnh có 90 loài truyền bệnh bằng côn trùng. Các loại rệp ống có thể truyền 50 loài virus khác nhau. Các loài rận có thể truyền các bệnh virus gây quăn lá. Một số loài tuyến trùng có thể truyền bệnh virus trong đất. - Nhiều loài động vật có xương sống như chim có thể làm lây lan bệnh tầm gửi, động vật rừng làm cho cây gỗ bị thối ruỗng tạo điều kiện cho nấm mục phát triển. - Con người ảnh hưởng đến sự phân bố, lây lan của sâu bệnh từ vùng này sang vùng khác do di chuyển sản phẩm thương mại hoặc do nhập giống không được kiểm tra. Bằng các biện pháp tích cực con người có thể cải thiện môi trường ức chế phát triển của sâu, bệnh. Trong các hoạt động phòng trừ sâu bệnh con người có thể bằng mọi cách khống chế hoạt động của sâu bệnh. Tóm lại, trong tất cả các nhân tố, môi trường phi sinh vật và sinh vật, mỗi một yếu tố không tác động riêng lẻ và đến từng cá thể sâu, từng loại bệnh. Mà các yếu tố sinh thái hợp thành tổng thể, chi phối lẫn nhau, liên quan chặt chẽ với nhau cùng tác động đến quần thể sâu bệnh. Tuy nhiên, trong một thời điểm nhất định một hoàn cảnh nhất định và một địa điểm nhất định sẽ có nhân tố đóng vai trò chủ đạo. 2.3. Sự hình thành dịch sâu Các yếu tố sinh thái thuận lợi, đặc biệt là thức ăn, nhiệt và ẩm độ nơi loài sâu hại sinh sống sẽ làm cho chúng sinh trưởng phát triển rất nhanh. Trên thực tế các trận dịch xảy ra là do sự phát sinh hàng loạt của loài. Tuy nhiên diễn biến của các trận dịch lại không xảy ra một cách đột ngột. Sự phát sinh hàng loạt chính là sự tăng số lượng loài sâu. Nguyên nhân của nó, ngoài các yếu tố ngoại cảnh còn có nguyên nhân bên trong, chủ yếu là quá trình phát triển lịch sử của loài như khả năng sinh sản lớn, vòng đời ngắn, sức sinh trưởng nhanh Khi các 7
13. nguyên nhân bên trong và điều kiện bên ngoài hoàn toàn thuận lợi, loài sâu hại bắt đầu một quá trình phát triển đến đỉnh cao. Nhưng rồi các yếu tố bất lợi lại xảy ra và trận dịch bị suy giảm. Diễn biến một trận dịch thường xảy ra 4 giai đoạn: - Giai đoạn 1: giai đoạn tiềm tàng Ở giai đoạn này các điều kiện thuận lợi cho sâu hại đã xuất hiện, nhưng bản thân sâu hại chưa chuẩn bị để tiếp thu những thuận lợi đó, dần dần chúng bắt đầu tăng nhanh khả năng sinh sản, tích luỹ lại và chuẩn bị thành dịch. Trong các ổ chuẩn bị thành dịch, mật độ sâu hại thường cao hơn các vùng xung quanh. Tốc độ sinh sản nhanh, tỷ lệ trứng nở tốt. Nhưng ở giai đoạn này tỷ lệ sâu đực so với sâu cái thấp hơn các vùng. Các loài thiên địch của sâu chưa xuất hiện. - Giai đoạn 2: giai đoạn tăng số lượng cá thể trong một số thế hệ Các thế hệ cứ tiếp nhau tăng số lượng cá thể của mình. Đặc điểm của giai đoạn này là cơ thể sâu có nhiều chất dinh dưỡng, nhiều mỡ. Sâu cái đẻ trứng nhiều, thời gian đẻ kéo dài, tỷ lệ trứng nở cao, tỷ lệ sâu non chết thấp. Tỷ lệ sâu cái cao trong quần thể. Cây trồng trong giai đoạn này đang là nguồn thức ăn thuận lợi cho loài phát triển dịch. Một số điểm xuất hiện mật độ sâu cao và gây tác hại nghiêm trọng. Các loài thiên địch thấy có thức ăn (loài sâu hại) tốt đã bắt đầu xuất hiện và hoạt động nhưng mật độ còn thấp. - Giai đoạn 3: giai đoạn cao nhất của trận dịch Ở giai đoạn này, mật độ tương đối của sâu đều ở mức tối đa. Số lượng sâu tăng một cách nhảy vọt, một số yếu tố sinh thái trở nên cực kỳ thuận lợi cho sự phát triển về số lượng sâu. Hoạt động của từng cá thể cũng tăng lên. Chúng phàm ăn hơn do vậy thiệt hại gây ra cực kỳ lớn, rừng bị hại nghiêm trọng và rất dễ phát dịch, lượng thức ăn giảm sút nhanh. Phần lớn các loài sâu có số con đực ít hơn số con cái nên chúng vẫn có thể sống sót được. Ngược lại số sâu cái, do phải chuẩn bị năng lượng cho sự sinh sản trong khi thiếu thức ăn mà giảm sút và làm cho tỷ lệ sâu đực của thế hệ sau tăng cao. Các loài thiên địch ngược lại có nhiều thức ăn nên tăng lên cả về số lượng lẫn chủng loại. Chúng hoạt động mạnh lên, các diễn biến nói trên làm cho sâu hại bị chết hàng loạt và trận dịch bắt đầu giảm dần. - Giai đoạn 4: giai đoạn suy thoái Do hết thức ăn, do bị thiên địch, sâu hại chết hàng loạt. Số lượng các cá thể giảm đột ngột, sâu cái mất khả năng sinh sản, hoạt động của sâu đực trở nên uể oải, chậm chạp và chết. Kèm theo đó có hiện tượng cạnh tranh thức ăn, đồng thời các loài thiên địch phát triển tới đỉnh cao tiêu diệt loài sâu hại. Sau khi sâu hại giảm xuống, cây cối lại đâm chồi nảy lộc (tất nhiên có một số bị chết hẳn sau 2 - 3 lần bị ăn trụi) và rừng lại phục hồi. Khi dịch phát triển, ngoài việc dùng các biện pháp phòng trừ ở nơi phát sinh dịch, một công việc còn quan trọng hơn là làm sao cho dịch không lan rộng bằng các biện pháp cách ly và phòng ngừa. 8
14. CHƯƠNG 2: TÌNH HÌNH SÂU, BỆNH HẠI RỪNG TRỒNG VÀ TÁC HẠI CỦA CHÚNG 1. Sự phân bố và phát sinh, phát triển của một số loài sâu, bệnh hại rừng chủ yếu ở Việt Nam Theo tài liệu trước đây có ghi nhận từ năm 1937 sâu róm thông đã phá hoại mạnh trên nhiều ngọn đồi trồng thông thuộc dẫy núi Nham Biền (Yên Dũng - Bắc Giang). Năm 1940, vùng Tây Bắc bị dịch châu chấu, cào cào tàn phá mọi cánh đồng lúa làm cho người dân phải đi nơi khác kiếm ăn. Tháng 8/1958 sâu thông phá hại nghiêm trọng ở Phú Nham, Phú Điền, Sơn Viện thuộc tỉnh Thanh Hoá, ăn trụi lá thông khoảng gần 100 ha. Năm 1958 và 1959 ở Bắc Giang, sâu róm thông đã hại 160 ha rừng thông đuôi ngựa tại dãy núi Neo, khu vực bến Đám thuộc huyện Yên Dũng, sâu còn ăn cả cây con mới đem trồng được 2 năm, làm thiệt hại khá nhiều cho công tác trồng rừng nơi đây. Từ năm 1959 - 1960 ở Nghệ An đã phát sinh nạn dịch sâu róm thông rất lớn làm trụi 515 ha rừng thông lớn. Những năm gần đây các trận dịch sâu xanh ăn lá bồ đề, ong ăn lá mỡ, sâu đo ăn lá lim, sâu ăn lá muồng đen thường xảy ra, ăn trụi hàng nghìn ha rừng. Nước ta cũng đã từng xảy ra các loại bệnh dịch nguy hiểm như bệnh khô cành bạch đàn ở Đồng Nai làm cho 11.000 ha cây bị khô, ở Thừa Thiên Huế 500 ha, ở Quảng Trị trên 50 ha. Bệnh khô xám thông, bệnh rơm lá thông, bệnh khô ngọn thông, bệnh thối cổ rễ thông, bệnh vàng lá sa mộc, bệnh khô cành cây phi lao, bệnh khô héo trẩu, bệnh chổi sể tre luồng, bệnh tua mực quế, bệnh sọc tím tre luồng đã uy hiếp nghiêm trọng hàng ngàn ha rừng và ảnh hưởng đến sản xuất lâm nghiệp ở nước ta. 2. Tình hình và sự rối loạn về sâu, bệnh hại rừng Cũng như các nước trên Thế giới, việc phòng trừ sâu bệnh, nhất là chống dịch tại Việt Nam đã sử dụng nhiều loại thuốc hoá học, với liều lượng và nồng độ không kiểm soát được trong sản xuất nông, lâm nghiệp. Trước mắt đã đáp ứng yêu cầu về phòng trừ sâu, bệnh. Nhưng nó cũng bộc lộ thiếu sót là gây nên sự rối loạn về sâu, bệnh hại rừng và ảnh hưởng tiêu cực đến những khía cạnh của đời sống kinh tế, xã hội như: - Hình thành các chủng sâu, bệnh nhờn thuốc, chống thuốc do tăng thêm nồng độ thuốc cho đến một lúc nào đó sâu hại trở nên không còn mẫn cảm với loại thuốc đó nữa. Đôi khi còn thấy có hiện tượng sâu, bệnh hại đã chống với một loại thuốc nào đó thì nhanh chóng trở nên chống với tất cả các thuốc trong cùng nhóm. Đến năm 1986 đã biết có tới 447 loài côn trùng và nhện chống thuốc. Nguy hiểm hơn là hiện tượng sâu chống nhiều loại thuốc (Multiple resitance). Ở Việt Nam đã có hiện tượng chống thuốc của sâu tơ (Plutella xylostella). Quần thể sâu tơ ở Đà Lạt và ở Tây Tựu (Hà Nội) hầu như đã chống với tất cả các loại thuốc hoá học được sử dụng trong sản xuất hiện nay. Sâu xanh ở các vùng trồng bông Thuận Hải cũng đã chống với hầu hết các loại thuốc được sử dụng trong sản xuất. Sâu khoang hại rau muống ở các vùng trồng rau ngoại thành Hà Nội cũng có hiện tượng tương tự. Nhiều loài nấm gây bệnh, cỏ dại, tuyến trùng và chuột cũng có tính chống thuốc: Theo tài liệu của hãng Bayer (1986) đã biết tới hơn 9
15. 100 loài nấm bệnh, 48 loài cỏ dại, 2 loài tuyến trùng và 5 loài chuột có tính chống thuốc. - Xuất hiện những loài sâu mới: ở những nơi đã sử dụng thuốc bảo vệ thực vật phổ biến, người ra thấy xuất hiện một số những sâu hại mới. Trên cây bông, trước đây ở mỗi vùng thường chỉ có vài ba loài sâu hại quan trọng cần tiến hành phòng trừ, thì nay con số này đã lên tới 10 - 15 loài. Ở các vùng nhiệt đới, trên cây chè và ca cao là những cây trồng quan trọng, nhiều loài sâu hại trước đây không ai để ý thì nay đã trở thành những sâu hại quan trọng hàng đầu trên các cây trồng này. - Gây ra hiện tượng tái phát sâu hại: Trong những năm đầu, do tác dụng của thuốc hoá học, mật độ sâu hại có giảm đi. Nhưng trong những năm tiếp theo, mặc dù lượng thuốc sử dụng nhiều lên, nhưng mật độ sâu không những không giảm đi mà còn tăng hơn trước do dùng thuốc nhiều đã làm mất cần bằng sinh học, các loài thiên dịch của sâu, bệnh đã bị tiêu diệt một lượng lớn. Ví dụ: Theo Phạm Văn Lầm (1993) khi điều tra các loại bọ rùa trên bông sau khi phun thuốc giảm từ 12 - 32 con trên 100 cây xuống chỉ còn 0 - 1 con. Nhiều ghi nhận xảy ra tương tự trên chè, cam, quýt, đậu tương, rau Khi phun thuốc, những cá thể sâu hại còn sống sót (thường là do không bị nhiễm độc với liều lượng đủ gây chết) đã bị kích thích của thuốc làm cho chúng sinh sản nhiều hơn, có sức sống cao hơn. - Gây ngộ độc cho người, gia súc và các động vật có ích khác: Thuốc hoá học có thể gây ngộ độc, đau mắt, viêm họng, khó thở thậm chí làm chết người. Thuốc còn gây độc phổ biến là bệnh mãn tính như đau dạ dày, suy nhược cơ thể, thần kinh Theo tổ chức quốc tế liên hiệp người tiêu dùng năm 1986 có khoảng 375.000 trường hợp ngộ độc cho người xảy ra ở các nước đang phát triển, trong đó có 10.000 người đã bị chết. Trong báo cáo điều tra của tổ chức y tế thế giới (WHO) năm 1987 cho thấy tỷ lệ người sử dụng thuốc trừ sâu ở các nước Đông Nam Á bị ngộ độc do thuốc trừ sâu lên tới 11,9 - 19,4%. Nhiều gia cầm đã bị chết khi trúng độc trên đồng ruộng, trâu bò ăn phải rơm rạ thu hoạch từ những ruộng lúa đã phun thuốc cũng ảnh hưởng đến sức khoẻ. Các loại động vật nhuyễn thể, giáp xác, lưỡng thê, thuỷ sản, các loài chim cũng giảm số lượng. Thuốc trừ sâu bệnh còn giết cả vi sinh vật sống trong đất. Đó là mặt trái của thuốc trừ sâu đối với môi trường. - Nhiễm độc môi trường, nguy hại cho động vật hoang dã. Bởi vì phun thuốc lên cây, các động vật sử dụng cây cỏ làm thức ăn đã bị nhiễm độc. Sau đó những động vật này lại là con mồi cho các động vật khác cứ như vậy chất độc được chuyền đi trong “Chuỗi thức ăn” và được “cô đặc” thêm một mức trong mỗi mắt xích của sợi dây chuyền. Nhiều loài động vật hoang dã đã có nguy cơ diệt vong một phần bởi nguyên nhân này. - Tồn dư thuốc bảo vệ thực vật trong các sản phẩm thu hoạch, đặc biệt là rau mầu, hoa quả nhiều khi vượt quá mức tối đa cho phép của tổ chức lương thực thế giới (FAO) và tổ chức y tế thế giới (WHO). 10
16. Từ lý do trên, ngày 12/3/2002 Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã ra quyết định số 16/2002/QĐ-BNN về việc ban hành danh mục thuốc bảo vệ thực vật được phép sử dụng, hạn chế sử dụng, cấm sử dụng ở Việt Nam và hàng năm được bổ sung cập nhật. 3. Tác hại của sâu, bệnh đối với cây rừng Sâu, bệnh cây rừng là một thành viên của hệ sinh thái rừng, có tác dụng quan trọng trong việc làm thịnh suy cây rừng; sâu bệnh đóng vai trò của một vật tiêu thụ và phân giải. Song sâu bệnh cũng là đối tượng làm ảnh hưởng đến đời sống của cây, giảm khả năng sinh trưởng của cây, giảm năng suất rừng, thậm chí đã có những trận dịch làm chết hàng loạt cây con ảnh hưởng không nhỏ đến sản xuất lâm nghiệp. Theo thống kê đến nay đã có rất nhiều nơi và nhiều diện tích rừng thông bị sâu róm thông ăn hại, nhiều trận dịch xảy ra làm trụi cả rừng thông. Mới đây sâu róm thông đã phát dịch ở các tỉnh Thanh Hoá (huyện Tĩnh Gia, Hà Trung), Nghệ An (huyện Nghi Lộc), Hà Tĩnh vào năm 2003. Qua điều tra đã ghi nhận được 45 loài côn trùng gây hại, bao gồm các loài như sâu róm thông; ong ăn lá; sâu ăn lá; sâu đục thân; sâu đục cành và sâu đục ngọn thông Về mặt kinh tế rừng, nếu bị nạn sâu hại thông phá thì việc trích nhựa thông phải ngừng lại trong vài năm. Đồng thời sản lượng rừng, lượng sinh trưởng hàng năm của rừng bị tổn hại rất nhiều. Bệnh hại thông cũng đã xảy ra, một số bệnh hại điển hình ảnh hưởng đến sinh trưởng của rừng trồng, sản lượng cây con ở vườn ươm đã được điều tra là bệnh rơm lá thông, bệnh đốm đỏ lá thông, bệnh khô xám lá thông, bệnh tuyến trùng hại thông ba lá, bệnh khô héo ngọn thông. Các loại rừng khác cũng bị thiệt hại lớn do sâu bệnh hại như: bệnh khô cành bạch đàn; bệnh chổi sể tre luồng; bệnh khô xanh cây phi lao; bệnh khô héo trẩu; bệnh loét thân cành keo; bệnh tua mực quế Sâu xanh ăn lá bồ đề, sâu đo ăn lá lim, bọ nẹt hại trẩu, ong ăn lá mỡ, châu chấu hại tre, vòi voi hại tre . 4. Những nghiên cứu về sâu, bệnh hại ở Việt Nam Các nghiên cứu về sâu, bệnh hại ở nước ta đã thừa kế nhiều thành tựu của ngành khoa học sinh thái học côn trùng, bệnh cây của thế giới. Từ những năm 1960, Hoàng Thị My khi điều tra cây rừng khu vực phía Nam cũng đã đề cập đến một số loại nấm hại lá. Nguyễn Sỹ Giao năm 1966 đã phát hiện bệnh khô lá thông hại cây con vườn ươm. Tác giả cũng nghiên cứu về đặc điểm sinh học và áp dụng một số thuốc hoá học để phòng chống bệnh hại này, chủ yếu dùng nước Boóc đô. Đến năm 1969, Nguyễn Sỹ Giao đề nghị gọi bệnh này là rơm lá thông và phát hiện nguyên nhân gây bệnh là do nấm Cerospora pini-densflorae Hori et Nambu. Những nghiên cứu về sinh thái học côn trùng của Vũ Quang Côn, Phạm Bình Quyền, Phạm Ngọc Anh Năm 1971, Trần Văn Mão đã công bố nhiều tài liệu về nấm bệnh trên các loài cây rừng như trẩu, quế, hồi, sở điều kiện phát bệnh và biện pháp phòng trừ, hàng trăm công trình nghiên cứu về bệnh cây rừng đã được đề cập. Năm 1975, Uhlig cùng các nhà khoa học của Viện nghiên cứu lâm nghiệp và Trường đại học Lâm nghiệp, nghiên cứu và thử 11
17. nghiệm một số loại thuốc hoá học để phòng chống bệnh rơm lá thông ở Quảng Ninh. Năm 1991, Phạm Văn Mạch đã nghiên cứu nguyên nhân gây bệnh và đề xuất một số biện pháp phòng trừ bệnh thối nhũn cây thông ở vườn ươm. Năm 2000 và 2002 Phạm Quang Thu đã nghiên cứu về bệnh tuyến trùng hại thông ba lá ở Lâm Đồng, bệnh khô lá bạch đàn. Mặc dù chưa có nhiều tài liệu nói về bệnh cây trong vườn ươm và rừng trồng được xuất bản tại Việt Nam, nhưng đã có nhiều thông tin về một số loại sâu bệnh có ảnh hưởng tới một số loài cây trồng tại Việt Nam. Sâu róm thông đuôi ngựa phát sinh từ những năm 1959 - 1960 và cho đến nay đã có nhiều lần phát dịch tại Nghệ An, Yên Dũng (Bắc Giang), Đảo Ngọc Vừng (Quảng Ninh), Lương Sơn, Kỳ Sơn (Hoà Bình) làm thiệt hại nhiều diện tích rừng thông và ảnh hưởng đến sinh trưởng của cây và sản lượng nhựa của vài năm tiếp theo. Rồi ong ăn lá thông và cả một số bệnh hại trên cây thông như khô rơm lá thông, khô xám lá thông, rụng lá thông, đốm đỏ lá thông do các loại nấm, bệnh chảy nhựa do vi khuẩn. Ngài độc hại thông ở Gia Lai, Kom Tum năm 2002 - 2003, sâu non của ngài độc này dạng sâu róm với mật độ dày đặc tràn ra đường, vào nhà ở, trường học gây ảnh hưởng và khó khăn không nhỏ cho sinh hoạt và đời sống của con người. Từ năm 1990 Giáo sư Hodges đã đánh giá bệnh cây tại vườn ươm và rừng trồng cây bồ đề, keo, mỡ, thông và bạch đàn trong vùng nguyên liệu của nhà máy giấy và bột giấy Vĩnh Phú. Trong vườn ươm, ông đã quan sát được một loại bệnh nghiêm trọng làm tổn thương lá và thân cây con của bạch đàn Eucalyptus camaldulensis và E. urophylla gây nên bởi nấm Botrytis cinerea. Trong rừng trồng bạch đàn, phát hiện được 2 căn bệnh: Thối mục thân cây do nấm Cryphonectria cubensis trên cây bạch đàn liễu E.excerta lâu năm và bệnh đốm lá Cylnidrocladium trong vườn ươm và rừng trồng, dễ trở thành vấn đề nghiêm trọng trong một tương lại gần. Năm 1990 một đoàn đánh giá hỗn hợp của FAO/UNDP và chính phủ Việt Nam đã thực hiện đánh giá cá dự án VIE/86/026, VIE/86/027 và VIE/86/028 và đã chính thức báo cáo về đe doạ nghiêm trọng của nấm bệnh tại Đồng Nai và Sông Bé và chuẩn bị một dự án kỹ thuật tổng hợp để trình lên chính phủ, FAO và UNDP. Đầu những năm 1990, Trung tâm nghiên cứu Lâm nghiệp vùng Đông Nam bộ đã nghiên cứu đánh giá thiệt hại do nấm bệnh bạch đàn gây ra trong các tỉnh Đồng Nai, Tây Ninh, Sông Bé và khu vực phía Nam của tỉnh Thuận Hải nằm giữa vĩ tuyến 10043’ và 12016’. Kết quả là trên những ô định vị được lựa chọn trong vòng 3 năm liên tiếp kể từ năm 1988, nấm bệnh đã xuất hiện vào đầu tháng 7 trên toàn bộ tán lá, cành và thân cây. Bệnh phát triển mạnh nhất từ tháng 12 đến hết mùa mưa. Sang mùa khô, những cây nhiễm bệnh lại phục hồi được lớp chồi lá mới. Điều quan tâm là mức độ thiệt hại do nấm bệnh gây ra không có sự khác nhau đáng kể trong rừng trồng của các địa phương khác nhau. Ngoài ra, mức độ nghiêm trọng và tỷ lệ nhiễm bệnh tại vùng đất feralít là cao hơn so với vùng đất Bazan và bồi tụ. Do được chăm sóc tốt hơn nên rừng của tư nhân bị thiệt hại ít hơn so với rừng của các đơn vị quốc doanh. Những xuất xứ bạch đàn khác nhau có mức độ dễ bị nhiễm bệnh khác nhau. Bạch đàn Camaldulensis katherime (13801) có sức sinh trưởng tốt nhất. Bạch đàn Camaldulensis Emu Cr. Petford (0522) và Teriticornis Morehead R có khả năng kháng bệnh cao nhất. Ngược lại, bạch đàn Camaldulensis Gillert R (0395) và Camaldulensis Normam R 12
18. (0499) là những giống dễ bị nhiễm bệnh nhất. Có 3 loại nấm: Cylindroladium, Macrophoma và Cercospora được cho là tác nhân gây nên những loại bệnh trên lá bạch đàn. Năm 1993, một nghiên cứu khác về nấm bệnh đã được thực hiện trong vườn ươm và rừng trồng của 13 tỉnh thuộc dự án WFP4304. Những loài cây nghiên cứu bao gồm: thông (Pinus massoniana, P. merkusii, P.khasya, P.caribeaea, P.teraserium), keo (Acacia mangium) và phi lao (Casuarina equisettifolia). Trong các vườn ươm người ra đã quan sát thấy tỷ lệ cây con bị thối cổ rễ của bạch đàn, keo, phi lao là 70 – 80%. Những nấm bệnh có liên quan đến sự chết yểu của cây con trong vườn ươm là Fusarium, Pestalotiopsis, Bororytis. Đối với bệnh của cây giống bạch đàn tại Thừa Thiên Huế và Quảng Trị, loại nấm có liên quan là Cylindrocladium, nấm Phaeoseptoria eucalyptic được cho là gây nên bệnh đốm lá cây con của bạch đàn E. Camaldulensis, E. teriticornis,E. urophylla tỷ lệ chế yếu của cây con bạch đàn tới 60 – 100% trong các vườn ươm ở những vùng có lượng nước cao của tỉnh Quảng Trị và Thừa Thiên Huế do nấm bạch đàn Cylindrocladium gây ra “bệnh chết ngược” Cylindrocladium cũng được phát hiện trên rừng trồng bạch đàn, đặc biệt trong tháng 11 và 12. Chúng làm cho cây bị rụng lá, cành ngọn bị khô và còn làm cho những cây 1 – 2 năm tuổi bị chết trong mùa mưa. Một loại bệnh thối mục thân cây, Cryphonectria do Hodges phát hiện được trước kia (1990) lại được báo cáo là đã ảnh hưởng đến khoảng 20 - 30% số cây trong rừng trồng bạch đàn E.Teriticornis. Tỷ lệ nhiễm bệnh của bạch đàn E.Camaldulensis là thấp. Năm 1994, Trần Văn Mão nghiên cứu về bệnh lụi cây con và “chết ngược” của bạch đàn tại Quảng Trị, Thừa Thiên Huế cho biết tỷ lệ cây con chết 46,7% (trong tổng số 1.161.000 cây con) trong vườn ươm. Ngoài rừng trồng căn bệnh này (chết ngược cành) đã ảnh hưởng tới 37 ha ở Quảng Trị, 2132 ha ở Thừa Thiên Huế, tỷ lệ mắc bệnh là 34,96%. Bệnh đã làm cho sức tăng trưởng của rừng trồng 2 tuổi bị giảm 15 – 20%. Loại nấm gây bệnh này được xác định là Cylindrocladium. Bạch đàn Camaldulensis xuất xứ Petford được đánh giá là có khả năng nhiễm bệnh cao hơn bạch đàn cùng loài xuất xứ Nghĩa Bình. Năm 1994 Phạm Văn Mạch đã điều tra thiệt hại do nấm bệnh gây ra cho bạch đàn tại miền Nam trong thời gian 1992 - 1993 đã phát hiện: - Có 3 tổ chức nấm bao gồm: Phyllosticta spp, Bottryodiplodia theobromae và Bispora được coi là có liên quan đến căn bệnh “chết ngược” tuy nhiên nguyên nhân chính xác gây nên bệnh này thì chưa xác định rõ ràng. - Bạch đàn E. camaldulensis xuất xứ Petford có nguy cơ nhiễm bệnh rất cao trong khi đó bạch đàn cũng loài xuất xứ Katherine là loại ít bị nhiễm bệnh nhất. Thiệt hại đối với bạch đàn E. tereticornis là không đáng kể. - Không có sự khác nhau đáng kể về độ nghiêm trọng hoặc tỷ lệ mắc bệnh trên những lập địa khác nhau. Tuy nhiên, dường như trên lập địa bằng phẳng và kém thoát nước thì bệnh gây ảnh hưởng nhiều hơn. - Việc chủng bệnh nhân tạo đã không thành công - Việc phun thuốc chống nấm trên rừng trồng cũng không có hiệu quả. 13
19. Hiện nay, các rừng trồng Luồng ở Thanh Hoá đang bị một bệnh mới ảnh hưởng đến sinh trưởng của cây và khả năng sinh măng của luồng đó là bệnh sọc tím đang được các nhà nghiên cứu bệnh cây nghiên cứu. 14