Lâm nghiệp, giảm nghèo và sinh kế nông thôn ở Việt Nam

Nội dung text: Lâm nghiệp, giảm nghèo và sinh kế nông thôn ở Việt Nam

1. B Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn Ch ươ ng trình H ỗ tr ợ ngành Lâm nghi ệp & Đố i tác inh c Thu n và nhóm nghiên c u Tr ưng i h c Lâm nghi p “Lâm nghi p, Gi m nghèo và Sinh k nông thôn Vi t Nam” (4 nh) i s quán V ươ ng qu c Hà Lan Cơ quan H p tác và Phát tri n Thu S Cơ quan Phát tri n Qu c t Thu in ng tài tr Tháng 12 n m 2005
2. Danh ch c nh viên ch t a m nghiên c u 1. Giai n vi t o o kh i u STT Tên Cơ quan 1 TS. inh c Thu n Tr ng i c Lâm nghi p 2 Per A. Eriksson Công ty t v n FTP Ph n Lan 3 TS. ng ng Hoa Tr ng i c Lâm nghi p 4 TS. Nguy n i Tr ng i c Lâm nghi p 2. Giai n nghiên cu tham v n hi n tr ư ng STT Tên Cơ quan 1 TS. inh c Thu n Tr ng i c Lâm nghi p 2 TS. ng ng Hoa Tr ng i c Lâm nghi p 3 KS. m Quang Vinh Tr ng i c Lâm nghi p 4 TS. Nguy n V n Tr ng i c Lâm nghi p 5 TS. Lê ng ng Tr ng i c Lâm nghi p 6 Th.S Tr n Thu Tr ng i c Lâm nghi p 7 KS. Tr n c i Tr ng i c Lâm nghi p 8 Th.S Nguy n Ph ơ ng Tr ng i c Lâm nghi p 9 PGS.TS o Huy Tr ng i c Tây Nguyên 10 TS. ng Tr ng i c Tây Nguyên 1
3. MC L C Danh c t vi t t t 5 Danh c t vi t t t 5 Li m ơn 6 m t t 7 1 Gi i thi u nghiên c u 15 1.1 Xu t x 15 1.2 Gi i thi u nghiên c u 15 1.3 c tiêu nghiên c u 16 1.4 Mc tiêu c a báo cáo kh i u 17 1.5 Ph ơ ng pháp vi t báo cáo kh i u 17 2 Mt s i ni m d o c u c chi n l ư c Lâm nghi p qu c gia giai n 2006-2020 18 2.1 Rng và Phát tri n lâm nghi p 18 2.2 Ng i dân s ng ph thu c r ng và sinh k nông thôn 18 2.3 D th o c u trúc Chi n l c Lâm nghi p Qu c gia giai on 2006-2020 20 3 Tng quan nghiên c u: c v n nh liên quan t i Chi n l ư c Lâm nghi p qu c gia 21 3.1 Qu n lý r ng b n v ng, gi m nghèo và sinh k 21 3.2 Bo v r ng, o t n a ng sinh c và các d ch v môi tr ng khác 23 3.3 D án 661 26 3.4 Ch bi n, th ơ ng m i g và lâm s n ngoài g 28 3.5 Nghiên c u, ph c p, giáo d c và ào t o 30 3.6 Lu t, khung th ch , k ho ch và giám sát trong lâm nghi p 32 4 u o cho c ch ươ ng nh thu c Chi n l ư c Lâm nghi p qu c gia 35 4.1 Ch ơ ng trình qu n lý r ng b n v ng 35 4.2 Ch ơ ng trình b o v , b o t n r ng và d ch v môi tr ng 36 4.3 Ch ơ ng trình 5 tri u hecta r ng (d án 661) 36 4.4 Ch ơ ng trình ch bi n và th ơ ng m i g và lâm s n 37 4.5 Ch ơ ng trình nghiên c u, giáo d c, ào t o và ph c p lâm nghi p 37 4.6 Ch ơ ng trình c ng c chính sách, khung th ch , k ho ch và giám sát 38 4.7 Tóm t t các v n chính, m c tiêu và gi i pháp chi n l c 38 5 Nghiên c u tham v n i hi n tr ư ng 39 5.1 Mc tiêu và k t qu nghiên c u tham v n t i hi n tr ng 39 5.2 Ph ơ ng p t ch c nghiên c u 40 5.3 iu ki n t nhiên, kinh t hi khu v c nghiên c u 44 5.4 Nh ng phát hi n và phân tích chính t nghiên c u tham v n t i hi n tr ng 46 5.5 xu t n i dung a vào chi n l c lâm nghi p qu c gia giai on 2006 -2020 91 6 Kt lu n và ki n ngh 97 6.1 Kt lu n 97 6.2 Khuy n 98 7 Ph l c 99 2
4. Danh c c ng Bng 1: Phân tích v n , m c tiêu, gi i pháp 38 Bng 2: Tiêu chu n l a ch n m u iu tra 41 Bng 3: Thành ph n dân t c, gi i tính c a i t ng ph ng v n 43 Bng 4: Ti n trình nghiên c u t i hi n tr ng 44 Bng 5: c im kinh t - xã h i theo các nhóm h 49 Bng 6: T ng h p các v n ch ch t qua iu tra t i 4 t nh 71 Bng 7: S l a ch n các v n ch ch t c a các c ng ng dân t c 73 Bng 8: S l a ch n các v n ch ch t c a cán b huy n 74 Bng 9: S l a ch n các v n ch ch t c a cán b c p t nh 75 Bng 10: Th m nh các m c tiêu gi m nghèo 77 Bng 11: Th m nh các gi i pháp thông qua th o lu n nhóm 85 Bng 12: c i p c bên liên quan 89 Danh c c nh Hình 1: S ơ ph ơ ng pháp nghiên c u tham v n và ki m tra chéo thông tin 40 Hình 2: a im nghiên c u 42 Hình 3: Dòng thu chi c a 3 nhóm kinh t h 52 Hình 4: T l % c a thu nh p lâm nghi p so v i t ng thu/ h 53 Danh m c các ph l c Ph l c 1: i li u tham o 100 Ph l c 2: Danh ch c nh viên tham gia nghiên c u tham v n i hi n tr ng 105 Ph l c 3: Danh c c v n ng v n n c u c 106 Ph l c 4: Nghiên c u im h gia nh 111 Ph l c 5: Khung o lu n m 119 Ph l c 6: Tng h p k t ng v n h gia nh 125 Ph l c 7: Tng h p k t q ng v n n c u c 133 Ph l c 8: Danh ch ng v n h gia nh, nghiên c u im, n c u c 134 4
5. Danh c t vi t t t CDP K hoch phát tri n xã CIFOR Trung tâm Nghiên c u Lâm nghi p Qu c t CRD Trung tâm Phát tri n Nông thôn PRA ánh giá nông thôn có s tham gia FSSP&P Ch ơ ng trình H tr Ngành lâm nghi p và i tác PTD Phát tri n công ngh có s tham gia SDC Cơ quan H p tác và Phát tri n Thu S SIDA Cơ quan Phát tri n qu c t Thu in VDP K ho ch phát tri n thôn b n NN&PTNT Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn PTD Phát tri n công ngh có s tham gia LN Lâm nghi p LSNG Lâm n i g NN&PTNT Nông nghip t tri n nông thôn PAM D n tr ng r ng UBND Uy ban nhân dân KNL Khuy n nông lâm KL Khuy n lâm GGR Giao t giao r ng LNXH Lâm nghi p xã h i HTX Hp tác xã LTQD Lâm tr ng qu c doanh BQL Ban qu n lý 5
6. Li m ơn tài nghiên c u v “Lâm nghi ệp, gi ảm nghèo và sinh k ế nông thôn ở Vi ệt Nam” ã nh n c s ng h v ý t ng và kinh phí c a SDC (Thu S ), SIDA (Thu in) và i s V ơ ng qu c Hà Lan. T p th nhóm nghiên c u xin chân thành c m ơn C c Lâm nghi p, V n phòng iu ph i ch ơ ng trình h tr ngành Lâm nghi p và i tác ã t o m i iu ki n c n thi t th c hi n tài, c bi t là s giúp và t v n r t có hi u qu v chuyên môn c a Ti n s Paula William - C v n tr ng c a ch ơ ng trình. Xin c m ơn ông Per A. Ericksson, chuyên gia t t ch c FTP Ph n Lan ã h tr nhóm nghiên c u trong giai on vi t báo cáo kh i u, ông Ernst Kuerster ã tham gia hi u ính bn ti ng anh. Trong quá trình th c hi n tài, nhóm nghiên c u ã nh n c s ng h và t o iu ki n nhi u m t c a Ban giám hi u Tr ng i h c Lâm nghi p, s t v n v n i dung và ph ơ ng pháp th c hi n tài c a các chuyên gia. Nhóm nghiên c u xin chân thành c m ơn TS. Ph m Xuân Ph ơ ng - V pháp ch B NN&PTNT, c m ơn TS. Nguy n Bá Ngãi - Tr ng Phòng Qu n lý khoa h c và H p tác qu c t , Tr ng i h c Lâm nghi p và nhi u chuyên gia khác. Xin cám ơn PGS.TS. Tri u V n Hùng - V tr ng V khoa h c công ngh , B NN&PTNT, PGS.TS. Nguy n Hoàng Ngh a - Phó vi n tr ng Vi n khoa h c Lâm nghi p Vi t Nam ã tham gia ph n bi n và góp ý ki n hoàn thi n tài. c bi t nhóm tác gi xin c m ơn ng i dân và cán b t i các a im nghiên c u c a 4 t nh: B c K n, Thanh Hoá, Qu ng Tr , ak Nông ã t o iu ki n và giúp tinh th n và vt ch t trong quá trình nghiên c u. C m ơn cán b công nhân viên Trung tâm ào t o LNXH, Phòng Qu n lý khoa h c và H p tác qu c t Tr ng i h c Lâm nghi p ã tham gia và ph i h p có hi u qu th c hi n tài. Tuy ã có nhi u c g ng nh ng ch c ch n tài nghiên c u còn có nh ng thi u sót v ni dung, ph ơ ng pháp và hình th c trình bày. R t mong nh n c ý ki n óng góp c a các c gi . Mi chi ti t xin g i v : Trung tâm ào t o LNXH, Tr ng i h c Lâm nghi p, a ch : Xuân Mai, Ch ơ ng M , Hà Tây. in tho i: 034.840.043, Fax: 034.840.042, E-mail: sfsp.xm@hn.vnn.vn 6
7. m t t 1. Tháng 11/2001, B Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn ã ký v i các nhà tài tr tho thu n v Ch ơ ng trình H tr ngành lâm nghi p và i tác (FSSP & P). Gi m nghèo và sinh k nông thôn là m t trong nh ng m c tiêu chính c a Ch ơ ng trình này ”nh n th c tt h ơn v óng góp th c ti n và ti m n ng c a cây và tài nguyên r ng i v i sinh k nông thôn, gi m nghèo và b o v môi tr ng các vùng sinh thái khác nhau trên c nc”. 2. Nm 2004, B Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn quy t nh xây d ng l i chi n l c lâm nghi p qu c gia giai on 2006-2020. Chi n l c lâm nghi p qu c gia m i ph i ph n ánh c nh ng thay i v chính sách c p v mô và iu ph i khung ho t ng ca các ch ơ ng trình n m trong Ch ơ ng trình i tác ngành Lâm nghi p. Hi n nay, k ho ch phát tri n kinh t xã h i qu c gia giai on 2006-2010 ang trong giai on thi t lp. Vì v y, B NN&PTNT chú tr ng c bi t t i s c n thi t ph i k t n i phát trin lâm nghi p v i m c tiêu gi m nghèo và c i thi n sinh k nông thôn. 3. Báo cáo kh i u này và xu t nghiên c u hi n tr ng kèm theo xu t phát t nghiên cu v “Lâm nghi p, Gi m nghèo và Sinh k nông thôn Vi t nam” do T công tác Lâm nghi p C ng ng xây d ng, c SIDA, i s quán V ơ ng qu c Hà Lan và C ơ quan Hp tác và Phát tri n Thu S tài tr . xu t c n p u th u vào tháng 8/2003 và th ng th u tháng 5/2004. Cu i cùng, tháng 1/2005 có quy t nh tri n khai nghiên c u. 4. Cn hi u r ng gi m nghèo không ch liên quan t i thu nh p và l ơ ng th c. Hi u m t cách sâu s c, các y u t liên quan t i vi c ki m soát và s d ng tài s n, quy n t xác nh hi n tr ng theo ngôn ng và quan ni m c a chính mình, tính d t n th ơ ng và s bn v ng u c bao hàm trong s nghèo và bi u hi n c a nó. Các v n v gi i, dân tc, thông th o ngôn ng và mù ch , ti p c n và hi u bi t v h th ng hành chính là các yu t khác n a có th liên quan m t thi t t i và tác ng qua l i v i s nghèo. 5. Sinh k có th c mô t nh t ng h p c a ngu n l c và n ng l c liên quan t i các quy t nh và ho t ng c a m t ng i ho c m t m ng i nh m c g ng ki m s ng và t c các m c tiêu và m ơ c c a mình (DFID 2001). Tiêu chí sinh k b n v ng gm: an toàn l ơ ng th c, c i thin iu ki n môi tr ng t nhiên, c i thi n iu ki n môi tr ng c ng ng-xã h i, c i thi n iu ki n v t ch t, c b o v tránh r i ro và các cú sc. 6. Mc tiêu t ng quát c a nghiên c u là cung c p các khuy n ngh c th cho ti n trình ho ch nh chính sách làm th nào r ng và s n ph m t r ng có th óng góp m t cách b n v ng vào vi c c i thi n iu ki n s ng c a nh ng ng i s ng ph thu c vào rng Vi t Nam. Hy v ng s cung c p thông tin v kh n ng c ng nh khó kh n c a mi liên h gi a lâm nghi p và gi m nghèo. Hy v ng nghiên c u này s óng góp vào ti n trình ánh giá/rà soát chính sách và phát tri n h ơn n a m c tiêu xã h i c a phát tri n lâm nghi p. 7. Mc tiêu c a báo cáo kh i u là: (1) cung c p các y u t liên quan t i Lâm nghi p, gi m nghèo và sinh k nông thôn cho chi n l c lâm nghi p qu c gia và phát tri n h th ng giám sát và ánh giá c a ngành; (2) xác nh các m c tiêu c th và cách ti p c n 7
8. cho ph n nghiên c u tham v n ngoài hi n tr ng; (3) a ra xu t các ho t ng ti p theo sau khi úc rút ph n t ng quan tài li u nghiên c u và tham v n ngoài hi n tr ng. 8. Các chính sách liên quan hi n hành và c xu t ã c ánh giá và phân tích. c bi t, báo cáo xác nh nh ng v n ã và ang n y sinh trong quá trình th c thi, sa i chính sách hi n hành và nh ng kho ng còn tr ng c a các nghiên c u tr c ây. Ph n tng quan c th c hi n, nh ng v n ch ch t c xác nh trong khuôn kh ti n trình xây d ng chính sách c a h th ng hành chính bao g m các c ơ quan nghiên c u, các cơ quan ngành d c và các cá nhân ch ch t. 9. Báo cáo này và các nghiên c u ti p theo d ki n ph c v tr c ti p vi c ánh giá chính sách vì v y c thi t k theo 6 ti u ch ơ ng trình lâm nghi p qu c gia; 1) Qu n lý r ng bn v ng; 2) D ch v môi tr ng, b o t n và b o v r ng; 3) Ch ơ ng trình 661; 4) Ch bi n và kinh doanh g và lâm s n; 5) Nghiên c u, ph c p, ào t o và giáo d c lâm nghi p; 6) Tng c ng c chính sách, t ch c, khung quy ho ch và giám sát ngành lâm nghi p. 10. Tng quan tài li u nghiên c u cho th y giao t Vi t nam d a trên kh n ng u t v lao ng và v n. Vì ng i nghèo trong ó có ng bào các dân t c thi u s ph n l n là nh ng ng i s ng ph thu c vào r ng, thi u nhân l c và v n, nh v y chính sách vô hình chung ã khi n h không th c giao nhi u t. Trong khi quy ho ch s d ng t c coi là iu ki n tiên quy t giao t thì h u h t các h không áp d ng quy ho ch s d ng t mà thay vào ó s d ng t s n xu t l ơ ng th c. iu này di n ra trên di n r ng: m t ngu n thông tin cho th y ch có 20-30% di n tích t c giao c s dng theo úng quy ho ch c a nhà n c (Eleine và Dubois 1998). 11. Hi n nay, ã có s th a nh n các v n n y sinh t chính sách tr c ây và các ph ơ ng th c phát tri n r ng và t r ng. c bi t ngày càng có s chú ý t i xoá nghèo và phát tri n kinh t trên toàn t n c. M t th c t ã c soi sáng là các khu v c r ng th ng trùng v i các khu v c nghèo th c s và dai d ng. Các ho t ng hi n nay còn ng bên ngoài và th ng ch a chú tr ng xem xét làm th nào s d ng, phát tri n tài nguyên rng b n v ng và mang l i l i ích cho ng i dân s ng ph thu c vào r ng. S chú ý t p trung ch y u vào nông nghi p và b o v mà ch a xem xét t i phát tri n kinh t r ng, các chính sách tr c ây c xây d ng và th c thi v i ít s tham gia c a b n thân nh ng ng i dân s ng ph thu c vào r ng. 12. Trong khi t r ng giao cho h và nhóm h c coi là có hi u qu , ph ơ ng pháp giao t ch y u l i là h p ng khoán r ng gi a lâm tr ng qu c doanh và các h . a s di n tích r ng s n xu t do các lâm tr ng qu c doanh qu n lý còn các h ch c nh n ph n nhi u là t r ng tr ng. Hai ph n ba di n tích r ng t t cho các lâm tr ng qu n lý và ch có 10% t ng s di n tích r ng là giao cho h (Sunderlin, Hu nh Thu Ba 2005). 13. Có nhi u báo cáo t các vùng khác nhau trên c n c cho th y vi c th c hi n tri t các chính sách b o v r ng làm gi m kh n ng ki m s ng và phát tri n c a ng i dân a ph ơ ng. Có các ví d m t s n ơi th m chí nhu c u c ơ b n c a c ng ng c dân a ph ơ ng c ng b lo i tr : g làm nhà và óng quan tài, không c s d ng các di n tích tr ng cây nông nghi p ã có n m trong khu v c phòng h /b o v . Các chính sách hi n ti nh m b o t n và phát tri n r ng c bi t là r ng t nhiên. Các khu v c c b o v nghiêm ng t th ng l i là nh ng khu v c có nhi u ng i dân t c thi u s sinh s ng. K t 8
9. qu là ng i dân a ph ơ ng mà ch y u là ng i dân t c thi u s không có c ơ h i ti p c n v i tài nguyên r ng, th m chí k c các khu v c có ít các gi i pháp khác phát tri n kinh t . 14. Mt s gi i pháp thay th là phát tri n lâm s n ngoài g , nh ng ph i th a nh n r ng các gi i pháp này ch mang l i tác ng r t nh trong vi c t o thu nh p . Có nh ng ch báo cho th y lâm s n ngoài g c ng ang suy ki t d n. 15. Ngành lâm nghi p ã có hàng lo t ch ơ ng trình l n c i thi n r ng trên toàn qu c. B t u b ng ch ơ ng trình tr ng r ng 327, ti p theo là ch ơ ng trình 611 còn g i là ch ơ ng trình 5 tri u hecta r ng. Các ch ơ ng trình này ch y u t p trung vào tr ng r ng, b o v môi tr ng và thành l p các khu b o t n v i nhi u m c ích khác nhau. 16. Có nhi u c g ng gi i quy t tình hình kinh t xã h i và môi tr ng trong các khu v c sâu xa c a ch ơ ng trình 327 (b t u n m 1992). Ho t ng “ph xanh t tr ng i tr c” c coi là ho t ng phát tri n nông thôn t ng h p. Tuy nhiên cách làm này ã b thay i do vi c bao c p các ho t ng tr ng, b o v r ng và b o v r ng t nhiên khu vc u ngu n. Trong khi nông dân có th c s d ng s n ph m t n thu t t a th a thôi thì s n ph m cu i cùng l i mang l i ích t i cho các nhà u t . Ph n l n ngân sách c a các ho t ng thu c Ch ơ ng trình 327 do các lâm tr ng qu c doanh qu n lý. 17. Ch ơ ng trình 661, c quy t nh n m 1998, có th c hi u là ph n ti p theo c a Ch ơ ng trình 327. M c tiêu c a ch ơ ng trình này là tr ng l i 5 tri u hecta r ng, tng che ph nh m ph c v c m c ích môi tr ng và s n xu t. Ng c l i v i cách làm t p trung t trên xu ng c a giai on tr c, ch ơ ng trình 661 cn áp d ng cách ti p c n phân cp và có s tham gia. Gi m nghèo ch a c c th hoá và th c hi n trong ch ơ ng trình 327 hay 661, ch có m t ngo i l v vi c t ng s l ng h p ng khoán b o v . 18. Hi u qu kinh t ch a c a vào ph ơ ng th c l p k ho ch, khi xem xét l i thì th y vi c này có nh h ng t i u t t i u vào các ho t ng tr ng r ng. Ví d : các ch ơ ng trình không ánh giá t m quan tr ng chi n l c c a vi c ch n loài cây và s n xu t g v i cơ h i th tr ng. Cây tr ng c a các ch ơ ng trình này không có m t giá tr kinh t nào vì c tr ng nh ng n ơi không có ng xá ho c không có kh n ng bán n u c thu ho ch. Nhi u tr ng h p, các b t c p k thu t ã c ghi nh n, ch t l ng chung c a rng tr ng th ng là th p. 19. Các chính sách tr c ây còn có nh ng tác ng kinh t tiêu c c l n h ơn. Vi c “ óng ca” r ng ã gây ra nh ng tác ng x u t i kh n ng t n t i c a các ngành công nghi p rng và các gi i pháp sinh k . Các tác ng này không ch gi i h n các khu v c g n rng mà còn lan t i nh ng ng i làm th công m ngh và th ơ ng nhân trong l nh v c sn xu t và kinh doanh g và lâm s n. Các h qu v m t kinh t là r t l n: t ng kh i lng g khai thác gi m t 1,2 tri u m3 trong n m 1995 xu ng còn 300,000m3 trong g n 10 n m (Sunderlin và Hu nh Thu Ba 2005). Cùng lúc ó, kim ng chxu t kh u t ch bi n và kinh doanh g l i t ng áng k t 576 tri u ô la M trong n m 2003 t i 1.054 tri u ô la M trong n m 2004 (Nguy n Tôn Quy n 2004). 20. Các d án sau này th ng t p trung vào s b n v ng c a môi tr ng, b o t n a d ng sinh h c cùng v i vi c phát tri n các ph ơ ng pháp l p k ho ch s d ng t, giao t và khuy n nông và h tr công tác khuy n nông. 9
10. 21. Các y u t chính sách khác n a liên quan t i giao r ng và t r ng c ng gây c n tr các cơ h i phát tri n c a nh ng ng i s ng ph thu c vào r ng và ngi dân a ph ơ ng ti p cn v i d ch v khuy n nông lâm và v n u t , thi u nh ng nghiên c u phù h p v i nhu c u c a ng i dân nghèo vùng cao. 22. Môi tr ng chính sách v r ng và lâm nghi p Vi t Nam có th c coi là hay thay i và n ng ng. Phát tri n chính sách trong th p k tr c t o thành m t chu i các chính sách phân tán, m t m c nào ó còn trái ng c nhau. Nhi u thay i v chính sách c úc rút t kinh nghi m thu c ngoài th c t c a các ch ơ ng trình qu c gia và qu c t . Các ch ơ ng trình h p tác qu c t ã qu ng bá trên di n r ng các ph ơ ng pháp có s tham gia, l p k ho ch c p thôn b n và các v n v môi tr ng. G n ây, m t trong các n l c gi m nghèo là vi c phát tri n và ch nh s a các ph ơ ng pháp tham v n mi. 23. Các k ho ch lâm nghi p ch y u c p t i các h ot ng lâm nghi p nh lâm sinh, khai thác r ng, ch bi n và kinh doanh lâm s n. Gi m nghèo và c i thi n sinh k hi m khi c chú ý trong các k ho ch này. Ngoài ra còn thi u các ho t ng giám sát và ánh giá lâm nghi p có s tham gia. Trong khi ã có s ch p nh n vi c l p k ho ch nên có s tham gia thì câu h i c ơ b n liên quan t i quy n s d ng s n ph m r ng v n còn ang tranh lu n. Các câu h i này th m chí g n li n v i các kh n ng, c ơ h i m i. Ví d g n ây là vi c chi tr t d ch v du l ch, nghiên c u và khai thác tài nguyên a d ng sinh h c trong r ng. Tuy nhiên, các chính sách hi n nay ch a a ng i dân a ph ơ ng vào hng l i t nh ng ho t ng này vì vi c ki m soát v n thu c v các Ban qu n lý r ng. 24. Th c t có m t s v n ã t n t i xuyên su t c m t th i k dài trong phát tri n lâm nghi p và môi tr ng vùng cao nghèo c a Vi t Nam. H u h t các v n này u liên quan t i v n ti p c n và ki m soát các l nh v c thông tin, tài nguyên, nh h ng, v n và th tr ng. V i ph m vi và s ph c t p c a các v n nh v y, nghiên c u này mong mu n gi i quy t các câu h i chính có th c a ra. Danh sách ban u c trình bày trong ph n 4 “ u vào cho các ch ơ ng trình ph c v chi n l c lâm nghi p”. Vi c th c hi n nghiên c u tham v n ngoài hi n tr ng l n u tiên t o c ơ h i cho ng i dân s ng ph thu c vào r ng và ng i nghèo th hi n suy ngh , ý t ng c a mình và nh n xét, ph n h i cho các chính sách lâm nghi p c xu t tr c khi c ban hành chính th c. 25. Trong giai on báo cáo kh i u c n c vào tài li u tham kh o và ý ki n c a các chuyên gia, nhóm nghiên c u ã xác nh c 11 v n ch ch t c a nh ng ng i s ng ph thu c vào r ng vùng cao, ra 3 m c tiêu và 6 gi i pháp chi n l c gi m nghèo và ci thi n sinh k d a vào r ng. Các n i dung này ã c góp ý thông qua h i th o k thu t do FSSP & P t ch c và ã c trình bày t i h i th o xây d ng chi n l c qu c gia giai on 2 t i H Long t ngày 9 – 10 tháng 6 / 2005. 26. Mc tiêu c a t nghiên c u tham vn t i hi n tr ng là: 1) Th m nh các v n ch ch t c a nh ng ng i s ng ph thu c vào r ng vùng cao và phát hi n nh ng v n m i; 2) Phân tích và ánh gía tính phù h p, tính kh thi và u tiên c a các m c tiêu và gi i pháp chi n l c gi m nghèo d a vào r ng; 3) a ra các khuy n ngh th c thi, giám 10
11. sát và ánh giá các gi i pháp gi m nghèo có liên quan n chi n l c lâm nghi p qu c gia giai on 2006 – 2020. 27. tài s d ng 4 ph ơ ng pháp nghiên c u tham v n v i dung l ng m u iu tra nh sau: nghiên c u im 48 h gia ình, ph ng v n b ng b ng câu h i 160 h , ph ng v n bán nh h ng 36 ng i, th c hi n 76 cu c th o lu n nhóm t c p thôn n t nh v i 782 ng i tham gia trong ó: dân t c Tày chi m 24,04%, Thái chi m 25,7%, Vân Ki u 22,12%, M’Nông 25,7%. Phân theo gi i tính: t l nam là 64,2%, n là 35, 8%. 28. Cn c vào các tiêu chí l a ch n các huy n, xã và thôn, nhóm nghiên c u ã cùng cán b a ph ơ ng l a ch n các huy n, xã và thôn, b n nghiên c u là: 1) T nh B c K n: nghiên cu t i thôn C c X , Khui Thiêu t i xã Hà V , thôn Nà Cà, thôn Qu n t i xã Nguyên Phúc huy n B ch Thông; 2) T nh Thanh Hoá: nghiên c u t i thôn L a, thôn Na Ngh u xã Yên Nhân, thôn C n, thôn Ru ng xã Bát M t huy n Th ng Xuân; 3) T nh Qu ng Tr : nghiên c u t i thôn Húc Nghì, thôn La Tó xã Húc Nghì, thôn Vôi, thôn Kè xã Tà Long huy n Dakrông; 4) T nh k Nông: nghiên c u t i b n Bu N ơr, Bu ng xã Dak R’Tih; thôn 2, thôn 3 xã Qu ng Tr c huy n D k Rl p. 29. Cn c vào tiêu chí l a ch n các h gia ình ph thu c vào r ng, các lo i h gia ình nghiên c u im, nhóm nghiên c u cùng cán b thôn, b n ã a ra danh sách chung c a thôn, b n. Các i t ng ph ng v n và h gia ình nghiên c u im c l a ch n theo hình th c ng u nhiên theo s th t trong danh sách. Các i t ng ph ng v n bán nh hng c l a ch n theo c ơ c u ch c n ng, ngh nghi p c a các c p. 30. i ng cán b nghiên c u tham v n t i hi n tr ng có 32 cán b lâm nghi p, trong ó có 3 ti n s kinh t , 1 ti n s lâm nghi p xã h i, 2 ti n s lâm h c, s còn l i là th c s và k s lâm nghi p xã h i thu c Trung tâm ào t o lâm nghi p xã h i, tr ng i h c lâm nghi p và khoa Nông lâm nghi p tr ng i h c Tây Nguyên. 31. Th i gian nghiên c u hi n tr ng là 19 ngày, trong ó có 3 ngày t p hu n ph ơ ng pháp, 5 ngày i ti n tr m, 5 ngày làm vi c t i thôn, b n, 1 ngày làm vi c t i xã, 2 ngày làm vi c ti huy n, 1 ngày h i th o t i t nh, 2 ngày t ng h p và t li u hoá. 32. Tng h p và phân tích s li u c th c hi n theo ph ơ ng pháp sau: 1) Các b ng h i c phân tích nh l ng theo các ch s và t n su t xu t hi n; 2) T ng h p ph ng v n bán nh h ng và th o lu n nhóm theo ph ơ ng pháp phân tích nh tính trên c ơ s t ng hp và phân tích thông tin theo các ch , sau ó s p x p theo t n su t xu t hi n; 3) Các nghiên c u im c phân tích c nh tính và nh l ng theo ph ơ ng pháp tính các ch s trung bình và mô t theo t n su t chung. 33. Ti khu v c nghiên c u, di n tích t t nhiên bình quân thôn, b n dao ng t 1000 – 1500ha, trong ó t l t lâm nghi p chi m trên 70%, t l che ph r ng bình quân t trên 70%. Ng i dân t c Tày B c K n, dân t c Thái Thanh Hoá c ơ b n ã c giao t, tuy nhiên vi c c p s còn ch m tr và nhi u n ơi ng i dân không phân bi t c t c giao trên th c a. C ng ng ng i Vân Ki u ch a c giao t, c ng ng ng i M’Nông m i c giao th nghi m m t s buôn. C ơ c u tr ng tr t ch n nuôi chi m trên 70%. M t dân s th a t 25 – 40 ng i /km2 , t c t ng dân s cao trên 3% bình quân n m. K t c u h t ng ch y u thu c lo i nhóm 3. Nhìn chung i v i các c ng ng vùng cao, s n xu t ch m i d ng l i m c t cung t c p, th tr ng ch a phát tri n. H th ng y t thôn, b n ch a c hình thành. Ng i dân ch a b nh ch 11
12. yu b ng cây thu c nam theo ki n th c b n a. Tình hình v n hoá và giáo d c ch m phát tri n, t l tr em i h c các tr ng trung h c c ơ s , trung h c ph thông r t th p. 34. Theo tiêu chí phân lo i c , t l h gia ình nghèo ói khu v c nghiên c u v n chi m kho ng 50%, s h trung bình t 30%, s h khá ch chi m kho ng 20%. Thu nh p bình quân u ng i/ tháng t kho ng 140.000 . N u theo chu n nghèo m i là 200.000 / ng i/ tháng thì t l h nghèo còn cao h ơn, m c b n v ng c a các h trung bình m i thoát nghèo còn th p. 35. Phân tích dòng thu – chi và t l chi phí/ thu nhp c a các nhóm h cho th y, t l này h khá là 65%, h v t nghèo là 70%, nhóm h nghèo là 105%. 36. Có s khác nhau v c ơ c u thu nh p t lâm nghi p gi a các vùng. T i B c K n, thu nh p t lâm nghi p c a nhóm h trung bình t 32,8%, nhóm h khá t 16,8%, nhóm h nghèo ch t 4,4%. Trong khi ó khu v c Tây Nguyên, thu nh p t lâm nghi p c a nhóm h khá t n g n 40%, nhóm h nghèo t m c 17%. 37. a s các nhóm h khi xây d ng chi n l c sinh k u nh n m nh n t m quan tr ng ca vi c nâng cao nh n th c và phát tri n ngu n nhân l c trong t ơ ng lai. C i thi n c ơ s h t ng nh ng giao thông, m ng l i in, thu l i, tr ng h c, y t , h th ng thông tin là các gi i pháp chi n l c c t t c các nhóm quan tâm. Tuy nhiên, i v i m i nhóm h c ng có nh ng chi n l c sinh k riêng, trong ó: Nhóm h nghèo u tiên cho gi i pháp an toàn l ơ ng th c, h tr gi ng và k thu t cho s n xu t, vay v n u ãi u t vào ch n nuôi, h tr y t thu c men; Nhóm h m i thoát nghèo u tiên cao cho nâng cao k thu t nông lâm nghi p, a d ng hoá các ngu n thu, c i cách các th t c hành chính trong s n xu t và l u thông hàng hoá; Nhóm h khá u tiên cho a d ng hoá các ngu n thu, nh t là các ngành ngh phi nông nghi p, u t cho h c hành c a con cái, trao i kinh nghi m s n xu t. 38. Kt qu th m nh các v n ch ch t t i hi n tr ng ã kh ng nh 11 v n ch ch t ca nh ng ng i s ng ph thu c vào r ng vùng cao nh sau: 1) Giao t lâm nghi p ch a giúp ng i nghèo v t c nghèo; 2) Ng i dân ít có quy n h p pháp trong vi c s d ng các s n ph m g t r ng; 3) Có s mâu thu n gi a vi c b o v r ng, b o t n a dng sinh h c và c i thi n i s ng c a ng i dân a ph ơ ng; 4) Ch a có s bình ng trong vi c khoán t và r ng gi a các t ch c lâm nghi p nhà n c v i các h gia ình và c ng ng; 5) Thu nh p t các ngu n lâm s n ngoài g ngày càng gi m; 6) D án 661 ít có tác ng n thu nh p c a các h gia ình nghèo; 7) Ch bi n g và lâm s n ngoài g ít có tác ng n gi m nghèo; 8) Ng i nghèo ít nh n c các l i ích t khuy n lâm và nghiên c u; 9) Chính sách lâm nghi p ch a rõ ràng i v i ng i dân; 10) Th t c hành chính ph c t p i v i vi c ti p c n và l u thông các s n ph m t r ng; 11) Ng i dân ít c tham gia vào quá trình l p k ho ch, giám sát và ánh giá các ho t ng phát tri n lâm nghi p. 39. Các v n ch ch t khác c phát hi n bao g m: 1) Ng i dân không ti p c n c vi th tr ng g và lâm s n ngoài g ; 2) Ng i dân thi u t canh tác nông nghi p. 40. Cn c vào s l a ch n u tiên c a 76 nhóm tho lu n có th a ra 5 nhóm v n ch ch t nh t c a nh ng ng i ph thu c vào r ng vùng cao là: 1) Chính sách lâm nghi p ch a rõ ràng i v i ng i dân; 2) Ng i nghèo ít nh n c các l i ích t khuy n lâm và nghiên c u; 3) Thu nh p t lâm s n ngoài g ngày càng gi m; 4) Giao t lâm nghi p 12
13. ch a giúp c nh ng ng i s ng ph thu c vào r ng v t c nghèo; th t c hành chính ph c t p i v i vi c ti p c n và l u thông các s n ph m t r ng; 5) Có s mâu thu n gi a b o v r ng, b o t n a d ng sinh h c v i c i thi n i s ng c a ng i dân; ch bi n g và lâm s n ngoài g ít có tác ng n gi m nghèo. 41. Có s khác bi t trong cách nhìn nh n các v n ch ch t c a nh ng ng i s ng ph thu c vào r ng vùng cao gi a các c ng ng dân t c, cán b qu n lý lâm nghip các c p. Ng i Tày B c K n cho r ng: ng i nghèo ít nh n c các l i ích t khuy n lâm và nghiên c u là v n ch ch t nh t, trong khi ó ng i Thái Thanh Hoá cho r ng: giao t lâm nghi p ch a giúp ng i nghèo v t c nghèo, ng i Vân Ki u cho r ng: chính sách lâm nghi p ch a rõ ràng i v i ng i dân, ng i M’Nông cho r ng: ch bi n g và lâm s n ngoài g ít có tác ng n gi m nghèo là v n ch ch t nh t. ây có 2 v n ch ch t c t t c các c ng ng dân t c quan tâm là thu nh p t LSNG ngày càng gi m và h ít nh n c các l i ích t khuy n lâm và nghiên c u. 42. Có 2 v n ch ch t là giao t lâm nghi p ch a giúp c các h nghèo thoát nghèo và d án 661 ít có tác ng n gi m nghèo c h u h t các nhóm cán b qu n lý lâm nghi p cp huy n l a ch n, trong khi ó thu nh p t LSNG ngày càng gi m và ng i dân ít c tham gia vào công tác l p k ho ch, giám sát và ánh giá các ho t ng lâm nghi p là 2 v n ch ch t c nhóm cán b lâm nghi p c p t nh l a ch n. 43. Nghiên c u tham v n t i hi n tr ng ã kh ng nh 3 m c tiêu gi m nghèo và c i thi n sinh k d a vào r ng là: 1) T ng thu nh p thông qua a d ng hoá các ngu n thu t r ng; 2) T o c ơ h i vi c làm t phát tri n lâm nghi p; 3) C i thi n sinh k d a vào phát tri n lâm nghi p. K t qu th o lu n ch ra r ng các m c tiêu này là c n thi t và có tính kh thi. 44. Nghiên c u tham v n t i hi n tr ng ã kh ng nh 6 gi i pháp chi n l c gi m nghèo và c i thi n sinh k nông thôn d a vào r ng. Các gi i pháp chi n l c tr c m t bao gm: 1) Thc hi n qu n lý r ng a tác d ng d a vào c ng ng. Gi i pháp này òi h i ph i có s thay i tiêu chí phân lo i r ng hi n nay, ti n hành giao t giao r ng cho cng ng qu n lý; 2) Phát tri n khuy n lâm có s tham gia t i các c ng ng vùng cao. Gi i pháp này òi h i có s thay i v ph ơ ng pháp ti p c n và gia t ng u t cho khuy n lâm vùng cao; 3) Xây d ng c ơ ch chi tr d ch v môi tr ng cho các c ng ng vùng cao. Gi i pháp này òi h i ph i nh c giá tr c a r ng và xây d ng c ơ ch chi tr liên ngành; 4) Phát tri n lâm nghi p c ng qu n. Gi i pháp này c n s thay i c ơ b n ch c n ng, nhi m v và c ơ ch ho t ng c a các t ch c lâm nghi p nhà n c v i ng i dân và c ng ng. Các gi i pháp lâu dài bao g m: 1) Phát tri n kinh t r ng tr ng vùng cao. Gi i pháp này òi h i ph i có s thay i trong quy ho ch và chính sách u t cho tr ng r ng vùng cao; 2) Phát tri n ch bi n g và LSNG t i các c ng ng vùng cao. Gi i pháp này c các nhóm th o lu n ánh giá là có tính th c t , tính kh thi cao, tuy nhiên khó kh n c ơ b n là làm th nào ph i h p các ho t ng trên theo nguyên t c a ngành và liên ngành. 45. giám sát, ánh giá các m c tiêu, gi i pháp gi m nghèo và c i thi n sinh k nông thôn da vào r ng vùng cao, nhóm nghiên c u ã xu t a vào áp d ng 19 ch s giám sát, ánh giá thông qua c ơ ch giám sát c a u ban nhân dân các c p. 46. Da trên k t qu nghiên c u, nhóm nghiên c u xu t a vào ch ơ ng trình phát tri n rng b n v ng trong chi n l c lâm nghi p qu c gia giai on 2006 – 2020 b n v n 13
14. ch ch t c a nh ng ng i s ng ph thu c vào r ng vùng cao là: 1) Giao t lâm nghi p ch a giúp c ng i nghèo v t nghèo; 2) Ng i dân ít có quy n s d ng h p pháp các sn ph m g khu r ng b o v ; 3) Ngu n lâm s n ngoài g ngày càng c n ki t nh hng n sinh k c a ng i dân; 4) Th t c hành chính lâm nghi p ph c t p trong vi c ti p c n và l u thông các s n ph m g t r ng. xu t áp d ng 2 gi i pháp chi n l c là: 1) Th c hi n qu n lý r ng a tác d ng d a vào c ng ng; 2) Phát tri n kinh t r ng tr ng cho vùng cao v i 8 ho t ng c th . 47. Nhóm nghiên c u xu t a vào ch ơ ng trình b o v r ng, b o t n a d ng sinh h c và dch v môi tr ng trong chi n l c lâm nghi p qu c gia giai on 2006 – 2020 hai v n ch ch t c a nh ng ng i s ng ph thu c vào r ng vùng cao là: 1) Có s mâu thu n gi a b o v r ng, b o t n a d ng sinh h c và c i thi n i s ng ng i dân; 2) Ch a có s bình ng trong vi c khoán t và r ng gi a các t ch c lâm nghi p nhà n c v i các h gia ình và c ng ng. xu t áp d ng 2 gi i pháp chi n l c là: 1) Gi i pháp phát tri n lâm nghi p ng qu n lý; 2) Gi i pháp chi tr d ch v b o v môi tr ng v i 5 ho t ng c th . 48. Nhóm nghiên c u xu t a vào ch ơ ng trình ch bi n, th ơ ng m i g và LSNG trong chi n l c lâm nghi p qu c gia giai on 2006 – 2020 m t v n ch ch t là: Ng i dân và c ng ng vùng cao ít nh n c các l i ích t ho t ng ch bi n, th ơ ng m i g và LSNG. xu t áp d ng gi i pháp phát tri n ch bi n g và LSNG vùng cao v i 5 ho t ng c th . 49. xu t a vào ch ơ ng trình 661 trong chi n l c lâm nghi p qu c gia giai on 2006 – 2020 m t v n ch ch t là: D án 661 ít có tác ng tr c ti p n thu nh p c a các h gia ình nghèo v i 5 ho t ng c th . 50. Nhóm nghiên c u xu t a vào ch ơ ng trình nghiên c u ào t o và khuy n lâm trong chi n l c lâm nghi p qu c gia giai on 2006 – 2020 m t v n ch ch t là: Ng i nghèo ít nh n c các l i ích t khuy n lâm và nghiên c u. xu t áp d ng gi i pháp chi n l c là: Phát tri n khuy n lâm có s tham gia vùng cao v i 5 ho t ng c th . 51. Da trên k t qu nghiên c u, nhóm nghiên c u xu t a vào ch ơ ng trình t ng c ng th ch , chính sách, l p k ho ch và ánh giá các ho t ng lâm nghi p trong chi n l c lâm nghi p qu c gia giai on 2006 – 2020 hai v n ch ch t là: 1) Chính sách lâm nghi p ch a rõ ràng i v i ng i dân; 2) Ít có s tham gia c a ng i dân vào quá trình lp k ho ch, giám sát và ánh giá các ho t ng lâm nghi p. xu t áp d ng gi i pháp chi n l c là: Phát tri n khuy n lâm có s tham gia vùng cao v i 3 ho t ng c th . 52. hoàn thi n tài: “Lâm nghi p, gi m nghèo và sinh k nông thôn Vi t Nam” nhóm nghiên c u có m t s ki n ngh cho các nghiên c u ti p theo nh sau: 1) Nghiên c u tác ng c a các chính sách và các d án phát tri n lâm nghi p n gi m nghèo và sinh k nông thôn vùng cao; 2) Nghiên c u các gi i pháp t ch c ph i h p các ho t ng gi m nghèo và c i thi n sinh k nông thôn gi a các B , ban, ngành và các ch ơ ng trình phát tri n; 3) Xây d ng các gi i pháp chi n l c gi m nghèo và c i thi n sinh k nông thôn da vào r ng cho t ng vùng sinh thái c th . 14
15. 1 Gi i thi u nghiên c u 1.1 Xu t x Báo cáo kh i u và nghiên c u tham v n hi n tr ng kèm theo xu t phát t xu t nghiên c u v “Lâm nghi p, Gi m nghèo và Sinh k nông thôn Vi t nam” do T công tác qu c gia Lâm nghi p C ng ng xây d ng, c SIDA, i s quán V ơ ng qu c Hà Lan và Cơ quan H p tác và Phát tri n Thu S tài tr . xu t c n p u th u vào tháng 8/2003 và th ng th u tháng 5/2004. Cu i cùng, tháng 1/2005 có quy t nh tri n khai nghiên c u, mt nhóm nghiên c u t tr ng i h c Lâm nghi p Vi t Nam b t u làm t ng quan tài li u và chính sách c ơ b n. Trong kho ng th i gian nghiên c u, nhóm nghiên c u c t v n qu c t h tr nh k v i t ng th i gian mt tháng. Bn tham chi u nhi m v (b n cu i cùng ngày 28.2.05) c ban th ký ch ơ ng trình h tr ngành - thay t công tác qu c gia làm ơ n v u m i và iu ph i nghiên c u - xây dng làm h ng d n th c hi n c th . Sau khi t v n qu c t t i và cu c h p ban u v i Ban th ký Ch ơ ng trình, nhóm nghiên c u th y r ng nên thay i l i hoàn toàn xu t nghiên c u ban u. Vì v y công vi c chuy n t vi c th c thi xu t ban u sang vi c vi t li m t xu t nghiên c u m i v i chi n l c và thi t k khác. Lý do chính c a vi c thay i này là d nh k t h p nghiên c u này v i vi c ánh giá các chính sách ngành lâm nghi p, ây là im l ng ghép các v n xã h i vào các khía c nh c a vi c ánh giá chính sách. D th o b n tham chi u nhi m v nghiên c u nh n m nh t i t m quan tr ng c a vi c xây d ng nghiên c u v i s ph i h p ch t ch v i nhi u bên liên quan, xem xét các k t lu n và kinh nghi m t m t s d án nghiên c u và phát tri n g n ây. Thi t k nghiên c u c dành l i cho nhóm nghiên c u hoàn thi n. Vì v y, gi a tháng 3/2005 nhóm nghiên c u b t u xây d ng nghiên c u theo nh ng iu ki n m i, giai n u m nghiên c u chuy n h ng t p trung vào ph n t ng quan tài li u và chính sách, xác nh các v n chính cho nghiên c u tham v n và d ki n thi t k công vi c hi n tr ng. Giai n ti p theo ti n nh nghiên c u tham v n i hi n tr ng n thi n k t nghiên c u a o chi n l c Lâm nghi p qu c gia. 1.2 Gi i thi u nghiên c u Chính sách Tháng 11/2001, B Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn ã ký v i các nhà tài tr Tho thu n v Ch ơ ng trình H tr ngành lâm nghi p và i tác (FSSP & P). Gi m nghèo và sinh k nông thôn là m t trong nh ng m c tiêu chính c a Ch ơ ng trình này ” nhn th c tt h ơn v óng góp th c ti n và ti m n ng c a cây và tài nguyên r ng i v i sinh k nông thôn, gi m nghèo và b o v môi tr ng các vùng sinh thái khác nhau trên c n c”. Ngày 21/5/2002, Th t ng chính ph n c C ng hoà Xã h i Ch ngh a Vi t Nam phê duy t “Chi n l c t ng tr ng và gi m nghèo toàn di n” trong ó xoá ói gi m nghèo c coi là m t thành t trong chi n l c phát tri n kinh t xã h i 10 n m c a toàn b các ngành, tnh thành c a t n c (2001-2010). Nm 2004, B Nông nghi p và Phát tri n Nông thôn quy t nh xây d ng l i chi n lc lâm nghi p qu c gia giai on 2006-2020. Chi n l c lâm nghi p qu c gia m i ph i ph n ánh c nh ng thay i v chính sách c p v mô và iu ph i khung ho t ng c a các ch ơ ng trình n m trong Ch ơ ng trình i tác ngành Lâm nghi p. 15
16. Hi n nay, k ho ch phát tri n kinh t xã h i qu c gia giai on 2006-2010 ang trong giai on thi t l p. Vì v y, B NN&PTNT chú tr ng c bi t t i s c n thi t ph i k t n i phát tri n lâm nghi p v i m c tiêu gi m nghèo và c i thi n sinh k nông thôn Hi n t i v n quan tr ng i v i chính ph là m i liên h gi a phát tri n lâm nghi p vi gi m nghèo và làm th nào c i thi n sinh k nông thôn thông qua các bi n pháp b n vng. Làm th nào t ng thu nh p t r ng cho ng i nghèo và ng i s ng ph thu c vào rng v n là m t v n ph c t p c n làm sáng t thêm. M t s cán b ch ch t c a B NN&PTNT ã c p v i nhóm nghiên c u r ng ây s là óng góp quan tr ng h tr các nhà ho ch nh chính sách trong các v n liên quan. Ch ươ ng trình/D án ã có m t s ch ơ ng trình và d án c a các t ch c qu c t và phi chính ph kh i xng nhi u ho t ng v lâm nghi p và phát tri n nông thôn nh m gi m nghèo và c i thi n sinh k nông thôn Vi t Nam. Ch ơ ng trình phát tri n Nông thôn và Mi n núi (MRDP) c a SIDA, d án H tr Ph cp và ào t o (ETSP) c a SDC ã phát tri n cách l p k ho ch phát tri n thôn (VDP) và k ho ch phát tri n xã làm công c l p k ho ch c p c ơ s , có tác d ng i v i ho t ng phát tri n. Các d án c a C ng ng châu Âu th c hi n các ho t ng qu n lý r ng d a vào cng ng. SIDA h tr d án giao t giao r ng T Nê. Các d án này áp d ng các ph ơ ng pháp và cách ti p c n m i trong giao và qu n lý t và tài nguyên r ng nh m c i thi n sinh k c a nông dân và các c ng ng. Nghiên c u Gn ây, m t vài nghiên c u v m i liên h gi a lâm nghi p, gi m nghèo và c i thi n sinh k nông thôn Vi t Nam ã c th c hi n. IPRI (2003) th c hi n nghiên c u v gi m nghèo và b t bình ng Vi t Nam. GTZ thí im phát tri n b n r ng và ói nghèo m t s t nh thí im. VDR (2003) c ng th c hi n t “ ánh giá gi m nghèo có s tham gia”. Sunderlin và Hu nh Thu Ba (2004) ti n hành nghiên c u v gi m nghèo và r ng Vi t Nam. Nghiên c u này t p trung vào phân tích các tài li u v r ng và gi m nghèo Vi t Nam. M i quan h gi a r ng và gi m nghèo c phân tích theo 6 bi n s : thay i t t rng sang t nông nghi p;n g ; lâm s n ngoài g ; chi tr các d ch v môi tr ng; vi c làm và các l i ích gián ti p. William Sunderlin c ng th c hi n nghiên c u v “Gi m nghèo các c ng ng vùng cao khu v c sông Mê Kông thông qua c i thi n công nghi p r ng và lâm nghi p c ng ng ”. Tr ng i h c Humbold (Berlin, CHLB c) ph i h p v i S NN&PTNT t nh Dak Lak ti n hành nghiên c u phát tri n các công c ánh giá tác ng sinh thái và gi m nghèo thông qua giao t giao r ng. Mt s các d án nghiên c u khác v lâm nghi p, gi m nghèo và sinh k Vi t Nam cng ang c th c hi n. CIFOR xu t nghiên c u v lâm nghi p và gi m nghèo “Xây dng b n ói nghèo và r ng khu v c sông Mê Kông”. U Ban vì s ti n b c a ph n ca B NN&PTNT ang ti n hành nghiên c u v “Gi i trong lâm nghi p”, k t qu s c lng ghép vào ti n trình xây d ng chính sách gi ng nh các nghiên cu v lâm nghi p và gi m nghèo. 1.3 c tiêu nghiên c u Mc tiêu tng quát ca i nghiên c u là cung c p các khuy n ngh c th cho ti n trình ho ch nh chính sách làm th nào r ng và s n ph m t r ng có th óng góp m t cách b n v ng vào vi c ci thi n iu ki n s ng c a nh ng ng i s ng ph thu c vào r ng 16
17. Vi t Nam i. D ki n nghiên c u s cung c p thông tin v kh n ng c ng nh khó kh n c a mi quan h gi a lâm nghi p và gi m nghèo. Hy v ng nghiên c u này s óng góp vào ti n trình ánh giá/rà soát chính sách và óng góp phát tri n h ơn n a m c tiêu xã h i c a s nghi p phát tri n lâm nghi p. c bi t làm th nào c i thi n i s ng c a ng i dân s ng ph thu c vào r ng và làm th nào chi n l c lâm nghi p qu c gia giai on 2006-2020 có th xác nh c gi i pháp cho gi m nghèo và sinh k nông thôn. Mc tiêu c th t nghiên c u tham v n ngoài hi n tr ng là tham kh o các bên liên quan các c p, các a ph ơ ng khác nhau c a c n c, ho t ng nào, l nh v c nào ho c chính sách nào ã và có th gây nh h ng m nh nh t t i kh n ng “làm giàu t r ng” c a h 1.4 M c tiêu c a báo cáo kh i u Mc tiêu tng quát c a báo cáo kh i u là phân ch v nh ng chính sách hi n hành và nh ng ki n th c liên quan t i t m quan tr ng c a r ng và l i ích c a r ng cho nh ng ng i s ng ph thu c vào r ng. V n bao trùm c a ph n tng quan là tìm ki m thông tin v làm th nào r ng óng góp vào c i thi n m c s ng c a ng i dân ph thu c r ng. Mc tiêu c th c a báo cáo kh i u là: (1) cung c p các y u u vào v lâm nghi p, gi m nghèo và sinh k nông thôn cho chi n l c lâm nghi p qu c gia m i và phát tri n h th ng giám sát, ánh giá c a ngành; (2) xác nh các m c tiêu và cách ti p c n c th cho ph n nghiên c u tham v n ngoài hi n tr ng; (3) a ra xu t cho các ho t ng ti p theo sau khi t ng k t, úc rút ph n t ng quan tài li u và nghiên c u tham v n ngoài hi n tr ng. 1.5 Ph ươ ng pháp vi t báo cáo kh i u i li u chính phân tích c l y t vi c rà soát, ánh giá m t s chính sách và hng d n c a nhà n c k t h p v i các báo cáo nghiên c u và các tài li u th o lu n. Nhóm nghiên c u ã tham kh o ý ki n và làm vi c v i nh ng cán b ch ch t tham gia xây d ng Chi n l c Lâm nghi p qu c gia. Nhóm nghiên c u ã liên h v i nhóm Nghiên c u Gi i và Ban th ký Ch ơ ng trình H tr ngành ii và các chuyên viên c a b NN&PTNT. Các chính sách hi n hành và ang c xu t ã c ánh giá và phân tích. C th là báo cáo xác nh các v n ã và ang n y sinh trong quá trình th c thi, s a i chính sách và nh ng m ng còn tr ng trong các nghiên c u tr c ây. ã ti n hành ánh giá và xác nh nh ng v n chính trong ti n trình xây d ng chính sách c a h th ng hành chính Vi t Nam bao g m các c ơ quan nghiên c u, các c ơ quan ngành d c và cán b ch ch t. Nh v y, ph n c nh n m nh là v n c a các bên liên quan trong n c ch không ph i là các v n n y sinh trong công vi c c a các nhà nghiên c u hay t ch c qu c t . Thông qua phân tích k nh ng v n v chính sách và nh ng kho ng tr ng trong nghiên c u, m nghiên c u ã xác nh c các v n c n c tìm hi u qua tham v n ngoài hi n tr ng v i các bên liên quan . Báo cáo kh i u là b c u tiên c a t nghiên c u v lâm nghi p, gi m nghèo và sinh k nông thôn. Các b c ti p theo là: • Hoàn thi n và th c thi ph n nghiên c u tham v n ngoài hi n tr ng • Tp h p và phân tích s li u thu th p ngoài hi n tru ng, h i th o ph bi n k t qu • Hoàn thi n các k t lu n c a nghiên c u và c a h i th o, a ra các khuy n ngh cho ti n trình chính sách 17
18. 2 Mt s i ni m d o c u c chi n l c Lâm nghi p qu c gia giai n 2006-2020 2.1 Rng và Phát tri n lâm nghi p Rng c a Vi t Nam c phân thành 3 lo i: r ng s n xu t, r ng phòng h và r ng c dng. t tri n Lâm nghi p h ng ti vi c thành l p các khu r ng tr ng m i, duy trì và c i thi n nh ng khu v c r ng hi n có, ng th i khai thác, ch bi n lâm s n và các ho t ng có liên quan khác. 2.2 Ng ưi dân s ng ph thu c r ng và sinh k nông thôn Có m t vài ph ơ ng pháp xác nh “nh ng ng i s ng ph thu c vào r ng” và tu theo ph ơ ng pháp s d ng mà s ng i c coi là “s ng ph thu c vào r ng” có s khác bi t r t ln. Tu theo bi n s s d ng s ng i c coi là ph thu c vào r ng có th dao ng t 15 ti 25 tri u ng i Vi t nam. Trong báo cáo này, nhóm nghiên c u s d ng nh ngh a có hàm ý r ng ch nh ng ng i s ng ph thu c vào r ng. i v i nh ngh a ã c a ph ơ ng hoá và s d ng r ng rãi, nhóm th 4 ã c thêm vào. Vì v y, c ng ng s ng thu c r ng bao gm: - Các c ng ng và thôn b n nghèo vùng sâu, vùng cao, khu v c biên gi i không có cơ h i phát tri n công nghi p th ơ ng m i l i có nhi u di n tích t c chính th c x p vào khu v c r ng phòng h . - Nh ng di n tích do các Lâm tr ng qu c doanh ho c Ban qu n lý r ng u ngu n là ch s h u ban u và các di n tích trong m t s hoàn c nh c th giao cho các cán b công nhân viên c ho c ơ ng nhi m và nh ng c ng ng b n a nh ng khu v c này. - Xã và thôn b n n m ranh gi i ho c trong khu v c r ng c d ng, v n qu c gia và khu b o t n thiên nhiên có giá tr a d ng sinh h c cao, có các qui nh và l nh c m c bi t i v i giao t giao r ng và s d ng các s n ph m r ng. - C ng ng nh ng ng i theo cách này hay cách khác ph thu c vào nh ng s n ph m t r ng: ví d nh ng ng i s n xu t g gia d ng có th ô th hay mi n núi cng c coi là ph thu c vào r ng. 18
19. Nghèo Mi liên h c a nghèo ói v i sinh k nông thôn và nh ng ng i ph thu c r ng ã c c p n trong ngày càng nhi u tài li u trong và ngoài n c. Có m t vài cách hi u v ‘nghèo’, t cách hi u ơn gi n, tr c ti p d a vào vi c tính toán s ti n thu c t các ho t ng khác nhau ho c các s n ph m bán c c a m t nhóm i t ng. Nh ng l i có cách hi u và nh ngh a khác c p t i nh ng kh n ng ng i “nghèo” không ch ki m ti n ho c s n xu t nh ng gì c ơ b n mà còn có kh n ng l a ch n các chi n lc phát tri n kinh t b ng cách ki m soát môi tr ng s n xu t. Có th nói ng i dân có th t phân tích hoàn c nh bng ngôn ng riêng, b ng các ki n th c b n a, có th t a ra gi i pháp và các ho t ng d a trên ki n th c, ánh giá c a h và k t qu là h có th làm ch c các công c , ph ơ ng ti n v n hoá xã h i. ây c n nh n m nh t i kh n ng và môi tr ng cho ho t ng c a m t nhóm i t ng. ây c ng là v n v ti n trình thu n p hay lo i b d n t i vi c nhóm nào và ai trong m t nhóm có th n m b t c các c ơ h i a t i hay ng c l i b n m ngoài không nh n th y c c ơ h i nh nh ng ng i và nhóm ng i kia. Các v n v gi i, dân t c, thông th o ngôn ng và mù ch , ti p c n và hi u bi t v h th ng hành chính là các y u t khác n a có th liên quan m t thi t t i và tác ng qua l i vi s nghèo. V n n a là n ng l c tham gia vào các ho t ng kinh t và àm phán các gi i pháp t c th i v i h th ng hành chính (h th ng này hi n có th phù h p ho c ch a phù hp v i các rào c n nói trên). Nh ng m i t ơ ng tác qua l i nh v y làm nh n th c v th c t cu c s ng c a nh ng ng i và nhóm ng i nghèo càng thêm ph c tp, òi h i các c ơ quan và cá nhân ph i có k n ng t duy và phân tích cao khi ti n hành phân tích nghèo. Trong khi nh ng nh ngh a ơn gi n v nghèo d ng nh d hi u, d áp d ng thì ngày càng có nh ng cách hi u cho r ng các khía c nh v ti n ch là ph n nh ánh giá th c t và s ph c t p c a c nh s ng “nghèo”. Cái gì c n tr ng i dân n m b t c ơ h i m i? Cái gì có th gi i thích cho vi c m t s cá nhân ho c h gia ình ã v t qua c cái nghèo , c i thi n cu c s ng và iu ki n kinh t c a mình trong khi nh ng ng i khác v n nghèo? Trong báo cáo này chúng tôi s d ng nh ngh a v nghèo c a Engberg-Pedersen (1999), (Blockhus, Dubois và c ng s , 2001). “Ng i nghèo là nh ng ng i không th khai thác c các c ơ h i vì thi u n ng l c và ngu n l c và b ph thu c vào ng i khác” Cn hi u r ng nh ngh a này bao hàm ý ngh a r ng h ơn thu nh p và l ơ ng th c. Các yu t liên quan t i ki m soát tài s n, tính d t n th ơ ng và b n v ng có th c thâu tóm trong khái ni m sinh k b n v ng. Sinh k nông thôn b n v ng Sinh k có th c mô t nh t ng h p c a ngu n l c và n ng l c liên quan t i các quy t nh và ho t ng c a m t ng i nh m c g ng ki m s ng và t c các m c tiêu và mơ c c a mình (DFID 2001). Tiêu chí sinh k b n v ng g m: an toàn l ơ ng th c, c i thi n iu ki n môi tr ng t nhiên, c i thi n iu ki n môi tr ng c ng ng-xã h i, c i thi n iu ki n v t ch t, c b o v tránh r i ro và các cú s c Sinh k b n v ng có th c mô t là (FAO 2001:9): • Ch ng c v i nh ng cú s c và áp l c bên ngoài, 19
20. • Không ph thu c vào các h tr t bên ngoài (ho c c h tr b ng các cách th c b n v ng v kinh t và th ch ), • c thích nghi hoá duy trì s c s n xu t lâu dài c a ngu n tài nguyên thiên nhiên, • Bn v ng mà không làm suy y u và nh h ng t i các gi i pháp sinh k c a nh ng ng i khác t ti m c b n v ng rõ ràng là m t c ng ng, m t h gia ình hay m t cá nhân c n có m t s tài s n c khái ni m hoá là “n m lo i v n c n có có c sinh k bn v ng’(FAO 2001): • Vn thiên nhiên: tài nguyên thiên nhiên nh t ai, r ng, n c và ng c • Vn nhân l c: s c kho , m c dinh d ng, k n ng và trình h h c v n • Vn xã h i: quan h h hàng, b n bè, xã h i k c các m i quan h v i các c ơ quan t ch c chính th c mà m t ng i có th d a vào ó m r ng các gi i pháp sinh k • Vn tài chính: ti n m t nh thu nh p hay ti n ti t ki m có th s d ng làm v n luân chuy n • Vn cơ s vt ch t: c x p vào 3 nhóm là i t nhân nh gia súc và công c canh tác, i n công c ng nh ng xá, cơ s n t ng xã h i nh tr ng h c và b nh vi n vv. 2.3 D th o c u trúc Chi n l ưc Lâm nghi p Qu c gia giai on 2006-2020 D th o chi n l c Lâm nghi p qu c gia có 8 ph n: 1) C ơ s c a chi n l c lâm nghi p qu c gia, 2) B i c nh phát tri n ngành lâm nghi p, 3) Tình hình ngành lâm nghi p và xu h ng trong t ơ ng lai, 4) T m nhìn và m c tiêu, 5) Các ch ơ ng trình phát tri n ngành lâm nghi p, 6) K ho ch nh ng t i n m 2010, 7) Th c hi n chi n l c và 8) Giám sát và cp nh t chi n l c. Nghiên c u lâm nghi p, gi m nghèo và sinh k nông thôn s cung c p u vào cho 6 ch ơ ng trình phát tri n ngành lâm nghi p bao g m: • Ch ơ ng trình qu n lý r ng b n v ng • Ch ơ ng trình b o v , b o t n r ng và d ch v môi tr ng • Ch ơ ng trình 5 tri u hecta r ng (d án 661) • Ch ơ ng trình ch bi n và kinh doanh lâm s n • Ch ơ ng trình nghiên c u, giáo d c , ào t o và ph c p lâm nghi p • Ch ơ ng trình c ng c chính sách, th ch , l p k ho ch và giám sát lâm nghi p. Mi ch ơ ng trình trên có 8 ph n chính là: C ơ s , t ng quan chơ ng trình, t m nhìn, các v n chính, m c tiêu, gi i pháp, k ho ch hành ng, ngu n l c c n thi t và tác ng. 20
21. 3 Tng quan nghiên c u: c v n nh liên quan t i Chi n l c Lâm nghi p qu c gia Ph n t ng quan nghiên c u t p trung vào các v n : phát tri n r ng và lâm nghi p ã và s óng góp nh ng gì và nh th nào vào gi m nghèo và sinh k nông thôn trong m i ch ơ ng trình c a Chi n l c Lâm nghi p qu c gia. CIFOR ã xu t b n báo cáo nghiên c u v “ m nghèo và r ng Vi t Nam” (Sunderlin và Hu nh Thu Ba 2005). Nghiên c u này d a vào t ng quan tài li u nghiên c u và a ra m t b c tranh t ng th v m i quan h gi a lâm nghi p, gi m nghèo và c i thi n sinh k nông thôn. V n còn nh ng kho ng tr ng ch a nghiên c u có th cung c p u vào cho các ch ơ ng trình c a Chi n l c Lâm nghi p Qu c gia, c n xem xét các im sau: • Mi quan h gi a r ng, phát tri n lâm nghi p, gi m nghèo và sinh k c th cho 3 lo i r ng • óng góp c a ch bi n kinh doanh g , lâm s n. • Vai trò c a nghiên c u, giáo d c, ào t o và ph c p lâm nghi p • Khung th ch , nh ch • Giám sát và ánh giá gi m nghèo và c i thi n sinh k nông thôn Nh m n l c óng góp vào vi c phát tri n chi n l c lâm nghi p qu c gia, chúng tôi d nh phân tích m i quan h gi a r ng, gi m nghèo và sinh k nông thôn c a 6 ch ơ ng trình c a Chi n l c lâm nghi p Qu c gia, và 6 ki u s d ng tài nguyên r ng có ti m n ng h tr ti n trình xoá nghèo theo FAO (Sunderlin và Hu nh Thu Ba 2005). 3.1 Qu n lý r ng b n v ng, gi m nghèo và sinh k 3.1.1 Chuy ển đổ i r ừng sang đấ t nông nghi ệp Hi n t i, các xã nghèo chi m 23% t ng s xã c a c n c t ơ ng ơ ng v i 50% t ng di n tích t nhiên trong ó 66% là t r ng. T i n m 2002, l h o c dân t c thi u s chi m trên 70%. Giao t giao r ng cho h và nhóm h v i các quy n l i và ngh a v rõ ràng có nh ng tác ng tích c c t i nông dân nghèo trong c ng ng và các nhóm h (Helvetas Vi t Nam 2002:9) Theo Sunderlin và Hu nh Thu Ba (2005) các h ch c giao t x u và i tr c trong khi t t t c giao cho các lâm tr ng Qu c doanh. Nh ng di n tích này l i c giao l i cho các h d i hình th c h p ng khoán. Hai ph n ba s di n tích giao cho lâm tr ng qu c doanh l i c giao l i. Ch có 10% t ng s di n tích r ng c tr c ti p giao cho các h . Vì các h nghèo không có ti n tr ng r ng nên th c t d ng nh giao t và khoán r ng không có vai trò quan tr ng i v i s n xu t nông nghi p ho c sinh k nông thôn. M t khác, giao t và khoán r ng l i làm kho ng cách gi a ng i nghèo và ng i giàu tng lên. Nói cách khác, giao t không giúp ng i nghèo thoát ra kh i c nh nghèo. Swinkels (2004: 9) kh ng nh r ng di n tích cây l u niên c a 20% s h nghèo nh t ch b ng m t n a s di n tích cây l u niên c a 20% s h giàu. Các nhóm dân t c thi u s vùng ông B c và trung du B c B s h u di n tích r ng r ng g p 10 l n di n tích r ng do ng i Kinh s h u trong khu v c này. Tuy nhiên, ng i nghèo g p nhi u khó kh n trong vi c t o thu nh p t s d ng t r ng. Sinh k c a nhi u trong s h nghèo nh t ch y u v n da vào t r ng và th c t là có nhi u y u t khi n h khó s d ng t r ng gi m nghèo. 21
22. Các nhà nghiên c u khác tìm ra r ng t tr ng c giao cho h và t có r ng thì c giao cho các lâm tr ng qu c doanh. Nông dân có th tr c ti p quy t nh s d ng kho ng 8.5 tri u hecta t r ng trong ó 60% là t tr ng. Trong khi ó nông dân ph i ph thu c vào các lâm tr ng qu c doanh s h u 8.4 tri u hecta t có r ng. Hi n nay, 405 lâm tr ng qu c doanh ang qu n lý 4.6 tri u hecta t lâm nghi p bao g m 2.8 hecta r ng t nhiên chi m 25% t ng s di n tích t lâm nghi p, chi m 45% t lâm nghi p và 38% t rng s n xu t. S b t bình ng v n t n t i trong ph ơ ng th c giao t. Cán b lâm nghi p và các h giàu th ng c giao nhi u t h ơn các h nghèo. Ng i nghèo c ng b giao t xu h ơn, xa h ơn (Blockhus 2001:21). Các h s d ng nhi u di n tích t c giao vào m c ích s n xu t l ơ ng th c. M t ngu n thông tin cho th y ch có 20-30% di n tích t giao c s d ng theo úng thi t k k ho ch s d ng t c a chính ph (Eleine và Dubois 1998). Mt trong s các ho t ng m nh m trong vi c chuy n i t r ng thành t nông nghi p là phát tri n các cây công nghi p lâu n m nh cà phê, cao su, h t iu. Hi n t i ch a có nhi u thông tin v tác ng c a vi c s n xu t các cây công nghi p này t i gi m nghèo. Hơn th n a, gi a các c ng ng thôn b n mi n núi hay th m chí gi a các h trong cùng m t thôn còn t n t i mâu thu n gi a mong mu n tr ng r ng và ch n nuôi gia súc. Mâu thu n này làm gi m áng k tính hi u qu c a các n l c tr ng r ng (T công tác ch ng ói nghèo 2003:75). Lâm nghi p c ng ng c công nh n chính th c trong Lu t B o v và Phát tri n rng s a i do qu c h thông qua n m 2004. Lu t a ra các thu t ng và iu ki n giao t giao r ng cho các c ng ng. Lâm nghi p c ng ng có th h tr gi m m c nghèo vì to ng l c cho nh ng ng i tham gia vào b o v r ng. Vi c chuy n giao quy n quy t nh cho các c ng ng có th là c ơ s quan tr ng c i thi n i s ng (Sunderlin, Hu nh Thu Ba 2005:52). Blockhaus kh ng nh r ng gi m nghèo chính là ph n l i ích c a c ng ng. Mt khác lâm nghi p c ng ng có th làm gi m quy n l c c a chính quy n a ph ơ ng và hn ch tính hi u qu c a công tác qu n lý r ng c a ng i dân (Blockhaus và c ng s 2001:55). 3.1.2 Gỗ r ừng t ự nhiên và g ỗ tr ồng Kh i l ng g khai thác gi m t 800.000 - 1.200.000 m 3 trong n m 1995 xu ng còn 300.000 m 3. Sunderlin và Hu nh Thu Ba (2005) ã phân tích rõ ràng l i ích c a các ho t ng khai thác r ng t nhiên, s n xu t g nh ng khu v c r ng tr ng nh i v i ng i nghèo. Các tác gi nh n m nh r ng hàng tri u hecta r ng g b khai thác trong 50 n m qua Vi t Nam. C ng gi ng nh các n c khác, h u h t l i ích u d n v cho ngân sách nhà nc trong khi ng i dân a ph ơ ng l i không c h ng l i. Dân nghèo nông thôn ch yu v n b lo i tr ra kh i nh ng l i ích tr c ti p t khai thác g . Các s n ph m g t r ng tr ng là m t trong s các ngu n thu nh p quan tr ng cho các h gia ình. Tuy nhiên, vi c khai thác quy mô th ơ ng m i th ng không liên quan gì t i ng i a ph ơ ng. Tr ng r ng nguyên li u gi y có th c coi là bi n pháp t t nh t gi m nghèo. Tuy nhiên, tr ng r ng v n là ho t ng kinh doanh không mang l i l i nhu n, th m chí ngay c i v i nh ng ng i có quy n s d ng t, có kh n ng u t vào tr ng r ng (Sunderlin, Hu nh Thu Ba 2005:29). 3.1.3 Lâm s ản ngoài g ỗ Theo Nguy n Sinh Cúc (2003) vi c thu hái lâm s n ngoài g - tr c ây g i là lâm s n ph - cung c p 13,7% thu nh p t các ho t ng lâm nghi p c a các h gia ình nông thôn. Trong nh ng khu v c có nhi u r ng t nhiên và nh ng khu v c có nhi u dân t c thi u s 22
23. sinh s ng, t tr ng thu nh p t lâm s n ngoài g v n cao. Nh ng so v i t ng thu nh p c a các h , óng góp c a lâm s n ngoài g v n là th p. i v i t s n xu t và r ng, vai trò c a lâm s n ngoài trong gi m nghèo ch y u v n da vào c i un và m ng tre. C i un là lo i lâm s n ngoài g có giá tr kinh t cao nh t, chi m ng 2/3 t ng thu nh p t lâm s n ngoài g c a các h . Tre m ng là ngu n thu nh p cơ b n và ngu n th c n b sung nh ng vùng còn b ói c bi t trong các th i k giáp h t (Sunderlin, Hu nh Thu Ba 2005: 37). T i Ngh An, thu nh p t lâm s n ngoài g chi m 15- 35% t ng thu nh p và chi m 70-100% i v i các h nghèo (T công tác ch ng ói nghèo 2003). 3.1.4 Chi tr ả cho d ịch v ụ môi tr ường Tr ng r ng có th nh h ng t i gi m nghèo và sinh k nông thôn bên v ng thông qua tái t o t trong các h th ng nông nghi p a canh, thông qua b o t n ngu n n c và ch t lng n c. Trong các d án Hà T nh và Trà Vinh v tr ng r ng khu v c ng p m n, các nhà nghiên c u k t lu n r ng có m i liên h m t thi t gi a c i thi n an ninh l ơ ng th c và qu n lý r ng (Sunderlin, Hu nh Thu Ba 2005: 44). 3.1.5 Tạo vi ệc làm Tr ng r ng có th t o thêm công vi c thông qua các ho t ng nh v n ơ m, tr ng rng , ch m sóc r ng tr ng , tham gia khai thác và ch bi n g . T i nay v n ch a rõ là các ho t ng này nh h ng t i sinh k c a ng i nghèo nhi u nh th nào. Hi n i vic làm trong ngành công nghi p r ng khó có th tr thành gi i pháp gi m nghèo vì ngành này s dng m t t l r t ít lao ng a ph ơ ng trong t ng s lao ng (Sunderlin, Hu nh Thu Ba 2005:46). Bên nh vn cha có s chú ý t i khai thác, ch bi n và d ch v v lâm s n. Theo PAC (2004:7), ít ng i nghèo mu n làm vi c trong l nh v c tr ng r ng vì c tr công r t th p. Tuy nhiên nhi u ng i nghèo l i mu n làm các công vi c khai thác m ng tre vì ít r i ro m c dù thu nh p c ng th p. 3.1.6 Các tác động gián ti ếp Có nh ng tác ng gián ti p là k t qu c a các ho t ng kinh t d a vào tài nguyên rng. Nh ng tác ng này có th c i thi n sinh k c a nh ng ng i s ng g n r ng và c i thi n iu ki n kinh t xã h i c a khu v c (tác ng n i t i a chi u). C ng có nh ng tác ng khác do thu nh p có t phát tri n lâm nghi p. Tr ng r ng có th gián ti p tác ng t i gi m nghèo và n nh sinh k nông thôn thông qua các ho t ng nh m ng t i các khu v c khai thác g , xây d ng c ơ s h t ng nông thôn trong d án 327. Các lâm tr ng qu c doanh c ng tác ng t i môi tr ng v n hoá-xã h i c a các c ng ng a ph ơ ng. Tuy nhiên, ch a có nghiên c u nào v tác ng gián ti p c a các ho t ng này t i gi m nghèo và sinh k nông thôn khu v c mi n núi. 3.2 Bo v r ng, o t n a ng sinh c và các d ch v môi tr ưng khác 3.2.1 Chuy ển đổ i t ừ đấ t r ừng sang đấ t s ản xu ất nông nghi ệp Th c hi n b o t n và b o v các h th ng r ng h n ch vi c chuy n i t t r ng sang t nông nghi p, m t t di n ra nhi u n ơi nên làm gi m kh n ng t túc l ơ ng th c và m t i m t ngu n thu nh p c a ng i dân s ng d a vào r ng t canh tác cây nông nghi p mang tính qu ng canh trên t r ng. 23
24. Kt qu nghiên c u vùng m r ng Qu c gia Tam o cho th y t s n xu t c a các h trong các thôn u b m t ( Th Hà 2003:5). Nghiên c u thc a cho th y m rng vùng m c a r ng qu c gia Ba B t nm 1995 làm m t nhi u t s n xu t c a ng i dân a ph ơ ng (Bùi Minh V 2001:35). Nghiên c u 5 im khu v c r ng c d ng và r ng qu n lý u ngu n Ngh An, Qu ng Bình, Bình Ph c, Lâm ng, Nam nh ã cho th y vi c thành l p r ng c d ng và r ng phòng h u ngu n làm gi m di n tích và nng n xu t c a các xã và ng i dân a ph ơ ng. (Nguy n Huân 2002:11). Các chính sách c a chính ph giao t r ng phòng h và c d ng cho các t ch c nhà nc qu n lý lâu dài và b n v ng mà không giao cho h và cá nhân ã không gi i quy t c v n thi u t và an ninh l ơ ng th c, c i thi n sinh k nông thôn mi n núi. Kt qu iu tra thôn Nà Cô, xã Khang Ninh, huy n Ba B t nh B c C n ã ch ng minh iu ó. T i 70 % s h có t canh tác nông nghi p lâu dài (ch y u là ngô và g o) nm trong vùng m c a r ng qu c gia. Ban qu n lý r ng không khuy n khích ng i dân canh tác trên nh ng di n tích nông nghi p này và thuy t ph c h tr ng cây lâu n m d n t i tình tr ng thi u l ơ ng th c vì ng i dân ch y u là nghèo, có r t ít t nông nghi p. M t s trong s h th m chí không có c t nông nghi p ch khác (Bùi Minh V 2001:37). 3.2.2 Gỗ Khai thác g h p pháp và b t h p pháp r ng b o t n trong m t th i gian dài là ngu n thu nh p chính c a ng i nghèo s ng ph thu c vào r ng. Vi c qu n lý r ng l ng l o to c ơ h i t ng thu nh p cho ng i dân a ph ơ ng ngh a là có óng góp cho gi m nghèo nh ng không m b o sinh k nông thôn b n v ng. Kt qu nghiên c u nhi u n ơi cho th y ng i dân có thu nh p là nh ng ng i khai thác r ng b t h p pháp. Nh ng ng i ch p hành các quy nh qu c gia không có m t chút thu nh p nào t r ng. Nghiên c u B c C n cho th y rõ im này. Thu nh p t khai thác g b t h p pháp kho ng 100,000 ng/ngày/ng i, trong khi thu nh p t các ngu n khác ch có 20,000-30,000 ng/ngày/ng i. L i nhu n t r ng chi m 28% t ng thu nh p (CRD 2004:11). Nghiên c u im t i vùng m r ng qu c gia Ba B cho th y vi c thành l p r ng qu c gia khi n ng i dân s ng c nh r ng b m t ngu n g và c i s d ng trong gia ình. H cng m t luôn c t ch n th và m t s tr ng h p h ph i khai thác g b t h p pháp làm nhà, óng quan tài và làm c i un. Ng i dân không có m t ngu n h p pháp nào tho mãn nh ng nhu c u c ơ b n c a mình. Qu n lý ch t ch vùng m ã làm m t i thu nh p t rng t nhiên (g và lâm s n ngoài g ) c a ng i a ph ơ ng (Ph m Xuân Ph ơ ng 2003:23). Ti nh ng khu v c r ng không c qu n lý ch t l m ng i a ph ơ ng th ng khai thác tr m, ch y u là áp ng nhu c u thi t y u c a chính h nh làm nhà, chu ng tr i, m quan tài vv. Trong m t s tr ng h p, chính quy n a ph ơ ng (xã) c p gi y phép khai thác r ng không có s phê duy t c a U ban Nhân dân huy n (trái v i quy nh hi n hành) (Ph m Xuân Ph ơ ng 2003:23). G trong r ng qu n lý u ngu n óng vai trò trong gi m nghèo và sinh k nông thôn T i các khu r ng phòng h n ơi có thành l p Ban qu n lý r ng ng i dân a ph ơ ng khó khai thác g h ơn vì t t c các ho t ng khai thác trong các khu r ng này u b coi là trái phép. i v i r ng phòng h không có các ơn v c trách qu n lý, U ban nhân dân xã làm nhi m v qu n lý nhà n c. Trong nh ng tr ng h p c n thi t, g c khai thác t các di n tích r ng này làm nhà, chu ng tr i, gia dùng trong gia ình. nh ng n ơi nh v y, 24
25. rng th ng b khai thác trái phép nh ng l i là ngu n thu nh p áng k cho h nghèo (V Hu Tuynh 1999:72). Nh v y m t tác ng c a vi c óng c a r ng t nhiên và ki m soát r ng ch t ch là ng i dân a ph ơ ng m t m t s kho n thu nh p. Vi c gi m thu nh p t nh ng khu r ng b óng c a và ki m soát ch t ch t i m t s vùng lên t i 30 - 40% t ng thu nh p. Không có mt ngu n thu nh p thay th nào bù l i ph n b m t (V H u Tuynh 1999:71). Cho t i nay, Không có m t ngu n thông tin nào cho th y vi c khai thác g b t h p pháp óng góp vào gi m nghèo nh th nào. Khai thác g t r ng c ng ng góp ph n áng k áp ng nhu c u v g và c i cho các thành viên trong c ng ng tho mãn nhu c u c a chính h . Vi c khai thác góp ph n gi m nghèo và m b o sinh k nông thôn. Theo s li u c a C c Lâm nghi p hu h t các di n tích r ng là r ng phòng h (b o t n ngu n n c sinh ho t c a các c ng ng), r ng cung c p các s n ph m truy n th ng cho cng ng (s n b n, m ng tre và cây thu c). Nh ng khu v c r ng này óng vai trò quan tr ng không ch trong s n xu t mà còn trong truy n th ng và i s ng tôn giáo c a các c ng ng. Th c t là các c ng ng có quy n quy t nh v b o v và s d ng c ng nh t n hng các l i ích c a r ng (B NN&PTNT 2002). 3.2.3 Lâm s ản ngoài g ỗ Sn xu t lâm s n ngoài g ngoài khu v c r ng óng vai trò l n trong xoá ói gi m nghèo h ơn là s n xu t trong iu ki n b o t n h sinh thái r ng. Di n tích t phù h p phát tri n lâm s n ngoài g c ng còn nhi u h ơn di n tích t trong r ng. xã Khang Ninh c a vùng m r ng qu c gia Ba B , trung bình thu nh p 15% kinh t h là t lâm s n ngoài g (bao g m 10% t c i và 5% t các s n ph m khác). Có nhi u s khác bi t trong vi c s d ng lâm s n gi a các thôn, nh ng nhìn chung là c i, tre các lo i xây nhà, m ng tre và m t s s n ph m nh khác n a (không quan tr ng b ng, không có s n ph m nào n i b t). Và t t c các lo i lâm s n ngoài g này ã c n ki t (Raintree, Lê Th Phi và Nguy n V n D ng 2002). Nh ng k t qu t ơ ng t c ng th y vùng m K G , Hà T nh. Nghiên c u th c a trong khu v c này cho th y h u nh các h u tr ng các loài lâm s n ngoài g t i v n nhà (Littooy 1995:42). iu tra xã C m M thu c vùng m c a khu b o t n thiên nhiên K G huy n C m Xuyên t nh Hà T nh ch ra r ng n u c i un, s n xu t than hoa và ánh b t cá b lo i tr thì thu nh p hàng n m t lâm s n ngoài g ch là 52 ngàn ng, chi m m t t tr ng r t nh trong thu nh p c a h gia ình. Nghiên c u c a Nguy n Bá Ngãi 7 xã vùng m r ng qu c gia Ba Vì minh ho s ph thu c c a các c ng ng vào tài nguyên r ng. M c dù nhu c u khai thác lâm s n ngoài g nh d c li u, song mây, m ng tre và m c nh cao, thu nh p t nh ng s n ph m này ch chi m kho ng 10% c a thu nh p toàn xã (Nguy n Bá Ngãi 2002). 3.2.4 Dịch v ụ môi tr ường Các nghiên c u im cho th y d án phát tri n lâm nghi p h (VIE/96/014) 5 t nh Cao B ng, Thái Nguyên, L ng S ơn, Qu ng Ninh và B c Giang ã cung c p cho các h cây con tr ng trong r ng c d ng và r ng phòng h (Nguy n Xuân Nguyên 1998:18). Hi n ti thu nh p t các ho t ng nghiên c u, th nghi m khoa h c, phát tri n các khu vui ch ơi 25
26. và du l ch sinh thái trong r ng c d ng do Ban qu n lý r ng qu c gia qu n lý, ngi dân a ph ơ ng h u nh không c h ng l i gì t các ho t ng này. 3.2.5 Vi ệc làm T khía c nh vi c làm, vi c b o t n các khu r ng c d ng ph i h p ng v i hàng ngàn h s ng trong ho c g n r ng tham gia tr ng và b o v r ng c ng nh khoanh nuôi tái sinh t nhiên (B NN&PTNT 2002). Hp ng b o v r ng t o công n vi c làm cho hàng ngàn h s ng trong và c nh rng. Trong nh ng n m g n ây, các thôn b n tham gia vào qu n lý r ng c ng c h ng li t hàng ngàn vi c làm khu v c nông thôn và mi n núi. M t s l ng l n vi c làm trong lâm nghi p c t o ra khu v c nông thôn khi chính ph ban hành chính sách giao r ng phòng h phân c p (trong khuôn kh ranh gi i gi a các thôn và các xã) cho h và cá nhân s d ng b n v ng và lâu dài cho m c ích lâm nghi p (CRD 2004:11). 3.2.6 Lợi ích gián ti ếp Chính sách c a Chính ph quy nh r ng phòng h và r ng c d ng và thành l p các Ban qu n lý r ng ã có tác ng t i c i thi n c ơ s h t ng nông thôn vùng sâu vùng xa. c bi t ã giúp xây d ng h th ng ng liên huy n, liên xã, các a im làm ch nông thôn và các trung tâm v n hoá xã. M t s v n qu c gia có thu nh p t d ch v du l ch ã óng góp m t ph n vào ngân sách a ph ơ ng b ng cách u t vào các xã vùng m. Nh ng u t này th ng là phát tri n kinh t -xã h i, h tr ban u nh ng ng i tham gia tr ng r ng và cung c p c i un cho cho các xã (Ph m Xuân Ph ơ ng 2003). 3.3 D án 661 3.3.1 Dự án 661 và m ục tiêu gi ảm nghèo D án tr ng 5 tri u hecta r ng c phê duy t k h p th Hai, Qu c h i khoá 10 do Th t ng chính ph ký trong quy t nh s 661/QD-TTg (1998). Mt trong 3 m c tiêu c a d án là “s d ng có hi u qu t tr ng i tr c, t o vi c làm cho ng i dân c g ng xoá ói, gi m nghèo n nh cu c s ng, s n xu t và nâng cao thu nh p cho ng i dân a ph ơ ng vùng nông thôn mi n núi”. Bên c nh nh ng thành t u ã t c v b o v và phát tri n r ng, k t qu c a m c tiêu th hai – xoá ói, gi m nghèo – còn nh so v i các ch ơ ng trình khác. Các ch ơ ng trình nh Ch ơ ng trình qu c gia xoá ói gi m nghèo và t o vi c làm, ch ơ ng trình phát tri n kinh t xã h i cho2.235 xã nghèo (ch ơ ng trình 135) v i s iu ph i c a B NN&PTNT có các kt qu t t h ơn v m t này (Nguy n H i Nam 2001). Hi n c ng ch a rõ ràng là gi m nghèo d a vào r ng và tr ng r ng i trà ã hay s có mi liên h t i m c nào. M t v n l n còn ch a bi t là ti m n ng s d ng r ng ph c v m c ích gi m nghèo và m i liên h gi a xoá nghèo v i tr ng r ng trong ch ơ ng trình 5 tri u hecta r ng (Sunderlin, Hu nh Thu Ba 2005:51). Hi n t i ang là n m ho t ng th 7 c a d án 661. Không có s tìm hi u, ánh giá hay nghiên c u v k t qu c a m c tiêu xoá ói và gi m nghèo c a ch ơ ng trình này. H u nh không có thông tin v k t qu hay tác ng trong các báo cáo c a chính ph , báo cáo ti n hay báo cáo hàng n m c a B NN&PTNT và C c Lâm nghi p ( Th Hà 2003:5). 3.3.2 Dự án 661 và giao đất, khoán r ừng và s ử d ụng đấ t lâm nghi ệp Theo nghiên c u c a Ph m Xuân Ph ơ ng và c ng s n m 2004 4 t nh S ơn La, in Biên, Gia Lai và c L c t l s d ng t lâm nghi p c giao cho m c ích s n xu t lâm 26
27. nghi p còn khá th p. iu này ph thu c vào kh n ng u t t nhi u ngu n khác nhau k c u t c a d án 661 (Ph m Xuân Ph ơ ng, 2004). B NN&PTNT cho r ng D án 661 ch có th th c hi n thành công trên t r ng ã có ch c th do ó i t ng u t khoanh nuôi b o v ho c tr ng r ng m i c a D án 661 là trên t ã c giao, có ch c th . ây m t chính sách h p lý và có t p trung vào góc u t .Tuy nhiên cho n nay nhi u di n tích t ã c giao nh ng ch a c s d ng ho c s d ng cho m c ích s n xu t nông nghi p và hoa màu. M t trong nh ng nguyên nhân là ngu n ngân sách u t c a D án 661 h n ch (Ph m Xuân Ph ơ ng, 2004). Ngay vi c khoán b o v theo chính sách hi n hành thì ngân sách c a D án 661 c ng không c p, iu này ã c chính ph xác nh n. Di n tích t lâm nghi p c giao ch a c s d ng ho c s d ng không úng m c ích có nguyên nhân v thi u v n c a D án 661.K t qu kh o sát các t nh Thanh Hóa, S ơn La, và in Biên cho th y nhi u nông dân nh n thc r ng khi t lâm nghi p tr ng r ng phòng h ho c r ng phòng h giao cho h gia ình hay c ng ng s c nhà n c u t . Trong khi ch a có u t t D án 661 nông dân ho c ch a s d ng ho c t m th i s d ng cho s n xu t l ơ ng th c và hoa màu (Ph m Xuân Ph ơ ng, 2004). Tóm l i, D án 661 có vai trò nh t nh trong giao t giao r ng và s d ng t lâm nghi p thông qua vi c thúc y quá trình giao t và giao r ng các a ph ơ ng thông qua xác nh i t ng u t t D án 661 là t và r ng ã có ch c th . D án góp ph n t ng t l ph n tr m di n tích t lâm nghi p c giao a vào s d ng và s d ng úng m c ích. Tuy nhiên, c ng c n ph i có nghiên c u, ánh giá, t ng k t vai trò c a D án 661 i vi giao t khoán r ng và s d ng t lâm nghi p m c c ng ng d i góc xoá ói gi m nghèo và sinh k nông thôn (B NN&PTNT, 2002). 3.3.3 Dự án 661 v ới tr ồng r ừng s ản xu ất g ỗ So v i Ch ơ ng trình 327 tr c ây ch y u t p trung vào r ng phòng h , D án 661 coi s n xu t g r ng tr ng là m t m c tiêu chính c a Ch ơ ng tình tr ng m i 5 tri u ha r ng. Mt trong nh ng m c tiêu c a D án là to iu ki n thu n l i nông dân và các doanh nghi p tr ng 3 tri u ha r ng s n xu t: r ng nguyên li u gi y, ván nhân t o, g tr m , cây c s n, r ng g quý hi m kho ng 2 tri u ha cây công nghi p lâu n m và 1 tri u ha cây l y qu . ng th i huy ng các t ch c và nhân dân tri t t n d ng di n tích t tr ng tr ng cây phân tán (B NN&PTNT, 2001). Thu nh p c a các h nông dân t tr ng r ng s n xu t ch y u có t th c hi n khoán vi các lâm tr ng qu c doanh. ây c ng c coi là m t trong nh ng óng góp c a D án 661 thông qua t o công n vi c làm cho nông dân mi n núi. Trong t ơ ng lai g n có 3 v n cn quan tâm trong khuôn kh u t c a D án 661 (ADB 2001): • Nh ng quy nh v th t c, trình t c p gi y phép và l u thông g hi n nay do s NN&PTNT t nh c p s không còn phù h p v i s l ng l n h nông dân vùng sâu vùng xa. • Nhu c u g trên th tr ng t ng nh ng giá g r ng tr ng v n còn th p, h th ng thu mua g nhi u t ng l p càng là b t l i cho nông dân. • H th ng kinh doanh g a c p có th là m t tr ng i cho ng i nông dân. 3.3.4 Dự án 661 v ới phát tri ển Lâm s ản ngoài g ỗ D án 661 ch a c p nhi u n phát tri n lâm s n ngoài g . Trong v n ki n c ng nh các báo cáo hàng n m c a D án không có thông tin v vai trò c a lâm s n ngoài g . D 27
28. án 661 c ng ch a có câu tr l i m t các rõ ràng v v trí c a lâm s n ngoài g trong vi c u t xây d ng và phát tri n r ng. 3.3.5 Dự án 661 v ới t ạo vi ệc là và nâng cao thu nh ập c ủa c ộng đồ ng Mt trong nh ng m c tiêu quan tr ng c a D án 661 là t o vi c làm và nâng cao thu nh p c a c ng ng thông qua s tham gia c a cá nhân, h gia ình và c ng ng vào vi c th c hi n các ho t ng c a D án 661. Các báo cáo hàng n m c a B NN&PTNT v tình hình th c hi n D án 661 c ng không có th ng kê k t qu t o vi c làm và nâng cao thu nh p. Có th phân vi c làm c t o ra t D án 661 thành 3 nhóm: nhóm vi c liên quan t i khoán bo v r ng, nhóm khoanh nuôi tái sinh r ng và nhóm khoán tr ng r ng theo Ngh nh 01/CP. Nhi u di n tích trên ã c Ban qu n lý r ng phòng h , r ng c d ng khoán cho cá nhân, h gia ình và c ng ng b ng ngu n kinh phí c a D án 661. M c dù không có s li u th ng kê v di n tích, t ng s ti n khoán và s lao ng tham gia nh ng ó ph i là con s khá l n ít nh t c ng góp ph n làm gi m s c ép th a lao ng mùa v nhi u c ng ng (B NN&PTNT, 2001) Ban qu n lý D án 661 Trung ơ ng c ng cho r ng Ch ơ ng trình tr ng m i 5 tri u ha rng có chi u h ng chú tr ng vào Khoán b o v r ng nh m t o công n vi c làm nh ng ch a chú ý t i khai thác và ch bi n lâm s n và cung c p d ch v . ây là m t v n c n c iu ch nh c a D án trong giai on 2006-2010 khi Chi n l c m i v phát tri n lâm nghi p u tiên phát tri n ch bi n lâm s n và d ch v lâm nghi p (B NN&PTNT, 2002). 3.4 Ch bi n, th ươ ng m i g và lâm s n ngoài g 3.4.1 Ch ế bi ến và th ươ ng m ại g ỗ Hi n nay trên c n c có 1200 doanh nghi p trong l nh v c ch bi n g , trong ó 300 doanh nghi p chuyên v các s n ph m xu t kh u. X g và s ơ ch g chi m 60% n ng l c sn xu t. m ngh là 30% và ván nhân t o là 10%. Tng l ng g nguyên li u tiêu th hàng n m là 4 tri u m3, s n xu t 2,2 triêu m 3 g x và 210.000m 3 nguyên li u ván nhân t o. Kim ng ch xu t kh u là 576 tri u USD nm 2003 và 1.054 tri u USD n m 2004 (Nguy n Tôn Quy n 2004). Có m t m ng l i r t r ng các c ơ s c a x g và m c phân b vùng nông thôn trong r ng, g n r ng và c trung du ng b ng. Ngành công nghi p ch bi n g thu hút kho ng 0,5 tri u lao ng và t o ra hàng v n vi c làm. Tuy nhiên, ch bi n và kinh doanh sn ph m g có r t ít tác ng t i gi m nghèo vùng cao. Ng i nghèo h ng l i r t ít t kinh doanh th ơ ng m i g (Block, Dubous 2001). 3.4.2 Ch ế bi ến gỗ và lâm s ản ngoài g ỗ Ngành mây tre an Mây tre an là m t trong nh ng ngành ngh tiêu bi u c a VN. Hi n có 713 làng ngh mây tre an, chi m 24% t ng s làng ngh th công VN. Các làng ngh này phân b r ng kh p c n c t khu v c g n thành ph n các khu v c mi n núi, trên m t n a s làng ngh tp trung khu v c ng b ng sông H ng. Nhi u trong s này có t lâu i nh ng c ng có các làng ngh m i hình thành ch ng t các làng ngh mây tre an v n ti p t c phát tri n. 28
29. Có nh ng khó kh n nh t nh trong vi c phát tri n các làng ngh mây tre an. Ngu n nguyên li u tr nên khan hi m, không n nh, giá u vào t ng làm cho giá c s m ph m tng c bi t là song mây. M c dù kinh doanh hàng mây tre có tác ng áng k t i gi m nghèo và sinh k nông thôn khu v c ng b ng nh ng l i r t ít nh h ng t i khu v c mi n núi (JICA và B NN&PTNT 2004). Ngh m c Ngh m c ã phát tri n t lâu i, t th k th 4 khi ngh óng thuy n ra i. Ngh mc phát tri n m nh các ô th c nh Hu , Hà n i, c bi t nh ng n ơi có nhi u di tích lch s và v n hoá. Có r t nhi u làng ngh m c n m trong khu v c ng b ng sông H ng, mt s n m r i rác khu v c ng b ng sông C u long, nh ng không c phân b u trên toàn qu c. Khu v c s n xu t chính là: Hà Tây, Thái Bình, Ninh Bình (Mi n B c), Thanh Hoá (Mi n Trung) và C n Th ơ (Mi n Nam). Làng ngh m c thu hút c 100 nghìn th , g m nam: 78.908, chi m 79% và n : 20.996, chi m 21%. Dân s trung bình trong làng ngh m c là 2094 ng i, trong ó 291 ng i (13,9% ) tham gia làm ngh m c (JICA và B NN&PTNT 2004). Có m t s khó kh n trong phát tri n các làng ngh m c và m ngh . Nguyên li u ngày càng khan hi m và không n nh do r ng t nhiên c a n c ta suy gi m m nh và ch tr ơ ng h n ch khai thác r ng t nhiên c a Chính ph xu ng còn150.000 m3/n m. G nguyên li u s n xu t m c và m ngh cao c p u là g quý hi m thu c danh m c g cm khai thác. Hi n nay nguyên li u d a vào g nh p kh u t Lào, Mi n in và g khai thác l u là chính. Giá g t ng m nh trong vài n m g n ây, khi n giá s n ph m t ng. Các x ng x và s ơ ch g n m r i rác trên toàn qu c có nh h ng t i gi m nghèo và sinh k nông thôn c bi t vùng nông thôn mi n núi sát v i vùng nguyên li u g (JICA và B NN&PTNT 2004). Ngh gi y th công Gi y dó ã có VN t tr c th i Lý (th k XI) và v n c s d ng r ng rãi n gi a th k XX. Do các lo i gi y m i c làm b ng máy ang ngày càng c s d ng nhi u h ơn nên các k thu t truy n th ng làm giy th công truy n th ng ang ng tr c nguy c ơ th t truy n. Hi n ch có 10 làng ngh làm gi y th công quy mô nh , chi m t l 0,3% t ng s làng ngh . S làng ngh trên 30 n m chi m 50%, s làng ngh 10-30 n m chi m 37,5% và làng ngh <10 n m chi m 12,5%. S làng ngh gi y th công ch t p trung vài t nh mi n B c: Hà Tây, B c Ninh, Thái Bình. T ng s lao ng trong ngh này là 2.400 th . Thu nh p trung bình 270 nghìn ng /tháng (JICA và B NN&PTNT 2004). Th tr ưng c a s n ph m ti u th công g và LSNG Th tr ng c a s n ph m th công có th c phân lo i s ơ b g m th tr ng xu t kh u, th tr ng tiêu th n i a và hình th c t s n t tiêu.Th tr ng n i a bao g m c th tr ng dành cho khách du l ch trong và ngoài n c. Tiêu dùng n i a chi n h ơn m t n a s sn ph m, còn th tr ng xu t kh u và hình th c t s n t tiêu chi m m i lo i trên 20%. Kim ngch xu t kh u c a m t hàng th công g và mây tre chi m kho ng 50% t ng kim ng ch xu t kh u hàng th công m ngh , trong ó mây tre an chi m g n 60% kim ng ch ca ngành hàng g và LSNG (Nguy n Tôn Quy n 2004). 29
30. 3.4.3 Ch ế bi ến và th ươ ng m ại LSNG Vi c khai thác, ch bi n và buôn bán LSNG liên t c di n ra. Nh ng s li u th ng kê v khai thác và buôn bán LSNG th ng không c y làm cho chúng ta khó ánh giá v ho t ng kinh t này, tuy nhiên th c t là LSNG t nhiên ngày càng gi m do khai thác quá mc. (JICA và B NN&PTNT 2004). 3.5 Nghiên c u, ph c p, giáo d c và ào t o 3.5.1 Các cách ti ếp c ận m ới trong nghiên c ứu, ph ổ c ập, giáo d ục và đào t ạo liên quan t ới gi ảm nghèo Nh ng thay i v ph ơ ng th c qu n lý r ng ã d n n nh ng thay i c ơ b n trong ti p c n nghiên c u, ào t o lâm nghi p và khuy n lâm. Khái ni m có s tham gia (participatory) c a c ng ng trong phát tri n lâm nghi p c gi i thi u Vi t Nam vào u th p k 80. Lúc ó ng i ta còn b n kho n ngay c trong vi c ch n thu t ng “Ph c p lâm nghi p” hay “Khuy n lâm” ch các ho t ng khuy n khích và thu hút ng i dân vào làm r ng. Ph n l n các sáng ki n v phát tri n nh ng ph ơ ng th c qu n lý và ti p c n m i trong nghiên c u, ào t o lâm nghi p và khuy n lâm là do các ch ơ ng trình, d án c a các t ch c qu c t kh i x ng và th nghi m. Ph ơ ng pháp ti p c n có s tham gia trong l p k ho ch phát tri n thôn b n, khuy n lâm c các ch ơ ng trình d án l n th c hi n. Ch ơ ng trình H p lác Lâm nghi p Vi t Nam - Thu in t 1980 n 2000 t i 5 t nh mi n núi phía B c, D án Phát tri n LNXH Sông à t 1996 n 2004 t i S ơn La và Lai Châu là nh ng d án i u trong vi c kh i x ng cách ti p c n có s tham gia, ti p theo là các d án khác th c hi n theo ph ơ ng pháp ti p c n này. Cho n nay, có hàng chc d án c a các T ch c Qu c t và T ch c Phi chính ph liên quan n lâm nghi p áp d ng cách ti p c n này. mi n b c Vi t Nam nhi u sáng ki n mi c các T ch c Phi chính ph th nghi m th c hi n trong các ho t ng nghiên c u, ào t o lâm nghi p và khuy n lâm. Có th nói t i CIDSE/SNV Thái Nguyên, Action Aid S ơn La, OXFAM Anh Lào Cai, SNV S ơn la và Lai Châu, GRET/PADO V nh Phú, Helvetas B c C n, Cao B ng và Hoà Bình (Erdwin Shanks, 2002) Trong th p k 90, Ph ơ ng pháp ánh giá nông thôn có s tham gia c a ng i dân (PRA) c Ch ơ ng trình Phát tri n Nông thôn Mi n Núi s d ng cho xây d ng k ho ch thôn b n (VDP). Trên 300 k ho ch phát tri n thôn b n c a 5 t nh mi n núi phía B c c xây d ng c xem là thành công. D án Phát tri n LNXH Sông à ã xây d ng quy trình VDP. D án Phát tri n Nông thôn S ơn La – Lai Châu áp d ng quá trình VDP. Ch ơ ng trình H tr Lâm nghiêp Xã h i II (SFSP - Thu S /Helvetas), D án Ph c p và ào t o (ETSP – Thu s /Helvetas) th c hi n các nghiên c u có s tham gia, phát tri n công ngh có s tham gia (PTD), Tr ng nông dân qu n lý r ng (FFS), xây d ng k ho ch phát tri n thôn b n và k ho ch phát tri n xã (CDP) Các ch ơ ng trình, d án phát tri n lâm nghi p c a Chính ph c ng b t u cao và ti p c n ph ơ ng pháp có s tham gia. T n m 1998, D án tr ng m i 5 tri u ha r ng th c hi n các ho t ng nghiên c u, ào t o lâm nghi p và khuy n lâm c c i thi n theo h ng mi. Nghiên c u ng d ng, ào t o cán b thôn b n và nông dân, chuy n giao và xây d ng các mô hình trình di n c m r ng. Theo báo cáo c a Chính ph n m 2004, D án 661 tri n khai 80 tài t p trung vào xây d ng mô hình tr ng r ng b ng các gi ng m i, xây dng 109 mô hình trình di n v i t ng di n tích 3.088 ha (B NN&PTNT 2004). i t ng ào t o khuy n lâm c a các ch ơ ng trình lâm nghi p c a Chính ph nh n mnh vào i t ng xã và thôn b n, nh ng cán b lâm nghi p c p xã và nh ng nông dân tiêu 30
31. bi u. Ph ơ ng pháp khuy n lâm truy n th ng c áp d ng ph bi n là xây d ng mô hình trình din. Ngh nh 13/CP v khuy n nông c a ra t n m 1993, n nay nhi u im không còn phù h p. Hi n t i, h th ng t ch c khuy n lâm trung ơ ng thay i theo chi u ch a rõ ràng. H th ng khuy n lâm c p t nh, huy n và xã không thay i, th c hi n nhi m v “Chuy n giao Công ngh ” h ơn là ph c p (B NN&PTNT 1998). 3.5.2 Mối liên h ệ gi ữa nghiên c ứu, giáo d ục và ph ổ c ập lâm nghi ệp v ới gi ảm nghèo và sinh k ế nông thôn Mi liên h gi a nghiên c u, giáo d c và ph c p lâm nghi p v i gi m nghèo và sinh k nông thôn có th c phân tích theo 3 khía c nh: s d ng t lâm nghi p a m c ích, nâng cao n ng l c cho cán b c ơ s và nông dân, t o c ơ h i cho ng i nghèo. S d ng t lâm nghi p a m c ích Nghiên c u và ph c p k thu t nông lâm k t h p t p trung ch y u vào h gia ình thông qua khuy n khích các h nông dân vùng cao s d ng công ngh canh tác trên t d c (SALT). Trong th p k 90, nhi u mô hình hàng rào xanh trên các di n tích canh tác nông nghi p trên t d c c th nghi m và c ph c p r ng rãi và ánh giá có tri n v ng lúc by gi . Tuy nhiên, cho n nay sau 10 n m r t ít th y các mô hình hàng rào xanh còn t n ti. Ph i th a nh n r ng nh ng nghiên c u th nghi m hàng rào xanh, ào t o t p hu n cho nông dân qu n lý t b n v ng c a D án OXFARM ã em l i s thành công cho vi c chuy n i m c ích s d ng t theo h ng tích c c và qu n lý t b n v ng. Tuy nhiên nh ng ví d s d ng t d c t t có xu t phát im t nghiên c u th nghi m, ào t o và khuy n lâm nh tr ng h p trên là không nhi u. Ph ơ ng pháp Phát tri n k thu t có s tham gia (PTD) c Ch ơ ng trình LNXH c a Thu S /Helvetas gi i thi u t i m t s im Hòa Bình, Thái Nguyên, Hu và c L c. Mô hình k t h p 3 nhà: nhà khoa h c (Gi ng viên các tr ng i h c), khuy n lâm viên t nh, huy n và nông dân là s k t h p mô hình Nghiên C u – ào t o - Khuy n lâm, k t h p sáng ki n, kinh nghi m b n a c a c ng ng v i ki n th c k thu t m i trong s d ng t lâm nghi p. V i m t tr ng thái t lâm nghi p ng i nông dân có th a ra nhi u ý t ng v s dng t có hi u qu và b n v ng. Nh ng ý t ng h p lý c l a ch n xây d ng các k ho ch s d ng t. M t iu ch c ch n r ng các Ch ơ ng trình phát tri n c a chính ph khó th c hi n c ph ơ ng pháp này do òi h i i ng cán b khuy n lâm có th i gian, kinh nghi m và thái làm vi c t t khi làm vi c t i c ng ng (Scheuermaier, Katz 1999). Vi c s d ng t c a các h nông dân ngày càng c c i thi n và hi u qu h ơn, h th ng v n r ng phát tri n em l i l i ích kinh t cho các h gia ình là có s óng góp c a công tác khuy n lâm Nâng cao n ng l c c a cán b c ơ s (xã và thôn b n) và nông dân Hi n t i không có s li u chính th c v ào t o lâm nghi p cho i ng cán b c ơ s và nông dân. Nh ng s li u th ng kê v ào t o c a riêng D án 661 trong nm 2004 c ng cho th y nhu c u ào t o r t l n. Ch ơ ng trình Phát tri n Nông thôn Mi n núi óng góp l n vào công tác ào t o. Mô nh o o ti u o viên (TOT) c áp d ng Vi t Nam khi nhu cu ào t o khuy n lâm t ng do phát tri n h th ng khuy n lâm c ơ s sau H i th o Qu c gia v Khuy n lâm t i Hà N i n m 1997. Mô hình này uc áp d ng h u h t các d án phát tri n nh D án c a FAO/B : Qu n lý u ngu n có s tham gia c a ng i dân t i Hoành B - Qu ng Ninh (1996-2002), D án Phát tri n nông thôn S ơn la Lai Châu, c bi t D án LNXH Sông à ã xây d ng b Chu n hoá v TOT. 31
32. Nh v y h th ng ào t o lâm nghi p cho cho i ng cán b c ơ s và nông dân ng vai l n góp ph n nâng cao n ng l c c a c ng ng. M c tiêu c a ào t o t p hu n cho cán b xã và thôn b n là nâng cao n ng l c và k n ng qu n lý, iu hành các ho t ng lâm nghi p. Ph ơ ng pháp Quy ho ch s d ng ât và giao t lâm nghi p (LUP-LA), L p k h ch phát tri n thôn b n (VDP) và k ho ch phát tri n xã (CDP) c gi i thiu và áp d ng ph bi n nhi uch ơ ng trình, d án. im khác bi t v i d án c a Chính ph là c ch ơ ng nh y s d ng ph ơ ng pháp PRA mà im kh i u c a m i ti n trình LUP-LA, VDP hay CDP là ào t o cho cán b xã và thôn b n (Helvetas Vietnam 2002). Thông th ng n i dung ào t o cho nông dân t p trung vào k thu t, công ngh nh s dng t, khoanh nuôi b o b , qu n lý v n ơ m, tr ng và ch m sóc r ng và qu n lý lâm s n ngoài g . R t ít d án cung c p ào t o v lâm s n, công ngh sau thu ho ch hay qu n lý kinh t h cho nông dân. ây là im c n kh c ph c. Cơ h i cho ng ưi nghèo Sau H i th o qu c gia v Khuy n nông n m 1997, th c hi n ch tr ơ ng phát tri n h th ng khuy n lâm c ơ s ã góp ph n làm t ng c ơ h i sinh k c a ng i nghèo. Nhi u nghiên cu trc ây ã ch ng minh nh ng b t l i ng i nghèo ti p c n và h ng d ng tài nguyên, ti p c n các ngu n l c h tr t bên ngoài. Tình hình này ngày càng c c i thi n khi các có ch ơ ng trình qu c gia h ng t i xoá ói gi m nghèo. Tuy nhiên, nhi u nghiên cu g n ây cho th y nhi u h nghèo v n ti p t c g p khó kh n trong vi c ti p c n các d ch v khuy n nông và áp d ng các k thu t c khuy n khích, gi i thi u. H nghèo th ng các vùng sâu, vùng xa kém phát tri n v th tr ng, h n ch ti p c n v i các d ch v xã h i, nghiên c u, ào t o và khuy n lâm (B k ho ch và u t - PAC, 2004). Bên c nh ó, Chính ph thi u h th ng t ch c n ng l c ào t o và khuy n lâm vùng nghèo nh t. im khuy n ngh ây là c n nh n m nh tr ng tâm gi m nghèo trong các ch ơ ng trình nghiên c u, ào t o và khuy n lâm vùng nghèo và ng i nghèo. H th ng khuy n lâm c n c c i thi n, c bi t là i ng cán b khuy n lâm gi i quy t v n bình ng gi i và a d ng dân t c. Nghiên c u, th nghi m các gi ng m i, ti n b k thu t m i r t h n ch trong các vùng nghèo và ng i nghèo. L a ch n các h gia ình làm mô hình th ng t p trung vào các h khá. Ít th c hi n ánh giá nhu c u ào t o khuy n lâm i v i ng i nghèo. Ch ơ ng trình ào t o ít h ng t i nh ng i t ng nghèo. T l ph n tr m nh ng ng i nghèo c i t p hu n th ng là th p h ơn. Nh ng ng i nghèo th ng thu c nhóm dân t c thi u s do ó rào cn v ngôn ng , phong t c làm h n ch các c ơ h i ti p c n các d ch v ào t o và khuy n lâm. Trong khi ó s nhi u cán b khuy n lâm là ng i ng i Kinh, ít bi t ti ng dân t c và ch a th t am hi u phong t c t p quán c a i t ng ào t o và ph c p (B KH& T/ PAC 2004). 3.6 Lu t, khung th ch , k ho ch và giám sát trong lâm nghi p Hi n t i, chính sách lâm nghi p h ng vào b o t n và phát tri n r ng t bi t là r ng t nhiên. Th c t này d n t i vi c các khu v c có nhi u ng i dân t c thi u s sinh s ng l i là n ơi c n b o v nghiêm ng t. K t qu là ng i dân a ph ơ ng không có c ơ h i ti p c n vi tài nguyên r ng. ây có th c coi là mâu thu n gi a m t bên là b o t n r ng v i m t bên là gi m nghèo và sinh k nông thôn (Ngô ình Th và c ng s 2004). Theo th o lu n vi V Pháp ch c a B NN&PTNT m i quan h gi a r ng, gi m nghèo và sinh k nông thôn trong lu t, khung th ch , k ho ch và giám sát c phân lo i nh du i ây. 32