Kinh tế phát triển - Sự hình thành chủ nghĩa khu vực của Asen (phần 1)

Nội dung text: Kinh tế phát triển - Sự hình thành chủ nghĩa khu vực của Asen (phần 1)

1. Chöông 1 KHAÙI LUAÄN VEÀ CHUÛ NGHÓA KHU VÖÏC I. KHAÙI NIEÄM KHU VÖÏC Theo töø ñieån Baùch khoa toaøn thö cuûa Lieân Xoâ (xuaát baûn naêm 1987), “khu vöïc” laø moät töø goác La tinh ( regio , phaùi sinh- regionis ) ñeå chæ moät vuøng ñaát coù ñaëc tröng xaùc ñònh hoaëc moät khu maët nöôùc roäng lôùn, nhöng khoâng nhaát thieát trôû thaønh moät ñôn vò phaân loaïi trong heä thoáng phaân loaïi laõnh thoå naøo ñoù. Trong tieáng Trung Quoác, chöõ khi dòch sang tieáng Anh töông ñöông vôùi caùc töø region, area, district - chæ moät vuøng ñaát, ñòa khu (khu töï trò) vaïch giôùi ruoäng ñaát hoaëc coù nhöõng nghóa khaùc nhö limit, scope, range - chæ giôùi haïn, phaïm vi cuûa moät vuøng laõnh thoå. Treân thöïc teá, vieäc söû duïng khaùi nieäm “khu vöïc” hoaøn toaøn coù tính öôùc leä khi ngöôøi ta noùi “khu vöïc Haø Noäi”, “khu vöïc ven bieån mieàn Trung”, “khu vöïc ÑNAÙ”. Caùc khu vöïc treân khoâng gioáng nhau veà maët kích thöôùc, nhöng bao giôø cuõng coù nhöõng ñaëc tröng xaùc ñònh ñeå phaân bieät chuùng vôùi nhöõng khu vöïc khaùc. Laø moät thuaät ngöõ cuûa ngaønh ñòa lyù hoïc, khaùi nieäm “khu vöïc” phaûn aùnh nhaän thöùc cuûa con ngöôøi ñoái vôùi moâi tröôøng ñòa lyù töï nhieân vaø ñòa lyù nhaân vaên. Tuy vaäy, buoåi ñaàu, caùc nhaø ñòa lyù hoïc coå ñieån chæ döøng laïi ôû vieäc nghieân cöùu khu vöïc ñòa lyù döôùi goùc ñoä töï nhieân chöù chöa tieán ñeán vieäc nghieân cöùu khu vöïc ñòa lyù döôùi goùc ñoä xaõ hoäi - nhaân vaên. Theo quan ñieåm truyeàn thoáng thì “khu vöïc ñòa lyù nhö theå moät laõnh thoå vôùi baát kyø kích thöôùc naøo maø treân dieän tích aáy toàn taïi nhöõng lieân keát 7
2. khoâng gian töông taùc; hôn nöõa, laõnh thoå caàn phaûi thuaàn nhaát trong quan heä vôùi caùc yeáu toá taïo neàn taûng, töø ñoù khu vöïc ñöôïc xaùc ñònh” 1. Quan ñieåm truyeàn thoáng nhìn nhaän khu vöïc ñòa lyù nhö moät heä thoáng ñaëc thuø. Ñoù laø heä thoáng töï nhieân vôùi caùc yeáu toá nhö ñòa hình, khí haäu, thuûy vaên maø chæ khu vöïc aáy coù. Quan ñieåm naøy ñaõ ñöôïc R. Hartshorne khaùi quaùt trong moät meänh ñeà noåi tieáng “khoâng coù tính taát yeáu trong baát kyø ñònh ñeà toång quaùt naøo khaùc ngoaøi quy luaät chung cuûa ñòa lyù hoïc raèng, moïi khu vöïc ñeàu mang tính ñôn ñoäc duy nhaát” 2. Vieäc chæ ñeà caäp ñeán caùc yeáu toá töï nhieân trong nghieân cöùu khu vöïc ñòa lyù ñaõ daãn tôùi söï hình thaønh trong ñòa lyù hoïc tröôøng phaùi “tính ñoäc nhaát” cuûa khu vöïc. Nhöng sau naøy, caùc nhaø baùc hoïc ñaõ vöôït qua quan nieäm ñoù. Moät loaït caùc coâng trình cuûa A. Liesha, F. Shefer, V. Bunge, R. Chorlu, P. Haggta ñaõ môû ra nhöõng höôùng nghieân cöùu môùi veà tính hôïp nhaát vaø caùc ñaëc ñieåm chung cuûa khu vöïc ñòa lyù3. Tröôøng phaùi “khu vöïc ñòa lyù xaõ hoäi - nhaân vaên” ra ñôøi laø moät böôùc tieán quan troïng trong nhaän thöùc cuûa con ngöôøi veà khaùi nieäm khu vöïc. Töø ñaây xuaát hieän nhöõng quan nieäm môùi veà “tính ñôn giaûn coù toå chöùc”, “tính phöùc taïp voâ traät töï”, “tính phöùc taïp coù toå chöùc”, cuûa khu vöïc ñòa lyù. Phöông phaùp tieáp caän heä thoáng trong nghieân cöùu khu vöïc voán ñöôïc aùp duïng töø nöûa sau theá kyû XVIII, ñeán nhöõng naêm 40 cuûa theá kyû XX ñaõ thöïc söï trôû thaønh khoa hoïc. Khaùi nieäm “ñòa heä” (geosystem) 1 D. Uittlsi: Khuynh höôùng khu vöïc hoùa vaø phöông phaùp khu vöïc – ñòa lyù hoïc chaâu Myõ, Nxb. Khoa hoïc Maùtxcôva 1971, tr.39 (tieáng Nga). 2 Hart Shorne.R: The Nature of Geography . Lancaster. 1939 3 Ñoâng Nam AÙ, vaán ñeà coäng ñoàng khu vöïc , Nxb. Khoa hoïc Maùtxcôva 1977, tr.8 (tieáng Nga). 8
3. cuûa ñòa lyù hoïc hieän ñaïi ñaõ bao haøm caû tính töï nhieân vaø tính xaõ hoäi cuûa moät khu vöïc ñòa lyù1. Theo ñoù, theá giôùi vaät chaát bao goàm ba kieåu heä thoáng cô baûn: 1/ Heä thoáng töï nhieân voâ cô (ñòa quyeån - hieåu theo nghóa heïp); 2/ Heä thoáng töï nhieân höõu cô (sinh quyeån); 3/ Heä thoáng xaõ hoäi (nhaân quyeån) 2. Trong moãi ñòa heä ñeàu coù caùc heä thoáng nhö vaäy. Chuùng taùc ñoäng qua laïi laãn nhau. Ñeán löôït mình, caùc heä thoáng treân coù theå phaân chia thaønh caùc phaân heä. Moãi phaân heä laïi coù theå chia thaønh caùc phaàn töû. Phaàn töû laø thaønh phaàn khoâng theå chia nhoû ra ñöôïc trong phaïm vi heä thoáng naøo ñoù. Cho neân coù theå coi ñòa heä laø taäp hôïp xaùc ñònh cuûa caùc phaân heä vaø phaàn töû. Maëc duø coù nhieàu bieåu hieän phöùc taïp, nhöng ñaëc tröng quan troïng nhaát cuûa ñòa heä laø tính laõnh thoå vaø tính khoâng roõ raøng veà quy moâ laõnh thoå cuûa noù3. Vì theá trong chöøng möïc nhaát ñònh, ñòa heä haøm chöùa caû nghóa khu vöïc. Gioáng nhö ñòa heä, khu vöïc laø nôi theå hieän trình ñoä vaø ñaëc tröng lieân keát cuûa caùc heä thoáng ñòa quyeån, nhaân quyeån vaø sinh quyeån. Khoa hoïc ñòa lyù ñaõ ñi töø vieäc nghieân cöùu caûnh quan töï nhieân ñeán nghieân cöùu caûnh quan kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi treân caùc khu vöïc cuï theå. Trong giôùi hoïc giaû Xoâ vieát, töø nhöõng naêm 70, ñoái töôïng, nhieäm vuï cuûa ngaønh khu vöïc hoïc ( area studies ) ñaõ trôû thaønh nhöõng ñeà taøi cuûa nghieân cöùu xaõ hoäi noùi chung. Coù nhieàu caùch 1 Nguyeãn Höõu Caùt: Cô hoäi vaø nhöõng vaán ñeà ñaët ra khi môû roäng ASEAN ra toaøn khu vöïc Ñoâng Nam AÙ. Kyû yeáu Hoäi thaûo quoác teá “ASEAN hoâm nay vaø ngaøy mai”. Trung taâm Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên quoác gia, t.1. H. 1997, 2 Z.E. Dzenis: Phöông phaùp luaän vaø phöông phaùp nghieân cöùu ñòa lyù kinh teá – xaõ hoäi . Nxb. Giaùo duïc, H. 1984, tr.12. 3 Nguyeãn Höõu Caùt, sñd, tr. 37, 38. 9
4. hieåu veà khu vöïc, nhöng phaàn lôùn hoï ñeàu coi khu vöïc laø toång theå cuûa caùc toå chöùc mang tính xaõ hoäi, ñöôïc phaân bieät bôûi söï töông ñoàng mang tính giai ñoaïn - hình thaùi 1. Treân cô sôû tö lieäu veà daân toäc hoïc, nhaø daân toäc hoïc Xoâ vieát N.N Treboksarov ñaõ coi ÑNAÙ laø moät khu vöïc ñòa lyù - lòch söû - toäc ngöôøi. Quan ñieåm naøy sau ñoù ñaõ ñöôïc Ia. V.Chesnov keá thöøa 2. Ñaëc bieät, khaùi nieäm “khu vöïc lòch söû” cuûa V.V. Boisov ñöôïc nhieàu hoïc giaû Xoâ vieát chuù yù vaø taùn ñoàng. Theo V.V. Boisov, “khu vöïc lòch söû” ñöôïc hieåu nhö laø “moät coäng hôïp coù tính khoâng gian - xaõ hoäi, ñöôïc xaùc ñònh bôûi tính beàn vöõng cuûa bieân giôùi, ñoä ñuû daøi cuûa moät quaù trình lòch söû” . Quaù trình lòch söû ôû ñaây ñöôïc hieåu laø neàn taûng cô sôû, töø ñoù maø caùc yeáu toá khu vöïc ñöôïc hình thaønh. Tính thoáng nhaát cuûa quaù trình lòch söû theå hieän qua nhöõng laùt caét hieïân ñaïi. Vì theá, phöông thöùc hình thaønh khu vöïc theå hieän ôû vieäc khu vöïc hình thaønh trong nhöõng hoaøn caûnh xaùc ñònh vaø söï tieâu vong cuûa noù cuõng coù theå xaûy ra treân moät giai ñoaïn naøo ñoù cuûa quaù trình lòch söû. Moãi giai ñoaïn, khu vöïc coù moät hình thöùc toàn taïi vôùi caùc daáu hieäu hoaëc ñaëc tröng taát yeáu. Nhöng trong quaù trình lòch söû, caùc daáu hieäu hoaëc ñaëc tröng naøy bò thay ñoåi theo töøng thôøi kyø maëc duø khu vöïc - nhìn chung laø moät thöïc theå beàn vöõng. Nhö vaäy, khaùi nieäm “khu vöïc lòch söû” khoâng baét buoäc phaûi coù lieân quan tröïc tieáp ñeán caùc hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi. Caùc ñaëc tröng cuûa khu vöïc, trong khi chòu söï taùc ñoäng mang tính quy luaät cuûa caùc heä thoáng lôùn khaùc thì vaãn giöõ ñöôïc tính oån ñònh, maëc duø coù söï thay ñoåi veà hình thaùi. 1 Ñoâng Nam AÙ, vaán ñeà coäng ñoàng khu vöïc , sñd, tr.10. 2 Ia.V. Tresnov: Daân toäc hoïc lòch söû cuûa caùc nöôùc Ñoâng Döông, Nxb. Khoa hoïc Maùtxcôva 1976, tr.5 (tieáng Nga). 10
5. Ñeå xaùc ñònh moät “khu vöïc lòch söû”, V.V. Boisov ñaõ caên cöù vaøo hai tieâu chí: 1/ Söï töông ñoàng khu vöïc; 2/ Caùc moái quan heä cuûa khu vöïc. Hai yeáu toá naøy hieän dieän trong suoát caùc giai ñoaïn khu vöïc hình thaønh vaø phaùt trieån. Söï töông ñoàng laø keát quaû phaùt trieån cuûa caùc yeáu toá tieân khôûi trong quan heä vaên hoùa - toäc ngöôøi cuûa caùc daân toäc (toäc ngöôøi) treân moät laõnh thoå xaùc ñònh. Söï töông ñoàng trôû thaønh ñaëc tröng chuû yeáu cuûa giai ñoaïn ñaàu tieân hình thaønh khu vöïc. Ñeán giai ñoaïn thöù hai seõ xuaát hieän caùc quan heä giöõa caùc yeáu toá caáu thaønh khu vöïc, trong ñoù coù ñöôøng bieân phaân ranh giôùi. Maëc duø xaûy ra nhöõng thay ñoåi veà lòch söû, nhöng ñöôøng bieân laø moät yeáu toá quan troïng ñeå xaùc ñònh khu vöïc. Ñöôøng bieân laøm noåi baät leân caùc moái quan heä kinh teá, chính trò, vaên hoùa beân trong vaø beân ngoaøi khu vöïc. Giai ñoaïn thöù ba hình thaønh khu vöïc lòch söû, gaén lieàn vôùi vieäc xuaát hieän caùc tieåu khu vöïc. Moãi tieåu khu vöïc ñeàu coù moät trung taâm maø trong quaù trình vaän ñoäng lòch söû, trung taâm aáy trôû thaønh quoác gia. Khi caùc quoác gia trong khu vöïc ñaõ ñöôïc thieát laäp thì bang giao giöõa chuùng laø ñieàu khoâng traùnh khoûi trong lòch söû. Ñeán ñaây, toå chöùc khu vöïc ñaõ hình thaønh vôùi moät heä thoáng - caáu truùc, bao goàm caùc quoác gia thaønh vieân vaø moái quan heä giöõa chuùng. Nhö vaäy, “khu vöïc lòch söû” cuûa V.V. Boisov ñaõ chöùa caû heä thoáng töï nhieân laãn heä thoáng xaõ hoäi. Trong tính lòch söû cuï theå, caùc heä thoáng naøy bieåu hieän thaønh moät coäng ñoàng kinh teá, chính trò, vaên hoùa, lòch söû cuûa caùc quoác gia, daân toäc treân moät laõnh thoå xaùc ñònh. Ngoaøi quan nieäm “khu vöïc lòch söû” nhö ñaõ trình baøy ôû treân, ñeán ñaàu thaäp nieân 90 xuaát hieän moät soá quan nieäm khaùc nöõa veà khu vöïc. Chaúng haïn, yù kieán cuûa G. Kadumov cho 11
6. raèng, khu vöïc laø hình thöùc phoå bieán cuûa söï lieân keát caùc quoác gia vaø daân toäc. OÂng neâu ra naêm tieâu chí xaùc ñònh khu vöïc: 1. Coù ranh giôùi ñòa lyù roõ raøng. Chæ soá ñòa - chính trò xaùc ñònh vò trí cuûa noù trong heä thoáng quan heä quoác teá. 2. Coù moät moâi tröôøng vaên hoùa chung. Cö daân ôû ñoù hoaëc coù chung moät toân giaùo hoaëc coù chung moät thoùi quen taâm lyù, daân toäc, coäng ñoàng vaên minh (nhö ngöôøi AÛraäp chaúng haïn) nhöõng thöù phaân bieät hoï vôùi moâi tröôøng vaên hoùa khaùc. 3. Coù ñaëc tröng bôûi söï hieän dieän cuûa caùc lieân keát kinh teá - xaõ hoäi chaët cheõ vaø bôûi nhöõng ñaëc ñieåm töông töï veà kinh teá vaø saûn xuaát. 4. Caùc daân toäc ôû khu vöïc coù chung moät soá phaän lòch söû gioáng nhau, bò leä thuoäc vaøo ñeá quoác, bò thöïc daân thoáng trò vaø cuøng ñaáu tranh choáng keû thuø chung 5. Coù moät hình thöùc toå chöùc naøo ñoù (khoâng phuï thuoäc vaøo tính chaát cuûa toå chöùc), thí duï tính khu vöïc: Toå chöùc dieãn ñaøn Islam (OIC); tính kinh teá: coäng ñoàng chaâu AÂu (EC) hoaëc thuaàn tuùy tính ñòa lyù: Hieäp öôùc Andes 1. Theo baùo Saøi Goøn Giaûi phoùng ngaøy 3/6/1999, caùc nöôùc Andes ñang chuaån bò thaønh laäp khoái thò tröôøng chung vaøo naêm 2005). Haïn cheá cuûa G. Kadumov laø caùc tieâu chí oâng ñöa ra khoâng phaûn aùnh heát ñöôïc ñaëc tröng khu vöïc vaø caùc hình thöùc toå chöùc khu vöïc. Ñaëc tröng khu vöïc khoâng chæ laø ranh giôùi ñòa lyù maø coøn laø vò trí, ñòa hình, khí haäu Bôûi taát caû nhöõng yeáu toá 1 G. Kadumov: Phaân tích so saùnh söï hôïp taùc khu vöïc cuûa ASEAN vaø SNG. Caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ tröôùc ngöôõng cöûa theá kyû XXI . Nxb. Khoa hoïc Maùtxcôva 1994, tr.30-36 (tieáng Nga). 12
7. naøy aûnh höôûng maïnh meõ ñeán quaù trình phaùt trieån lòch söû xaõ hoäi cuûa caùc daân toäc sinh soáng trong khu vöïc ñoù. Aristotle, trieát gia Hy Laïp, töø theá kyû IV tröôùc Coâng nguyeân ñaõ nhaän xeùt raèng, trong nhöõng vuøng coù ñòa hình khaùc nhau thì toàn taïi nhieàu khu vöïc chính trò thay vì moät khu vöïc chính trò duy nhaát ñöôïc caáu taïo neân 1. Coøn caùc hình thöùc toå chöùc khu vöïc thì muoân maøu muoân veû. Vaán ñeà naøy chuùng toâi seõ trình baøy ôû phaàn sau. Trong söï tìm kieám khoâng meät moûi moät khaùi nieäm khu vöïc hoaøn chænh, chuùng ta coøn baét gaëp loaïi yù kieán xem xeùt khu vöïc nhö “moät coäng ñoàng vaên minh” 2. Caùch tieáp caän khu vöïc vaên hoùa naøy chæ nhaán maïnh ñeán nhöõng ñaëc tröng vaên hoùa cuûa khu vöïc maø coi nheï caùc yeáu toá chính trò, traïng thaùi kinh teá - xaõ hoäi cuøng nhöõng moái quan heä cuûa chuùng ôû caû trong laãn ngoaøi khu vöïc. Beân caïnh nhöõng khuynh höôùng xem xeùt khu vöïc nhö laø caùc heä thoáng töï nhieân vaø xaõ hoäi vôùi nhöõng bieåu hieän ña daïng, phong phuù, ngöôøi ta coøn tieáp caän khu vöïc treân bình dieän nhoû heïp nhöng raát caên baûn: bình dieän ñòa - chính trò. Ñòa - chính trò laø khaùi nieäm chæ moái töông quan giöõa quyeàn löïc chính trò vôùi boái caûnh ñòa lyù3. Tuøy theo ñoái töôïng nghieân cöùu maø khaùi nieäm ñòa lyù coù theå bao haøm taát caû caùc yeáu toá veà töï nhieân, kinh teá, chính trò, quaân söï, vaên hoùa (ñòa lyù töï nhieân, ñòa lyù kinh teá, ñòa lyù chính trò, ñòa lyù quaân söï ). 1 M.A. Lewis: Moâ thöùc chính trò theá giôùi . Trung taâm nghieân cöùu Vieät Nam phieân dòch vaø xuaát baûn, Saøi Goøn, 1963, tr.45. 2 Caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ tröôùc ngöôõng cöûa theá kyû XXI , Sñd, tr. 30. 3 Colins.G: A Debate on Geopolitics . The continued primacy of Geography, Orbits, Spring 1996, vol.140, n o 2, p.247. 13
8. Nhö vaäy ñòa lyù, maëc duø veà khaùi nieäm phaân bieät vôùi kinh teá, chính trò, quaân söï nhöng noù coù aûnh höôûng ñeán haønh vi con ngöôøi treân töøng phaïm vi ñoù, neân caùc moái quan heä giöõa ñòa lyù vôùi kinh teá, chính trò, vaên hoùa, quaân söï coù theå ñöôïc nghieân cöùu ôû caùc goùc ñoä ñòa - kinh teá, ñòa - chính trò, ñòa - chieán löôïc Caùc tröôøng phaùi ñòa - chính trò xuaát hieän vaøo cuoái theá kyû XIX trong caùc quoác gia ñöùng ñaàu veà tö töôûng ôû phöông Taây. Tröôøng phaùi ñaàu tieân xöùng ñaùng ñöôïc nhaéc ñeán laø ôû Ñöùc vôùi teân tuoåi cuûa Ratzel (1844-1904), giaùo sö ñòa lyù Ñaïi hoïc Leipzig. Lyù thuyeát cuûa Ratzel döïa treân hai yeáu toá cô baûn maø ñòa lyù cung caáp cho chính trò: 1. Khoâng gian ( raum ), ñöôïc haïn ñònh bôûi dieän tích, tính chaát vaät lyù, thôøi tieát ; 2. Vò trí ( lage ), coù chöùc naêng phoái trí khoâng gian vôùi maët ñaát vaø buoäc khoâng gian theo ñieàu kieän cuïc boä vôùi taát caû nhöõng quan heä cuûa noù1. Hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi bò cheá ngöï bôûi chieàu höôùng khoâng gian ( raum sinn ) vaø söï cheá ngöï naøy mang tính ñònh meänh. Sau naøy Rudolf Kjellen (1864 - 1922) ngöôøi Thuïy Ñieån ñaõ ñi xa hôn Ratzel trong vieäc xaùc laäp moät lyù thuyeát öu vieät cuûa chuûng toäc Ñöùc vaø thuyeát veà baûn tính con ngöôøi ñoái vôùi raum sinn . Ñaùng chuù yù hôn caû laø tröôøng phaùi Anh vôùi Mackinder (1861-1947). Mackinder cho raèng treân traùi ñaát chæ coù moät phaàn luïc ñòa quan troïng nhaát, bao goàm toaøn theå chaâu AÙ, chaâu AÂu, chaâu Phi. Phaàn ñaát naøy oâng goïi laø Ñaûo theá giôùi ( World Island ). Trung taâm cuûa Ñaûo theá giôùi laø Ñòa taâm ( Heartland ). Theo Mackinder, traùi tim cuûa toaøn boä chaâu AÙ, Phi, AÂu chính laø Nga. Vì vaäy môùi coù moät ñònh ñeà noåi tieáng: “Ai naém giöõ 1 Celerier.P: Geopolitique et geostrategie . Presses Universitaires De France, Paris 1955, pp 127, tr.14. 14
9. Ñoâng AÂu chính laø naém giöõ Ñòa taâm; ai naém giöõ Ñòa taâm thì cheá ngöï ñöôïc Ñaûo theá giôùi; ai naém giöõ Ñaûo theá giôùi thì thoáng trò caû theá giôùi” 1. Sôû dó Mackinder coi nöôùc Nga laø Ñòa taâm bôûi oâng nhaän thaáy tình traïng phaân phoái ñaát ñai vaø bieån caû laø cô sôû hình thaønh söï phaân bieät caên baûn giöõa caùc haûi quoác vaø luïc quoác. Moät quoác gia vöøa naém giöõ theá löïc veà ñaát ñai, vöøa naém giöõ theá löïc veà bieån caû seõ laøm baù chuû. Nöôùc Nga ñaùp öùng ñöôïc nhöõng ñieàu kieän treân. Vì theá caùc quoác gia khaùc lo sôï ngöôøi Nga moät ngaøy naøo ñoù seõ thoáng trò theá giôùi. Tö töôûng cuûa Mackinder ñaõ du nhaäp sang taän chaâu Myõ. Spykman, moät hoïc giaû Myõ ñaõ vaän duïng hoïc thuyeát cuûa Mackinder ñeå xaùc ñònh ñòa - chính trò cuûa Taân theá giôùi ( New world ). OÂng caên cöù vaøo phöông phaùp ño veõ baûn ñoà vaø ñi ñeán keát luaän raèng vai troø cuûa Myõ cuõng töông ñoàng vôùi Lieân Xoâ (cuõ). Ngöôøi Myõ khoâng chæ naém theá löïc veà ñaát ñai maø coøn baønh tröôùng maïnh ra ñaïi döông. Chaéc haún lyù luaän cuûa Mackinder chòu aûnh höôûng cuûa thuyeát “chaâu AÂu trung taâm” (Europe Centralism), xuaát hieän khoaûng ñaàu theá kyû XIX. Hoïc thuyeát naøy chæ ñöùng vöõng trong thôøi ñieåm thöïc daân chaâu AÂu laøm möa laøm gioù ôû chaâu AÙ, Phi, Myõ La tinh. Nhöng vaøo ñaàu theá kyû XX, khi Myõ trôû thaønh moät trung taâm quyeàn löïc môùi thì söï ñoäc quyeàn chính trò theá giôùi cuûa chaâu AÂu ñaõ chaám döùt, cuõng chaám döùt luoân söï ñoäc quyeàn cuûa chaâu AÂu veà kinh teá, vaên hoùa vaø caû tieàm löïc quaân söï nöõa. Ngaøy nay, theá giôùi ñang dieãn ra quaù trình ña cöïc hoùa. Söï troãi daäy cuûa Trung Quoác ôû theá kyû 21 ñeå trôû thaønh moät trong caùc 1 . Celerier.P, sñd, tr.15, 18 15
10. trung taâm quyeàn löïc theá giôùi ñang trôû neân hieän thöïc. Ñoái vôùi caùc cöôøng quoác lôùn nhö Nga, Myõ, Trung Quoác, ñòa lyù chính trò bieán thaønh moät “höôùng daãn vieân” cho yù thöùc chính trò cuûa quoác gia. Duø sao, quan ñieåm cuûa Mackinder ñaõ ñaët cô sôû neàn taûng cho vieäc xaùc ñònh moät khu vöïc quyeàn löïc. Trong söï vaän ñoäng bieán ñoåi cuûa lòch söû, caùc khu vöïc quyeàn löïc aáy khoâng coù yù nghóa vónh haèng. Ngaøy nay, ngöôøi ta hieåu ñòa - chính trò cuï theå hôn so vôùi caùc quan ñieåm coù tính nguyeân lyù tröôùc kia. Ñòa - chính trò cuûa moät khu vöïc - veà cô baûn - goàm hai nhoùm nhaân toá: nhoùm nhaân toá oån ñònh vaø nhoùm nhaân toá bieán ñoåi. Caùc nhaân toá oån ñònh bao goàm dieän tích laõnh thoå, ñòa hình, ñòa chaát, vò trí luïc ñòa, vò trí bieån, bôø bieån, caûng, eo bieån, ñaûo Caùc nhaân toá naøy aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi cuûa töøng quoác gia trong khu vöïc hoaëc toaøn boä khu vöïc. Caùc nhaân toá treân coøn ñoùng vai troø voâ cuøng quan troïng trong vieäc xaùc ñònh taàm voùc ñòa - chieán löôïc cuûa khu vöïc trong quan heä quoác teá. Caùc nhaân toá bieán ñoåi goàm coù: tình traïng daân soá, trình ñoä phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi, caùc theå cheá chính trò. Coù theå keå theâm khaû naêng taøng tröõ vaø söû duïng vuõ khí haït nhaân nhö moät thöù quyeàn löïc ñaëc bieät. Neáu quy veà tieàm naêng thì coù theå coi nhoùm nhaân toá oån ñònh vaø nhoùm nhaân toá bieán ñoåi laø hai tieàm naêng - tieàm naêng “baát bieán” vaø tieàm naêng “khaû bieán” cuûa moät khu vöïc nhaát ñònh. Coù theå coi ÑNAÙ cuõng laø moät khu vöïc ñòa - chính trò quan troïng, vì noù naèm aùn ngöõ treân truïc giao tieáp Ñoâng - Taây, töø Thaùi Bình Döông thoâng qua AÁn Ñoä Döông. Khu vöïc naøy coù caû caùc quoác gia luïc ñòa vaø quoác gia haûi ñaûo. Singapore laø moät haûi caûng lôùn nhaát trong khu vöïc, traïm trung chuyeån haøng hoùa ñi 16
11. caùc nôi treân theá giôùi. Nhieàu caûng nöôùc saâu nhö Cam Ranh (Vieät Nam), Subic (Philippines) trôû thaønh quaân caûng quan troïng trong vuøng. Ngoaøi khôi Thaùi Bình Döông nhaáp nhoâ raát nhieàu quaàn ñaûo, ñaây laø nhöõng laù chaén coù yù nghóa to lôùn veà quaân söï trong vieäc kieåm soaùt ñöôøng haøng haûi vaø baûo veä ñaát lieàn. Toùm laïi, khu vöïc thoaït tieân laø moät khaùi nieäm ñòa lyù vôùi noäi haøm bieán ñoåi theo nhaän thöùc cuûa con ngöôøi ôû moãi thôøi ñieåm lòch söû. Tuy khoâng coù quy öôùc roõ raøng veà khoâng gian, nhöng khu vöïc haøm chöùa nhöõng heä thoáng khaùc nhau veà töï nhieân, sinh thaùi vaø nhaân vaên. Caùc heä thoáng ñoù, ñeán löôït mình laïi chia ra caùc phaân heä vaø phaàn töû ñeå taïo thaønh moät caáu truùc khu vöïc. Maëc duø khu vöïc laø moät thöïc theå phöùc taïp vôùi nhieàu heä thoáng ña taàng nhö vaäy, nhöng ñaëc tröng quan troïng nhaát cuûa khu vöïc laø tính laõnh thoå. Töø ñaây, tuøy theo ñoái töôïng nghieân cöùu maø ngöôøi ta coù ñöôïc caùc ngaønh hoaëc caùc lónh vöïc khoa hoïc khaùc nhau, nhö khu vöïc ñòa lyù, khu vöïc lòch söû, khu vöïc vaên hoùa, khu vöïc ñòa - chính trò II. NHÖÕNG LUAÄN ÑIEÅM CHUÛ YEÁU VEÀ CHUÛ NGHÓA KHU VÖÏC Lòch söû theá giôùi hieän ñaïi ñaõ chöùng kieán khoâng ít nhöõng xung ñoät veà tö töôûng, veà quaân söï giöõa moät nhoùm nöôùc hoaëc khu vöïc, thaäm chí treân phaïm vi toaøn theá giôùi. Beân caïnh ñoù, lòch söû cuõng töøng ghi nhaän nhöõng hình thöùc phong phuù cuûa söï hôïp taùc giöõa caùc quoác gia, nhoùm caùc quoác gia trong khu vöïc. Hôïp taùc, ñoái thoaïi vaø tranh chaáp, xung ñoät laø nhöõng ñaëc tröng cô baûn trong quan heä giöõa caùc quoác gia coù chuû quyeàn. Ñoù laø hai doøng chaûy raát phöùc taïp, laøm neân dieän maïo chính trò theá giôùi, tuøy thuoäc vaøo caùc giai ñoaïn phaùt trieån lòch söû. Caùc quoác 17
12. gia hôïp taùc vôùi nhau vì coù chung lôïi ích; ñoái ñaàu nhau vì lôïi ích caùc beân khoâng truøng hôïp. Lôïi ích caøng khaùc nhau thì caøng khoù hôïp taùc, thaäm chí coù theå daãn ñeán xung ñoät quoác teá trong tröôøng hôïp lôïi ích caùc beân trôû thaønh ñoái khaùng. Söï hôïp taùc quoác teá veà baûn chaát, cuõng töï nhieân nhö xung ñoät quoác teá vaäy. Ñoù laø nhöõng hieän töôïng khaùch quan trong ñôøi soáng xaõ hoäi nhaân loaïi. Veà nguyeân taéc, hôïp taùc quoác teá chæ xuaát hieän khi coù ít nhaát hai quoác gia, baát chaáp vò trí ñòa lyù, coù nhu caàu quan heä song phöông ( bilateralism ) - hình thöùc phoå bieán trong hôïp taùc quoác teá. Tuy nhieân, khi coù töø hai quoác gia trôû leân trong moät khu vöïc cuøng cam keát hôïp taùc, thì chuùng ta coù söï hôïp taùc mang tính tieåu khu vöïc hoaëc khu vöïc. Döïa theo laäp luaän naøy, Somsakdi Xuto, moät hoïc giaû ngöôøi Thaùi Lan ñaõ ñoàng nhaát söï hôïp taùc khu vöïc ( regional cooperation ) vôùi chuû nghóa khu vöïc ( regionalism )1. Soá hoïc giaû khaùc thì cho raèng, chuû nghóa khu vöïc laø moät quaù trình hôïp taùc vôùi nhöõng muïc tieâu laâu daøi 2; hoaëc chuû nghóa khu vöïc ñôn thuaàn laø caùc hình thöùc hôïp taùc, vì theá moïi toå chöùc khu vöïc vaø quoác teá nhö SEATO, ASA, MAPHILINDO, ASPAC ñeàu laø nhöõng bieåu hieän cuûa chuû nghóa khu vöïc trong caû vuøng chaâu AÙ – Thaùi Bình Döông 1. Ñoù laø moät soá yù kieán trong raát nhieàu tröôøng hôïp phoå 1 Somsakdi Xuto: Regional cooperation in Sotheast Asia, Problems Possibilities and Prospects . Institute of Asian Studies, Faculty of political Sciences, Chulalongkorn Uni., 1973, p.2. 2 Oemanjadi Njiotowijono: Regionalism in Southeast Asia: Commitment or Intergration? “Regionalism in Southeast Asia”, Center for Strategic and International Studies, Jakarta 1974, pp. 147-156. 1 Palmer N.D: The New Regionalism in Asia and Pacific . Massachusetts, Lexington Books, 1991. 18
13. bieán veà söï khoâng roõ raøng trong nhaän thöùc khaùi nieäm “chuû nghóa khu vöïc”. Vaäy chuû nghóa khu vöïc laø gì ? Xeùt veà maët töø vöïng, theo töø ñieån Anh - Nga, chuû nghóa khu vöïc ( regionalism ) coù ba nghóa: 1/ Söï phaân chia thaønh khu vöïc; 2/ Söï taïo thaønh khu vöïc; 3/ Tình traïng ñòa phöông, cuïc boä. Coøn theo töø ñieån Phaùp - Vieät cuûa Ñaøo Duy Anh, “regionalisme ” cuõng coù ba nghóa chính: 1/ OÙc ñòa phöông, thieân kieán ñòa phöông; 2/ Ñòa phöông chuû nghóa; 3/ Ñòa phöông phaân trò chuû nghóa. Nhö vaäy, theo Ñaøo Duy Anh chuû nghóa khu vöïc laø moät khuynh höôùng tö töôûng. Coøn caùch hieåu chuû nghóa khu vöïc cuûa caùc nhaø bieân soaïn töø ñieån ngöôøi Nga thì ñaày ñuû hôn. Vì hoï quan nieäm chuû nghóa khu vöïc khoâng ñôn thuaàn chæ laø khuynh höôùng tö töôûng, maø coøn laø söï taïo laäp, söï phaân chia khu vöïc veà maët ñòa lyù. Moät soá Baùch khoa toaøn thö ôû caùc nöôùc treân theá giôùi cuõng ñöa ra khaùi nieäm veà chuû nghóa khu vöïc, nhöng ñoù laø thöù chuû nghóa khu vöïc trong vaên chöông hoaëc hoäi hoïa. Chaúng haïn, theo Collier’s Encyclopedia (Bernard Johnston, chuû bieân, xuaát baûn naêm 1996), chuû nghóa khu vöïc laø moät traøo löu vaên hoïc Myõ sau noäi chieán, khaéc hoïa caùc tính caùch nhaân vaät vaø khung caûnh thôøi ñaïi chung theo ñaëc tröng vuøng. Bôûi vì, sau noäi chieán 1861 – 1865, chuû nghóa tö baûn ôû Myõ phaùt trieån maïnh. Vaên minh coâng nghieäp chaâu AÂu coù cô hoäi oà aït traøn ñeán. Luùc naøy, ñeå ñoái choïi vôùi “thôøi ñaïi vaät chaát”, caùc nhaø vaên Myõ baét ñaàu chuù yù theå hieän caùc khía caïnh sinh hoaït ñôøi thöôøng trong loái soáng cuûa ngöôøi chaâu Myõ. Ñaáy laø nguyeân nhaân sinh ra thöù chuû nghóa khu vöïc trong vaên chöông. Coøn chuû nghóa khu vöïc trong hoäi hoïa ñöôïc Baùch khoa toaøn thö Xoâ vieát (xuaát baûn naêm 1987) giôùi thieäu laø moät traøo löu hoäi hoïa chaâu Myõ, 19
14. xuaát hieän töø nhöõng naêm 30. Moâ típ chuû yeáu cuûa tröôøng phaùi naøy bao goàm caùc phong caûnh chaâu Myõ cuøng loái soáng sinh hoaït cuûa con ngöôøi soáng treân vuøng ñaát naøy. Coøn ôû goùc ñoä chính trò hoïc, thì do tính chaát phöùc taïp cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu ñaõ daãn ñeán nhieàu quan ñieåm khaùc nhau vaø caùc quan ñieåm naøy thöôøng khoâng ñaày ñuû. Raûi raùc ñaây ñoù xuaát hieän vaøi ñònh nghóa haïn cheá treân moät phöông dieän naøo ñoù cuûa chuû nghóa khu vöïc. Nhö vieäc coi raèng, chuû nghóa khu vöïc laø söï lieân laäp coù toå chöùc (organized interdependence ) döïa treân tính gaàn guõi veà ñòa lyù1. Quan ñieåm naøy xaùc ñaùng moät phaàn bôûi treân thöïc teá, caùc quoác gia gaàn guõi nhau veà ñòa lyù thöôøng hay chia seû nhöõng vaán ñeà chung treân caùc lónh vöïc kinh teá, chính trò hay vaên hoùa, quaân söï. Caùc daân toäc ñoù bò cuoán huùt bôûi caùc khuynh höôùng hôïp taùc khu vöïc. Caùc khuynh höôùng naøy nhö moät söï löïa choïn hieäu quaû vaø aán töôïng trong vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà khu vöïc noùi chung. Tuy nhieân, töï thaân yeáu toá ñòa lyù khoâng trôû thaønh caùi quan troïng nhaát quy ñònh khuynh höôùng hôïp taùc. Lòch söû quan heä quoác teá hieän ñaïi ñaõ töøng bieát ñeán moät soá quoác gia cuøng moät luùc laø thaønh vieân cuûa nhieàu heä thoáng khu vöïc khaùc nhau. Thí duï, nöôùc Phaùp laø hoäi vieân cuûa khoái “Hieäp öôùc Brussels”; “Toå chöùc hieäp öôùc Baéc - Ñaïi Taây döông” (NATO), “Coäng ñoàng than, theùp chaâu AÂu” (ECSC). Quan heä quoác teá hieän ñaïi cuõng töøng bieát ñeán nhieàu quoác gia khoâng dính daùng ñeán nhau veà maët ñòa lyù nhöng vaãn cuøng ñöùng trong moät heä thoáng nhö khoái “Thònh vöôïng chung” cuûa Anh quoác ( Common Wealth ), “Hoäi ñoàng chaâu AÙ vaø Thaùi Bình Döông” (ASPAC), “Toå chöùc caùc nöôùc xuaát khaåu daàu moû” (OPEC). Tình hình raéc roái ñeán ñoä Alejandro Alvarez, nguyeân luaät sö cuûa 1 Buu Hoan: Regionalism: Limitation and Possibilities . Lecture given at the Seminar on “ Beyond Nationalism ” organized by the Press Foundation of Asia, Bankok, Thailand, Oc., 15 th 1968, p.1. 20
15. Toøa aùn tö phaùp quoác teá cho raèng: “Khoâng coù quy taéc naøo ñeå xaùc ñònh caùc khu vöïc. Söï hieän höõu cuûa chuùng laø do caùc tröôøng hôïp vaø ñaëc bieät laø do söï thoûa hieäp giöõa caùc quoác gia caáu taïo neân chuùng”. “Caùc khu vöïc ñöôïc caáu taïo do moät soá caùc quoác gia naøo ñoù coù lieân heä veà nhaân chuûng, cô caáu toå chöùc hoaëc treân heát, veà quyeàn lôïi chính trò” 1. Ngoaøi moät soá yù kieán nhaán maïnh ñeán yeáu toá ñòa lyù trong thaønh phaàn chuû nghóa khu vöïc coøn coù caùc yù kieán khaùc gaén chuû nghóa khu vöïc vôùi yeáu toá an ninh vaø traät töï theá giôùi 2. Coù taùc giaû coi chuû nghóa khu vöïc “nhö laø moät boä phaän caáu thaønh cuûa heä thoáng quan heä quoác teá hieän nay, phaûn aùnh moät giai ñoaïn phaùt trieån môùi veà kinh teá - xaõ hoäi, chính trò vaø khaû naêng phoái hôïp haønh ñoäng cuûa caùc nöôùc, nhaát laø caùc nöôùc ñang phaùt trieån ñeå baûo veä quyeàn lôïi quoác gia cuûa mình” 3. Nhöõng nhaän thöùc chung chung veà chuû nghóa khu vöïc nhö vaäy chöa laøm saùng toû ñöôïc nhöõng vaán ñeà thuoäc tính cuûa noù nhö nguoàn goác, noäi dung, chöùc naêng, vai troø cuûa chuû nghóa khu vöïc trong ñôøi soáng xaõ hoäi quoác teá noùi chung vaø caû nhöõng hình thöùc bieán ñoåi cuûa noù trong nhöõng ñieàu kieän lòch söû cuï theå. Muoán nhaän thöùc moät caùch caên cô veà chuû nghóa khu vöïc - theo chuùng toâi - phaûi coù theá giôùi quan duy vaät bieän chöùng. Bôûi leõ, chuû nghóa khu vöïc vôùi tö caùch laø moät hieän töôïng trong ñôøi soáng chính trò - xaõ hoäi quoác teá phaûi coù caên nguyeân lòch söû. 1 Alvarez.A: La reforme du pacte de la societe des Nations surdes bases contineutales et regionales . “International organization” edited by Normal Hill, New York, Haper and Bross, 1952, tr.87. 2 Yalem R.J: Regionalism and World order . Public Affairs Press, Washington D.C, 1965, tr. 6-37. 3 Nguyeãn Ngoïc Bình: Veà chuû nghóa khu vöïc. Taïp chí Quan heä quoác te á, soá 7/1992, tr.13. 21
16. Caên nguyeân lòch söû ñaàu tieân cuûa chuû nghóa khu vöïc laø vieäc hình thaønh caùc coäng ñoàng vaên minh, voán xaûy ra ôû caùc giai ñoaïn lòch söû coå - trung ñaïi theá giôùi. Treân quaõng thôøi gian daèng daëc nhö theá, raát nhieàu caùc coäng ñoàng vaên minh coù tính khu vöïc ñöôïc hình thaønh. Haõy laáy coäng ñoàng vaên minh Hy Laïp coå ñaïi laøm thí duï: vaøo khoaûng theá kyû VIII-VII tröôùc coâng nguyeân, ngöôøi Hy Laïp ñaõ xaây döïng leân caùc thaønh bang cuûa mình ( Polis ). Söï di cö cuûa ngöôøi Hy Laïp theo caùc höôùng taây, nam, ñoâng, baéc ñaõ keùo theo söï xuaát hieän caùc thaønh bang Hy Laïp ôû YÙ, Phaùp, Taây Ban Nha, Ai Caäp, Libi, ven bôø Ñòa Trung Haûi, Haéc Haûi. Maëc duø caùc thaønh bang naøy ñoäc laäp vôùi nhau veà chính trò, kinh teá, phong tuïc taäp quaùn, thaäm chí caû tín ngöôõng toân giaùo nhöng chuùng vaãn laø moät coäng ñoàng thoáng nhaát. Giöõa chuùng vaãn coù nhöõng moái lieân keát veà kinh teá, chính trò, vaên hoùa nhaát ñònh. Ñaïi hoäi ñieàn kinh Olympiad vaø caùc moái quan heä thöông maïi giöõa caùc thaønh bang Hy Laïp laø nhöõng minh chöùng thuyeát phuïc veà tính coäng ñoàng thoáng nhaát aáy. Cho neân coù theå noùi, taát caû caùc thaønh bang Hy Laïp coå ñaïi ñaõ taïo thaønh moät khu vöïc. Khu vöïc naøy bò tan raõ cuøng vôùi söï luïi taøn cuûa vaên minh Hy Laïp trong nhöõng theá kyû gaàn Coâng nguyeân. Tröôøng hôïp ñeá quoác AÛraäp (630-1258) cuõng xöùng ñaùng laø moät ñieån hình. Ñaây laø moät ñeá quoác coù laõnh thoå traûi daøi suoát töø Ñoâng sang Taây, bao goàm caû ba luïc ñòa chaâu AÙ, chaâu Phi, chaâu AÂu. Traûi qua hôn saùu theá kyû toàn taïi, noù ñaõ hình thaønh ra moät khu vöïc Hoài giaùo; coù theå goïi laø theá giôùi Hoài giaùo. Tröø theá kyû VIII, khi chính quyeàn trung öông vöõng maïnh, ñeá quoác Hoài giaùo AÛraäp laø moät quoác gia thoáng nhaát. Caùc theá kyû coøn laïi, noù chæ laø moät lieân minh chính trò cuûa caùc quoác gia bò ngöôøi Hoài giaùo AÛraäp thoân tính. Duø sao, lieân minh chính trò naøy vaãn ñaûm 22
17. baûo duy trì moät coäng ñoàng Hoài giaùo vôùi caùc moái quan heä kinh teá, vaên hoùa thöôøng xuyeân, taïo ra moät ranh giôùi khu bieät ñeá quoác AÛraäp vôùi caùc khu vöïc khaùc. Nhö vaäy, khuynh höôùng khu vöïc hoùa ñaõ töøng toàn taïi trong lòch söû nhöng coù theå chöa ñöôïc nhaän thöùc. Trong theá giôùi coå - trung ñaïi, khuynh höôùng naøy bieåu hieän chuû yeáu döôùi daïng hình thaønh moät coäng ñoàng vaên hoaù, vaên minh. Caên nguyeân lòch söû thöù hai cuûa chuû nghóa khu vöïc laø söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa phöông thöùc saûn xuaát tö baûn chuû nghóa. Trong khi caùc quoác gia - daân toäc ôû phöông Ñoâng xuaát hieän töø raát sôùm thì ôû phöông Taây, ñeán thôøi ñaïi tö baûn chuû nghóa, caùc quoác gia - daân toäc tö saûn môùi hình thaønh, ñoàng thôøi cuõng hình thaønh luoân thò tröôøng quoác gia daân toäc cuûa hoï. Trong quaù trình toàn taïi vaø phaùt trieån, chuû nghóa tö baûn ñaõ keát noái haàu heát caùc quoác gia - daân toäc treân theá giôùi vaøo moät thò tröôøng chung thoáng nhaát. Baèng caùc cuoäc chieán tranh xaâm löôïc cöôùp boùc thuoäc ñòa vaø vieäc aùp ñaët caùc moái quan heä baát bình ñaúng giöõa caùc daân toäc, chuû nghóa tö baûn ñaõ laøm naûy sinh caùc vaán ñeà vöøa mang tính toaøn caàu, vöøa mang tính khu vöïc. Ñeán ñaây, chuùng ta caàn khaûo cöùu ba hieän töôïng coù quan heä maät thieát vôùi nhau trong quan heä quoác teá. Ñoù laø chuû nghóa quoác gia, chuû nghóa toaøn caàu vaø chuû nghóa khu vöïc. III. CHUÛ NGHÓA QUOÁC GIA ( NATIONALISM ) Treân bình dieän coâng phaùp quoác teá, quoác gia ñöôïc hieåu nhö laø moät coäng ñoàng chính trò - xaõ hoäi, coù chuû quyeàn thieâng lieâng veà laõnh thoå, ñoäc laäp veà chính trò vaø bình ñaúng trong quan heä quoác teá. Söï taïo laäp quoác gia nhaát thieát phaûi coù ba yeáu toá caên baûn : 1/ coäng ñoàng daân cö; 2/ laõnh thoå; 3/ chuû quyeàn - 23
18. töùc moät quyeàn uy chính trò khaû dó ñuû naêng löïc ñeå ñoái noäi, ñoái ngoaïi 1. ÔÛ phöông Ñoâng, do caùc quoác gia xuaát hieän sôùm neân noäi dung cuûa chuû nghóa quoác gia - theo chuùng toâi - laø truøng vôùi chuû nghóa yeâu nöôùc, ñoù laø tinh thaàn töï toân daân toäc, yù thöùc baûo veä nhöõng quyeàn lôïi quoác gia - daân toäc voán thieâng lieâng vaø baát khaû xaâm phaïm. Tröôùc tieân laø quyeàn ñoäc laäp veà chính trò, toaøn veïn veà laõnh thoå. Chuû nghóa quoác gia, vì theá, trôû thaønh nhöõng nguyeân taéc trong bang giao quoác teá. Nhöng cuõng caàn phaûi löu yù raèng, ôû phöông Ñoâng khoâng chæ toàn taïi thöù chuû nghóa quoác gia daân toäc chaân chính nhö treân maø coøn coù nhieàu chuû nghóa quoác gia daân toäc mang tính soâ-vanh lôùn, nhoû (ñaïi baù, tieåu baù). Coøn ôû phöông Taây, vieäc hình thaønh caùc quoác gia - daân toäc môùi chæ xaûy ra trong vaøi ba theá kyû veà tröôùc, laïi truøng vaøo thôøi ñieåm phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn, neân chuû nghóa quoác gia - daân toäc ôû phöông Taây thöïc chaát laø thöù chuû nghóa quoác gia - daân toäc tö saûn. Vì theá, Töø ñieån Baùch khoa toaøn thö Xoâ Vieát ñaõ ñöa ra moät ñònh nghóa caên baûn nhö sau: “Chuû nghóa quoác gia (daân toäc) laø heä tö töôûng vaø ñöôøng loái chính trò cuûa giai caáp tö saûn, tieåu tö saûn, ñoàng thôøi cuõng laø taâm lyù trong vaán ñeà daân toäc, ñoái laäp vôùi chuû nghóa quoác teá voâ saûn. Neàn taûng cô sôû cuûa chuû nghóa quoác gia laø tö töôûng veà tính vöôït troäi, sieâu vieät cuûa moät daân toäc, tính chaát ngoaïi leä cuûa moät hình thöùc coäng ñoàng sieâu giai caáp. Chuû nghóa quoác gia trôû thaønh ngoïn côø cuûa giai caáp tö saûn choáng cheá ñoä phong kieán. Trong thôøi ñaïi ñeá quoác chuû nghóa, chuû nghóa quoác gia coù moái quan heä maät thieát vôùi chuû nghóa phaân bieät chuûng toäc. Trong chuû nghóa quoác gia cuûa caùc daân toäc bò aùp böùc coù caû noäi dung daân chuû laãn caùc khía caïnh phaûn ñoäng. Chuû nghóa xaõ hoäi ñaõ taïo ra nhöõng ñieàu kieän 1 Taêng Kim Ñoâng: Quoác teá coâng phaùp, quyeån II, Saøi Goøn 1972, tr.15. 24
19. ñeå vöôït qua chuû nghóa quoác gia, thuû tieâu söï aùp böùc vaø ñoái khaùng daân toäc” . Nhö vaäy, chuû nghóa quoác gia laø moät khaùi nieäm coù tính lòch söû, phaûn aùnh nhöõng bieán ñoåi trong söï phaùt trieån lòch söû cuûa moãi daân toäc vaø cuûa toaøn nhaân loaïi. Ñieåm laïi lòch söû caän ñaïi chuùng ta thaáy coù söï thay ñoåi trong quan nieäm veà quoác gia. Caùc cuoäc caùch maïng tö saûn trong thôøi kyø naøy ñaõ daãn ñeán söï caùo chung cheá ñoä phong kieán ôû Taây AÂu. Phaàn lôùn caùc vöông quoác khoâng coøn nöõa. Caùc hình thöùc toå chöùc quoác gia tö saûn ôû Taây AÂu daàn daàn mang tính phoå quaùt toaøn theá giôùi. Quoác gia baây giôø laø moät coäng ñoàng chính trò - xaõ hoäi, ñaùp öùng nguyeän voïng, quyeàn lôïi cuûa toaøn daân. Quoác gia ñaõ trôû thaønh neàn taûng cuûa cô caáu chính trò - xaõ hoäi quoác teá. Vì theá, nguyeân taéc “daân toäc töï chuû” ( le principe des nationaliteùs ) ñaõ xuaát hieän trong bang giao quoác teá 1. Nhöng theo khuynh höôùng töï nhieân, caùc quoác gia maïnh thöôøng töï cho mình quyeàn baønh tröôùng hoaëc soâ-vanh nöôùc lôùn ( chauvinism ). Töø ñoù naûy sinh khaù nhieàu hoïc thuyeát veà chuû nghóa quoác gia. Nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa quoác gia - daân toäc tö saûn lyù giaûi raèng, daân toäc laø moät hình thöùc coäng ñoàng sieâu giai caáp. Do phaåm chaát öu vieät cuûa moät soá daân toäc ñaëc bieät maø hoï trôû neân vaên minh hôn caùc daân toäc khaùc. Vì theá, hoï coù boån phaän “khai hoùa” cho caùc daân toäc keùm phaùt trieån ôû caùc thuoäc ñòa vaø phuï thuoäc. Cuï theå nhö tröôøng hôïp daân toäc Ñöùc. Tröôùc Ñaïi chieán theá giôùi thöù hai, ngöôøi Ñöùc coù thöù chuû nghóa quoác xaõ ( la doctrine nationale - socialiste ). Döïa treân yù nieäm veà öu theá töï nhieân cuûa noøi gioáng Ñöùc vaø khaû naêng thaáp keùm baåm sinh cuûa caùc chuûng toäc khaùc, nhöõng nhaø tö töôûng cuûa Ñöùc quoác xaõ ñaõ 1 Taêng Kim Ñoâng, sñd, tr. 39. 25
20. chia theá giôùi ra laøm hai loaïi quoác gia cô baûn: quoác gia laõnh ñaïo (reich ) vaø quoác gia leä thuoäc ( neben - lander )1. Nhöõng loaïi hoïc thuyeát naøy trôû thaønh keû doïn ñöôøng cho chieán tranh ñeá quoác. Nhöõng ngöôøi maùc xít quan nieäm quoác gia chæ toàn taïi trong giai ñoaïn ñaàu cuûa chuû nghóa coäng saûn. Trong taùc phaåm “Nhaø nöôùc vaø caùch maïng” V.I. Leânin ñaõ chæ ra raèng, chuû nghóa coäng saûn coù hai giai ñoaïn. ÔÛ giai ñoaïn ñaàu (giai ñoaïn quaù ñoä) giai caáp voâ saûn thieát laäp nhaø nöôùc chuyeân chính voâ saûn cuûa mình. Ñieàu ñoù cuõng coù nghóa laø giai caáp voâ saûn xaây döïng moät nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Nhöng khi cheá ñoä coäng saûn chuû nghóa ñöôïc hoaøn thaønh thì nhaø nöôùc chuyeân chính voâ saûn cuõng tieâu vong 2. Luùc ñoù, quoác gia Xoâ vieát - neáu vaãn coøn laø quoác gia - seõ trôû thaønh moät coäng hoøa theá giôùi ( une reùpublique mondiale ). Ñoái vôùi caùc daân toäc nhoû beù, chuû nghóa quoác gia haøm chöùa nhöõng nguyeân taéc veà quyeàn bình ñaúng vaø quyeàn töï quyeát daân toäc. Trong cuoäc ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc keùo daøi haøng theá kyû choáng chuû nghóa ñeá quoác, chuû nghóa quoác gia ôû ñaây coøn mang caû saéc thaùi baøi thöïc. Di saûn naëng neà cuûa chuû nghóa thöïc daân ñaõ khuyeán khích tinh thaàn quoác gia daân toäc ôû caùc nöôùc voán laø thuoäc ñòa cuõ, ñaåy chuû nghóa quoác gia ôû ñaây nhieàu khi tôùi möùc cöïc ñoan. Ñieàu naøy gaây raát nhieàu trôû ngaïi trong bang giao quoác teá, keå caû quan heä song phöông hoaëc ña phöông. Vì theá, chuû nghóa quoác gia luoân coù quan heä maät thieát vôùi chuû nghóa khu vöïc vaø chuû nghóa toaøn caàu. IV. CHUÛ NGHÓA TOAØN CAÀØU ( GLOBALISM ) 1 Taêng Kim Ñoâng, sñd, tr. 49 2 V.I. Leânin: Nhaø nöôùc vaø caùch maïng . Nxb. Söï thaät, H.1970, tr. 11-54. 26
21. Treân bình dieän lòch söû, nhöõng tieàn ñeà cuûa vieäc toaøn caàu hoùa chaéc haún baét ñaàu hình thaønh bôûi nhöõng phaùt kieán ñòa lyù, xaûy ra ôû cuoái theá kyû XV, ñaàu theá kyû XVI. Nhôø coù phaùt kieán ñòa lyù maø heä thoáng thöïc daân ñòa cuûa boïn quyù toäc vaø laùi buoân phöông Taây daàn daàn ñöôïc hình thaønh, goùp phaàn thuùc ñaåy quan heä saûn xuaát tö baûn chuû nghóa phaùt trieån. Maùc ñaõ nhaän xeùt raèng, heä thoáng thöïc daân ñòa naøy ñaûm baûo cho nhöõng coâng tröôøng thuû coâng môùi môû coù nhöõng nôi tieâu thuï vaø tích luõy ñöôïc thuaän tieän gaáp boäi. Nhôø coù ñoäc quyeàn treân thò tröôøng thuoäc ñòa, nhöõng cuûa caûi tröïc tieáp cöôùp boùc ñöôïc ôû ngoaøi chaâu AÂu chaûy doàn veà chính quoác ñeå laøm tö baûn 1. Chuû nghóa tö baûn phaûi traûi qua haøng traêm naêm vöøa ñaáu tranh choáng cheá ñoä phong kieán, vöøa tieán haønh tích luõy tö baûn nguyeân thuûy. Sau caùch maïng 1848-1849 ôû chaâu AÂu, caûi caùch noâng noâ ôû Nga (1861) vaø söï thoáng nhaát cuûa hai quoác gia YÙ (1870), Ñöùc (1871), chuû nghóa tö baûn ñaõ thöïc söï trôû thaønh heä thoáng theá giôùi. Xu höôùng toaøn caàu hoùa ñaõ ñöôïc khaúng ñònh. Xu höôùng naøy ñöôïc phaûn aùnh treân nhieàu phöông dieän. Thöù nhaát , veà chính trò: ñeán thôøi ñieåm naøy, chuû nghóa tö baûn ñaõ phaùt trieån ñeán giai ñoaïn chuyeån sang chuû nghóa tö baûn ñoäc quyeàn ( monopoly ) coøn goïi laø giai ñoaïn ñeá quoác chuû nghóa. Trong taùc phaåm noåi tieáng “ chuû nghóa ñeá quoác, giai ñoaïn toät cuøng cuûa chuû nghóa tö baûn” V.I. Leânin ñaõ khaùi quaùt naêm ñaëc ñieåm lôùn cuûa chuû nghóa ñeá quoác 1; trong ñoù oâng nhaán maïnh ñeán tình traïng ñoäc quyeàn trong ñôøi soáng kinh teá-xaõ hoäi, tình traïng xuaát khaåu tö baûn vaø vieäc hình thaønh caùc lieân minh ñoäc 1 Maùc – AÊnghen tuyeån taäp , taäp 1, Nxb. Söï thaät, H. 1980, tr. 276. 1 V.I. Leânin: toaøn taäp, taäp 27. Nxb. Tieán boä Maùtxcôva 1981, tr. 383-541. 27
22. quyeàn tö baûn nhaèm phaân chia laïi thò tröôøng theá giôùi. Töø nöûa sau theá kyû XIX caùc nöôùc tö baûn nhö Anh, Phaùp, Myõ, Ñöùc, Nhaät, Haø Lan daàn daàn hoaøn thaønh vieäc xaâm chieám vaø phaân chia thuoäc ñòa ôû khaép nôi treân theá giôùi. ÔÛ chaâu AÙ, thöïc daân Anh chieám AÁn Ñoä, Maõ Lai, Mieán Ñieän; thöïc daân Phaùp ñoäc chieám Ñoâng Döông. Rieâng Thaùi Lan trôû thaønh vuøng tranh chaáp aûnh höôûng giöõa Anh vaø Phaùp. ÔÛ chaâu Phi, caùc vuøng ñaát doïc bôø bieån trôû thaønh mieáng moài tröôùc tieân cho thöïc daân phöông Taây. Ñeán cuoái theá kyû XIX thì haàu heát ñaát ñai chaâu Phi bò caùc ñeá quoác Anh, Phaùp, Ñöùc, Bæ, Boà Ñaøo Nha xaâu xeù. Rieâng caùc nöôùc Myõ La tinh sau maáy traêm naêm chòu aùch thoáng trò cuûa thöïc daân Taây Ban Nha vaø Boà Ñaøo Nha, ñeán ñaàu theá kyû XX bò leä thuoäc vaøo ñeá quoác Myõ. Nhöng do söï phaùt trieån khoâng ñeàu cuûa chuû nghóa tö baûn, cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX xuaát hieän söï thay ñoåi trong caùn caân so saùnh löïc löôïng giöõa caùc ñeá quoác. Moät soá ñeá quoác môùi trôû neân huøng maïnh nhö Myõ, Ñöùc, Nhaät raát caàn thuoäc ñòa. Hoï ñaõ tieán haønh caùc cuoäc chieán tranh rieâng leû nhaèm phaân chia laïi theá giôùi. Cuoäc chieán tranh giöõa Myõ vaø Taây Ban Nha naêm 1898 ñaõ daãn ñeán vieäc Myõ töôùc ñoaït Cuba vaø Philippines töø taây Taây Ban Nha. Sau ñoù laø chieán tranh Anh - Boâer (1899 - 1902) ôû Nam Phi; cuoäc can thieäp vuõ trang cuûa taùm nöôùc ñeá quoác vaøo Trung Quoác (1900); Chieán tranh Nga - Nhaät (1904 - 1905) Nhö vaäy, böôùc sang theá kyû XX, vaán ñeà thuoäc ñòa ñaõ trôû thaønh moät vaán ñeà toaøn caàu cuûa chuû nghóa ñeá quoác. Vaán ñeà naøy ñaõ ñöôïc quoác teá hoùa. Chuû nghóa ñeá quoác ñaõ xaâu chuoãi haàu heát soá phaän caùc quoác gia, daân toäc trong moät voøng tranh ñaáu quyeàn löïc chính trò do caùc nöôùc ñeá quoác thao tuùng. Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát ñaõ loâi keùo 38 quoác gia vaø raát nhieàu 28
23. thuoäc ñòa chuû yeáu nhaèm giaûi quyeát caùc vaán ñeà toaøn caàu cuûa chuû nghóa ñeá quoác. Thöù hai , veà kinh teá: heä thoáng kinh teá theá giôùi tö baûn chuû nghóa ñaõ hình thaønh, bao goàm toaøn boâï neàn kinh teá quoác daân cuûa caùc nöôùc tö baûn chuû nghóa vaø thuoäc ñòa cuûa chuùng. Do söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát tö baûn chuû nghóa maø hình thaønh söï phaân coâng quoác teá tö baûn chuû nghóa. Caùc nöôùc tö baûn chuû nghóa vaø thuoäc ñòa cuûa chuùng vì theá bieán thaønh caùc khaâu cuûa neàn kinh teá theá giôùi thoáng nhaát. Nhöng söï thoáng nhaát aáy mang tính ñeá quoác chuû nghóa neân taïo ra söï phaân coâng quoác teá phieán dieän. Nhöõng nöôùc thuoäc ñòa vaø phuï thuoäc voán laø caùc nöôùc noâng nghieäp, phuï thuoäc chaët cheõ vaøo neàn kinh teá cuûa caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån. Maët khaùc, söï phaân coâng quoâc teá tö baûn chuû nghóa laïi dieãn ra trong tình traïng caïnh tranh gay gaét giöõa caùc xí nghieäp tö baûn chuû nghóa ôû chính quoác cuõng nhö ôû thuoäc ñòa. Vì theá kinh teá theá giôùi tö baûn chuû nghóa thöôøng traûi qua caùc chu kyø khuûng hoaûng mang tính toaøn caàu. Thöù ba , veà xaõ hoäi: khi chuû nghóa ñeá quoác tieán haønh chieán tranh xaâm löôïc thoân tính thuoäc ñòa, bieán thuoäc ñòa thaønh nôi tieâu thuï haøng hoùa, nôi cung caáp nguyeân lieäu cho saûn xuaát ôû chính quoác, thì noù cuõng phaù vôõ luoân caùc xaõ hoäi truyeàn thoáng cuûa daân baûn xöù. Caùc nöôùc ñeá quoác thi haønh chính saùch thöïc daân trong taát caû caùc laõnh vöïc chính trò, kinh teá, vaên hoùa tö töôûng, hoøng xieát chaët söï cai trò cuûa chuùng. Vì theá, trong Tuyeân ngoân Ñaûng coäng saûn , Maùc vaø AÊngghen ñaõ vieát: “Vì luoân luoân bò thuùc ñaåy bôûi nhu caàu veà nhöõng nôi tieâu thuï môùi, giai caáp tö saûn xaâm laán khaép hoaøn caàu; noù phaûi xaâm nhaäp vaøo khaép nôi, khai thaùc khaép nôi vaø thieát laäp caùc moái lieân heä ôû khaép nôi” . 29
24. Keát quaû laø neàn coâng nghieäp truyeàn thoáng ôû caùc thuoäc ñòa bò maát cô sôû daân toäc, khoâng coøn khaû naêng toàn taïi. Giai caáp tö saûn ñaõ laøm cho saûn xuaát vaø tieâu duøng cuûa caùc nöôùc mang tính chaát toaøn theá giôùi 1. Caùc daân toäc thuoäc ñòa ngaøy caøng trôû neân ngheøo ñoùi, bò boùc loät thaäm teä cuõng trôû thaønh hieän töôïng toaøn theá giôùi. Neàn vaên hoùa cuûa hoï bò toån thaát vaø lai caêng vaên hoùa phöông Taây (taát nhieân ôû ñaây khoâng loaïi tröø vieäc haáp thuï nhöõng tinh hoa giöõa caùc neàn vaên hoùa). Nhöõng bieán ñoäng xaõ hoäi coù tính lòch söû ñoù ñaõ taïo neân moät taâm thöùc baøi thöïc daân trong taát caû caùc daân toäc thuoäc ñòa. Ñaây cuõng laø vaán ñeà coù tính chaát toaøn caàu, gaén boù soá phaän cuûa caùc daân toäc nhöôïc tieåu cuøng ñöùng chung moät chieán haøo choáng chuû nghóa ñeá quoác. Nhö vaäy, theo nhöõng phaân tích treân, khuynh höôùng toaøn caàu hoùa trong taát caû caùc phöông dieän kinh teá, chính trò, xaõ hoäi ñaõ ñaët ra caùc vaán ñeà caàn giaûi quyeát ôû caáp ñoä quoác teá roäng lôùn. Ñieàu naøy, khoâng phuï thuoäc vaøo yù chí chuû quan cuûa duy nhaát cöôøng quoác naøo. Chuû nghóa toaøn caàu ñaõ trôû thaønh moät khuynh höôùng nhaän thöùc, moät heä nguyeân taéc nhaèm giaûi quyeát caùc vaán ñeà nhaân loaïi trong theá kyû XX. Noù ñöôïc bieåu hieïân qua moät toå chöùc toaøn caàu tieâu bieåu ñaàu tieân laø “Hoäi Quoác lieân”, thaønh laäp vaøo naêm 1919. Ban ñaàu, Hoäi Quoác lieân thu nhaän khoaûng 20 quoác gia, nhöng ñeán naêm 1932 soá hoäi vieân ñaït tôùi con soá 60. Hoäi Quoác lieân laø moät toå chöùc chính trò quoác teá, xuaát hieän sau chieán tranh theá giôùi thöù nhaát. Hieán öôùc Hoäi Quoác lieân goàm 26 ñieàu khoaûn, khôûi söï baèng moät lôøi noùi ñaàu raát quan troïng, tuyeân boá nhöõng nguyeân taéc hoaït ñoäng caên baûn cuûa noù. Ñoù laø nhöõng cam keát khuyeán khích söï hôïp taùc quoác teá nhaèm 1 Maùc – AÊnghen tuyeån taäp, taäp 1, sñd, tr.545. 30
25. kieán taïo neàn hoøa bình vaø an ninh quoác teá; chaáp nhaän nhöõng nghóa vuï khoâng gaây chieán tranh; quy taéc bang giao côûi môû, coâng baèng; duy trì vaø trieät ñeå toân troïng caùc nghóa vuï ñöôïc quy ñònh trong caùc hieäp öôùc bang giao giöõa caùc daân toäc. Ñaëc bieät, Hieán öôùc Hoäi quoác lieân ñaõ yeâu caàu caùc quoác gia thaønh vieân “cuûng coá söï coâng nhaïân quoác teá coâng phaùp nhö moät nguyeân taéc thöïc söï trong vieäc cö xöû giöõa caùc chính phuû”. Ñeå thöïc hieän muïc ñích, toân chæ vaø cam keát cuûa mình, Hoäi Quoác lieân ñaõ thaønh laäp ra caùc cô quan caên baûn thöôøng tröïc vaø caùc cô quan chuyeân moân. Cô quan caên baûn thöôøng tröïc goàm coù Ñaïi hoäi ñoàng ( Assemble ), Hoäi ñoàng ( Conseil ), Vaên phoøng Toång thö kyù ( Secretariat General ). Caùc cô quan chuyeân moân goàm nhieàu boä phaän nhö: Phaùp vieän thöôøng tröïc quoác teá, Toå chöùc lao ñoäng quoác teá 1. Hoaït ñoäng cuûa Hoäi Quoác lieân xoay quanh muïc tieâu haïn cheá quyeàn khai chieán vaø toân troïng caùc quy luaät quoác teá, ngoõ haàu baûo ñaûm neàn hoøa bình theá giôùi vaø söï an ninh cuûa caùc quoác gia. Vì theá, nhöõng bieän phaùp nhö taøi giaûm binh bò (ñieàu 8), chaáp nhaän söï can thieäp cuûa Ñaïi hoäi ñoàng, Hoäi ñoàng, trong tröôøng hôïp coù chieán tranh hoaëc coù ñe doïa chieán tranh (ñieàu 11) ñaõ ñöôïc ghi nhaän trong Hieán öôùc. Söï ra ñôøi vaø toàn taïi cuûa Hoäi Quoác lieân (1919-1946) ñaùnh daáu moät böôùc quan troïng trong vieäc nhaän thöùc veà chuû nghóa toaøn caàu. Ñöôøng loái hoøa bình vaø an ninh theá giôùi cuøng vôùi nhöõng hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa Hoäi Quoác lieân ñaõ ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc hình thaønh toå chöùc Lieân hieäp quoác sau naøy. Nhöõng nguyeân nhaân thaát baïi cuûa Hoäi Quoác lieân ñeàu 1 Taêng Kim Ñoâng, sñd, tr. 355. 31
26. xuaát phaùt töø choã caùc ñöôøng loái, nguyeân taéc quoác teá maø toå chöùc quoác teá naøy ñeà ra bò phaù hoaïi. Söï xuaát hieän chuû nghóa phaùt xít cuøng vôùi vieäc phaùt ñoäng chieán tranh phaùt xít thoân tính caùc daân toäc ñaõ phaù vôõ nhöõng ñieàu khoaûn caên baûn nhaát cuûa Hieán öôùc. Beân caïnh ñoù, soá löôïng thaønh vieân cuûa Hoäi Quoác lieân coøn ít vì nhieàu quoác gia khoâng muoán gia nhaäp. Ñaëc bieät toå chöùc naøy chöa quy tuï ñöôïc taát caû caùc cöôøng quoác. Myõ khoâng gia nhaäp vì thöôïng vieän Myõ töø choái vieäc pheâ chuaån Hieán öôùc. Coøn Lieân Xoâ ñöôïc thaâu nhaän vaøo naêm 1934 nhöng bò khai tröø naêm 1939 do xaûy ra xung ñoät vôùi Phaàn Lan. Tuy nhieân, treân tinh thaàn coâng baèng, daân chuû, Hieán öôùc Hoäi Quoác lieân ñaõ thöïc söï laáy nguyeân taéc bình ñaúng giöõa caùc quoác gia laøm neàn taûng. Caùc cöôøng quoác bò maát uy quyeàn laõnh ñaïo. Ñieàu naøy giaûi thích vieäc saép ñaët vò trí nöôùc lôùn cuûa Lieân Xoâ (cuõ), Myõ, Anh, Phaùp, Trung Quoác trong toå chöùc Lieân hieäp quoác sau naøy. Khi chieán tranh theá giôùi thöù hai noå ra, Hoäi Quoác lieân khoâng coøn mang yù nghóa laø moät coâng cuï thöïc hieän ñöôøng loái hoøa bình vaø an ninh quoác teá nöõa. Tuy vaäy, nhieàu caù nhaân, ñoaøn theå quaàn chuùng ôû chaâu AÂu, chaâu Myõ vaø caùc nöôùc ñoàng minh vaãn thaáy caàn thieát coù moät toå chöùc chính trò quoác teá ñoàng toân chæ, muïc ñích vôùi Hoäi Quoác lieân; nhöng coù quy moâ to lôùn hôn, taàm côõ hoaït ñoäng roäng lôùn hôn, höõu hieäu hôn. Vì theá, trong “Hieán chöông Ñaïi Taây Döông” ( Charte de l’Atlantique ) ngaøy 14/8/1941, Toång thoáng Myõ Franklin Roosevelt vaø Thuû töôùng Anh Winston Churchill ñaõ noùi ñeán vieäc thaønh laäp moät heä thoáng an ninh toaøn theå roäng lôùn vaø coù tính caùch thöôøng xuyeân. Lôøi tuyeân boá naøy sau ñoù ñöôïc ñaïi dieän cuûa 26 quoác gia xaùc nhaän trong “Tuyeân ngoân Lieân hieäp quoác” ngaøy 01/01/1942. Keá ñeán laø “Tuyeân ngoân Maùtxcôva” cuûa töù cöôøng 32
27. Anh, Myõ, Lieân Xoâ (cuõ), Trung Hoa Daân quoác vaøo thaùng 10/1943 veà töông lai cuûa Lieân hieäp quoác. Taïi hoäi nghò San Francisco, hoïp töø 25/4 ñeán 26/6/1945, ñaïi dieän cuûa 50 quoác gia phe ñoàng minh choáng phaùt xít ñaõ thoâng qua baûn Hieán chöông Lieân hieäp quoác. Ñaây laø moät hieäp öôùc ña phöông quan troïng nhaèm duy trì neàn hoøa bình vaø an ninh theá giôùi; khueách tröông bang giao giöõa caùc quoác gia treân tinh thaàn daân toäc bình quyeàn vaø daân toäc töï quyeát; thöïc hieän söï hôïp taùc quoác teá veà kinh teá, xaõ hoäi, vaên hoùa hoaëc nhaân sinh baèng caùch khuyeán khích söï toân troïng nhaân quyeàn vaø caùc quyeàn töï do caên baûn cuûa con ngöôøi. Nhö vaäy Lieân hieäp quoác trôû thaønh trung taâm ñieåm ñieàu hoøa haønh ñoäng cuûa caùc quoác gia, theo nhöõng nguyeân taéc caên baûn nhö: 1. Lieân hieäp quoác ñöôïc xaây döïng treân nguyeân taéc bình ñaúng, chuû quyeàn cuûa taát caû caùc nöôùc thaønh vieân. 2. Taát caû caùc nöôùc thaønh vieân cuûa Lieân hieäp quoác phaûi laøm troøn nhöõng nghóa vuï maø hoï ñaûm nhaän, chieáu theo Hieán chöông ñeå ñöôïc baûo ñaûm höôûng toaøn boä caùc quyeàn öu ñaõi do tö caùch thaønh vieân maø coù. 3. Taát caû caùc thaønh vieân Lieân hieäp quoác giaûi quyeát caùc tranh chaáp quoác teá cuûa hoï baèng bieän phaùp hoøa bình, sao cho khoâng toån haïi ñeán hoøa bình, an ninh quoác teá vaø coâng lyù. 4. Taát caû caùc thaønh vieân Lieân hieäp quoác töø boû söï ñe doïa baèng vuõ löïc hoaëc söû duïng vuõ löïc trong quan heä quoác teá nhaèm choáng laïi söï baát khaû xaâm phaïm veà laõnh thoå hay neàn ñoäc laäp chính trò cuûa baát cöù quoác gia naøo, cuõng nhö baèng caùch khaùc traùi vôùi nhöõng muïc ñích cuûa Lieân hieäp quoác. 33
28. 5. Taát caû caùc thaønh vieân cuûa Lieân hieäp quoác giuùp ñôõ ñaày ñuû cho Lieân hieäp quoác trong moïi haønh ñoäng maø noù aùp duïng theo ñuùng Hieán chöông vaø traùnh giuùp ñôõ baát cöù quoác gia naøo bò Lieân hieäp quoác aùp duïng caùc haønh ñoäng phoøng ngöøa hoaëc cöôõng cheá. 6. Lieân hieäp quoác laøm theá naøo ñeå caùc quoác gia khoâng phaûi laø thaønh vieân Lieân hieäp quoác cuõng haønh ñoäng theo nhöõng nguyeân taéc naøy, neáu nhö ñieàu ñoù caàn thieát ñeåø duy trì hoøa bình vaø an ninh quoác teá. 7. Hieán chöông naøy hoaøn toaøn khoâng cho pheùp Lieân hieäp quoác ñöôïc can thieäp vaøo nhöõng coâng vieäc thöïc chaát thuoäc thaåm quyeàn noäi boä cuûa baát cöù quoác gia naøo vaø khoâng ñoøi hoûi caùc thaønh vieân ñöa nhöõng coâng vieäc loaïi naøy ra giaûi quyeát theo quy ñònh cuûa Hieán chöông 1 . Ñoái chieáu nhöõng nguyeân taéc treân vôùi tình traïng thoân tính thuoäc ñòa cuûa chuû nghóa ñeá quoác ôû cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX môùi thaáy roõ taàm voùc cuûa nhöõng bieán ñoåi lôùn lao trong ñôøi soáng chính trò quoác teá. Baûn Hieán chöông Lieân hieäp quoác trôû thaønh moät trong nhöõng cô sôû phaùp lyù quan troïng ñeå ñieàu chænh caùc moái quan heä trong coäng ñoàng theá giôùi. Theo tinh thaàn vaø noäi dung baûn Hieán chöông naøy, moät loaït caùc bieän phaùp nhaèm taøi giaûm binh bò, ngaên ngöøa chieán tranh, phaùt trieån caùc quan heä hôïp taùc veà kinh teá, xaõ hoäi giöõa caùc daân toäc ñaõ ñöôïc ghi nhaân ñaày ñuû hôn raát nhieàu so vôùi Hieán öôùc Hoäi Quoác lieân. Coù theå noùi, toå chöùc Lieân hieäp quoác laø bieåu hieän sinh ñoäng cuûa chuû nghóa toaøn caàu, ñaõ ñöôïc caùc daân toäc nhaän thöùc 1 Nguyeãn Xuaân Linh: Moät soá vaán ñeà cô baûn veà luaät quoác teá. Nxb TP. Hoà Chí Minh, 1995, tr. 169-170. 34
29. sau khi keát thuùc chieán tranh theá giôùi thöù hai. Tuy nhieân, tình hình phöùc taïp trong quan heä quoác teá sau naêm 1945 ñaõ khoâng cho pheùp Lieân hieäp quoác coù theå kieán taïo moät neàn hoøa bình vaø an ninh cho caùc daân toäc nhö toân chæ, muïc ñích vaø caùc nguyeân taéc ghi trong baûn Hieán chöông cuûa mình. Traùi laïi, theá giôùi chuyeån sang moät tình theá môùi do söï hình thaønh traät töï theá giôùi hai cöïc. Sau naøy, söï suïp ñoå cuûa Lieân Xoâ vaø caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa Ñoâng AÂu cuõ vaøo thaäp nieân 90 ñoàng thôøi cuõng laø söï tan raõ cuûa “heä thoáng löôõng cöïc Yalta” voán toàn taïi gaàn nöûa theá kyû. Nhöng duø moïi bieán ñoäng chính trò quoác teá coù to lôùn ñeán chöøng naøo cuõng khoâng ngaên noåi xu höôùng toaøn caàu hoùa treân haàu khaép caùc laõnh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi quoác teá. Ñaëc bieät söï phaùt trieån nhö vuõ baõo cuûa caùch maïng khoa hoïc - coâng ngheä ñang laøm thay ñoåi daàn caùc khaùi nieäm veà ñoäc laäp, chuû quyeàn, an ninh; ñaët ra caùc vaán ñeà veà moâi sinh, moâi tröôøng, yù nghóa cuûa söï phaùt trieån, tieán boä xaõ hoäi ñoái vôùi toaøn nhaân loaïi. Nhö vaäy, chuû nghóa toaøn caàu hình thaønh cuøng vôùi quaù trình phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn treân phaïm vi toaøn theá giôùi. Chính quaù trình naøy ñaõ laøm naûy sinh nhöõng vaán ñeà toaøn caàu caàn phaûi giaûi quyeát ôû khaép caùc bình dieän an ninh - chính trò, kinh teá, vaên hoùa - xaõ hoäi. Vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà treân ñoøi hoûi coäng ñoàng quoác teá phaûi coù nhöõng coâng cuï ñieàu phoái vaø caùc nguyeân taéc hoaït ñoäng (Hoäi Quoác lieân, Lieân hieäp quoác, Hieán öôùc, Hieán chöông cuûa caùc toå chöùc naøy). Chuû nghóa toaøn caàu laø moät khuynh höôùng phaùt trieån, theå hieän yù chí, nguyeän voïng hôïp taùc, nguyeân taéc hôïp taùc cuûa toaøn theå caùc daân toäc treân theá giôùi, vì neàn hoøa bình vaø an ninh quoác teá, vì söï coâng baèng vaø tieán boä xaõ hoäi, vì traùch nhieäm chia seû nhöõng vaán ñeà naûy sinh trong quaù trình phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi. 35
30. V. CHUÛ NGHÓA KHU VÖÏC ( REGIONALISM ) Treân ñaây, chuùng ta ñaõ ñeà caäp ñeán chuû nghóa quoác gia vaø chuû nghóa toaøn caàu treân phöông dieïân lòch söû. Vaãn treân phöông dieïân naøy, chuùng ta seõ thaáy chuû nghóa khu vöïc cuõng laø moät hieïân töôïng taát yeáu cuûa quaù trình phaùt trieån lòch söû nhaân loaïi. Khi chuû nghóa tö baûn ñaõ noái keát haàu toaøn boä theá giôùi vaøo moät thò tröôøng thoáng nhaát thì noù ñoàng thôøi xoùa boû daàn caùc ngaên caùch veà chính trò, kinh teá, vaên hoùa giöõa caùc quoác gia daân toäc. Töø ñaây xuaát hieän caùc vaán ñeà “sieâu quoác gia”, trong phaïm vi khu vöïc vaø theá giôùi. Ñoái vôùi caùc khu vöïc khaùc nhau treân theá giôùi thì quaù trình hình thaønh chuû nghóa khu vöïc, noäi dung chuû nghóa khu vöïc cuõng khaùc nhau; maëc duø chuû nghóa khu vöïc laø moät khaùi nieäm chung. Muoán laøm saùng toû vaán ñeà naøy, caàn xuaát phaùt töø chính chuû nghóa quoác gia vaø chuû nghóa toaøn caàu vöøa ñöôïc xem xeùt. Nhö ñaõ bieát, toå chöùc Lieân hieäp quoác laø moät bieåu hieän sinh ñoäng, ñieån hình cuûa chuû nghóa toaøn caàu. Töø khi ra ñôøi, toå chöùc naøy ñaõ phaûi ñoái choïi vôùi nhöõng vaán ñeà lôùn cuûa toaøn nhaân loaïi nhö caùc cuoäc xung ñoät xaûy ra ôû haàu khaép caùc chaâu luïc 1. Xung ñoät lôùn ñaàu tieân laø cuoäc phong toûa Berlin töø thaùng 6/1948 ñeán thaùng 5/1949 giöõa Lieân Xoâ (cuõ) vôùi lieân quaân Anh, Phaùp, Myõ, ñöôïc Lieân hieäp quoác giaûi quyeát roát raùo baèng hình thöùc hieäp thöông giöõa caùc beân lieân quan. Thaùng 6 /1950, chieán tranh Trieàu Tieân buøng noå. Hoäi ñoàng Baûo an Lieân hieäp quoác ñaõ thaønh laäp moät löïc löôïng quaân söï quoác teá goàm 16 quoác gia tham döï, phoái hôïp taùc chieán vôùi löïc löôïng quaân söï Nam 1 1945-1995: Lieân hieäp quoác ñeå laøm gì? Ngöôøi ñöa tin UNESCO, soá 10/1995, tr.12. 36
31. Trieàu Tieân. Ngaøy 27/7/1953, caùc beân kyù hieäp ñònh ñình chieán, chaám döùt chieán tranh. Sau nhöõng bieán coá treân, ñeán löôït caùc cuoâïc “khuûng hoaûng Coâng - goâ (1960-1961)”, “khuûng hoaûng teân löûa ôû Cuba (1962)” ñeàu ñöôïc Lieân hieäp quoác giaûi quyeát thaønh coâng toát ñeïp. Nhöõng thaønh töïu treân cuûa Lieân hieäp quoác, maëc duø ñöôïc coäng ñoàng theá giôùi ghi nhaän, vaãn khoâng khoûa laáp ñöôïc moät söï thaät hieån hieän laø: nhöõng nguyeân taéc toát ñeïp cuûa Hieán chöông Lieân hieäp quoác veà quyeàn bình ñaúng, söï coâng baèng, coâng lyù giöõa caùc daân toäc nhieàu khi chæ laø nhöõng töø ngöõ hoa myõ. Toå chöùc Lieân hieäp quoác ra ñôøi, treân thöïc teá ñaõ ñaùnh daáu caû söï taùi laäp quan heä laãn chia reõ cuûa caùc nöôùc lôùn. Traïng thaùi lieân keát vaø chia reõ naøy haøm chöùa nhöõng nguy hieåm cho heä thoáng theá giôùi. Ngoaøi thuû ñoaïn gaây söùc eùp chính trò vaø vieän trôï coù ñieàu kieän, caùc cöôøng quoác ñaõ söû duïng dieãn ñaøn Lieân hieäp quoác nhö moät coâng cuï thao tuùng neàn chính trò theá giôùi, buoäc caùc nöôùc nhoû phaûi khuaát phuïc. Chính saùch nöôùc lôùn cuûa caùc cöôøng quoác ñaõ daãn ñeán tình traïng moät loaït caùc quoác gia khaùc phaûi phuï thuoäc vaøo ñöôøng loái cuûa hoï. Nhieàu khu vöïc treân theá giôùi trôû thaønh nôi tranh chaáp, aûnh höôûng giöõa caùc cöôøng quoác. Khi caùn caân löïc löôïng treân theá giôùi thay ñoåi, hoï lieàn ñieàu chænh ñöôøng loái chính saùch cuûa mình, boû qua quyeàn lôïi cuûa caùc nöôùc nhoû. Tröôùc tình theá aáy, caùc quoác gia, daân toäc nhoû beù coù xu höôùng chuïm vaøo nhau, ñoaøn keáùt, tranh ñaáu vì lôïi ích chung cuûa mình. Nhö vaäy veà phöông dieïân chính trò, söï toaøn caàu hoùa laøm naûy sinh tình traïng khu vöïc hoùa, toå chöùc quoác teá kích thích söï naûy sinh toå chöùc khu vöïc. Maët khaùc, lòch söû caän hieän ñaïi theá giôùi ñaõ chöùng kieán söï vöôn leân maïnh meõ cuûa chuû nghóa quoác gia treân khaép caùc chaâu luïc. Ñoái vôùi caùc quoác gia voán laø thuoäc ñòa cuõ cuûa chuû nghóa ñeá 37
32. quoác, di saûn thöïc daân ñeå laïi raát naëng neà, bieåu hieän qua neàn kinh teá ngheøo naøn, laïc haäu, ñôøi soáng nhaân daân lao ñoäng khoù khaên, taêm toái, tình traïng thaát hoïc phoå bieán. Hôn nöõa, trong quaù trình thoân tính thuoäc ñòa, chuû nghóa thöïc daân thöôøng phaân chia ñöôøng bieân giôùi khoâng döïa treân cô sôû cuûa ñöôøng bieân giôùi cuõ hoaëc ranh giôùi giöõa caùc saéc toäc. Vì theá, caùc thuoäc ñòa sau khi giaønh ñöôïc ñoäc laäp ñaõ vöøa phaûi ñöông ñaàu vôùi moät tình traïng kinh teá - xaõ hoäi ñen toái aûm ñaïm; vöøa phaûi vöôùng vaøo caùc cuoäc tranh chaáp laõnh thoå hoaêïc maéc keït trong caùc cuoäc xung ñoät saéc toäc trieàn mieân. Vieäc ñaåy maïnh phaùt trieån söï nghieäp kinh teá, vaên hoùa, giaùo duïc, daøn xeáp caùc vuï tranh chaáp laõnh thoå, xung ñoät saéc toäc trôû thaønh nhöõng vaán ñeà chung cuûa toaøn khu vöïc chöù khoâng cuûa rieâng baát kyø moâït quoác gia naøo. Caùc daân toäc nhoû beù giôø ñaây khoâng theå khö khö naém laáy chuû quyeàn quoác gia cöïc ñoan ñeå gaây nhöõng baát oån veà chính trò vaø an ninh khu vöïc, doïn ñöôøng cho chuû nghóa ñeá quoác lôïi duïng. Nhö vaäy, böôùc quaù ñoä töø chuû nghóa quoác gia ñeán chuû nghóa khu vöïc laø moät quaù trình nhaän thöùc veà tính thoáng nhaát cuûa khu vöïc, veà nhu caàu oån ñònh vaø phaùt trieån cuûa khu vöïc, trong ñoù coù söï oån ñònh vaø phaùt trieån cuûa moãi quoác gia thaønh vieân. Sau ñoù laø söï nhaän thöùc veà moái hieåm nguy ngoaøi khu vöïc. Treân tröôøng quoác teá, nhaát laø trong quan heä vôùi caùc nöôùc lôùn, phaùt bieåu vôùi tö caùch moät toå chöùc khu vöïc coù lôïi theá hôn laø phaùt bieåu vôùi tö caùch moät quoác gia ñôn ñoäc ôû khu vöïc ñoù. Tröôøng hôïp quan heä giöõa thò tröôøng chung chaâu AÂu (EEC) vôùi Myõ, minh chöùng raát roõ nhaän xeùt naøy. Ñeán ñaây, veà maët lyù luaän, hoaøn toaøn coù theå cho raèng, chuû nghóa khu vöïc laø “vuøng giao thoa” vaø söï dung hoøa giöõa chuû nghóa quoác gia vôùi chuû nghóa toaøn caàu. ÔÛ goùc ñoä toaøn caàu, 38
33. chuû nghóa khu vöïc laø moät caáp ñoä cuûa “ Globalism ” nhöng khoâng haún laø “ Globalism ”, vì trung taâm cuûa noù laø caùc vaán ñeà khu vöïc. Coøn ôû goùc ñoä quoác gia thì chuû nghóa khu vöïc thöïc hieän moät böôùc ñi thích hôïp töø chuû quyeàn quoác gia ñeán thöù quyeàn löïc sieâu quoác gia trong khoaûng thôøi gian nöûa theá kyû gaàn ñaây. Bôûi chuùng ta chæ coù theå noùi ñeán chuû nghóa khu vöïc trong nhoùm quoác gia coù ñoäc laäp, chuû quyeàn. Maø tình traïng nhieàu quoác gia, nhieàu daân toäc coù ñoäc laäp, chuû quyeàn môùi xaûy ra phoå bieán töø sau 1945 maø thoâi. Taát caû nhöõng gì ñöôïc trình baøy ôû treân chæ laø cô sôû thöïc tieãn cuûa vieäc hình thaønh chuû nghóa khu vöïc. Coøn cô sôû lyù luaän cuûa söï hình thaønh chuû nghóa khu vöïc nhö theá naøo? Ñeå traû lôøi caâu hoûi naøy, caàn phaûi truy tìm trong lòch söû caùc tö töôûng veà chuû nghóa khu vöïc ñaõ ñöôïc phaùt bieåu, thoâng qua caùc tröôøng hôïp ôû chaâu AÂu, chaâu Myõ, chaâu Phi; sau ñoù laø caên cöù vaøo tinh thaàn vaø caùc ñieàu khoaûn cuï theå cuûa Hieán öôùc Hoäi Quoác Lieân vaø Hieán Chöông Lieân hieäp quoác. Coù leõ, nhöõng ngöôøi ñaàu tieân nhaïy caûm vôùi nhöõng vaán ñeà khu vöïc laø moät soá nhaø chính trò, quaân söï coù tham voïng. Napoleon Bonapart (1769-1821), trong quaù trình chinh phuïc chaâu AÂu vaøo ñaàu theá kyû XIX ñaõ töøng noùi: “Chöùc phaän cuûa toâi vaãn chöa hoaøn thaønh, toâi muoán hoaøn thaønh caùi ñieàu môùi chæ ñöôïc phaùc hoïa, toâi phaûi laøm moät boä luaät chaâu AÂu ( ), moät ñoàng tieàn cuõng chaâu AÂu, caùc ñôn vò ño löôøng, caùc quy taéc chaâu AÂu. Toâi phaûi bieán taát caû caùc daân toäc ôû chaâu AÂu thaønh moät daân toäc vaø Paris thaønh thuû ñoâ cuûa theá giôùi” 1. Khoâng chæ 1 Siegel.F: L’Europe de Maastrict. Jelates (trích theo “Lieân minh chaâu AÂu”, Ñaøo Huy Ngoïc (chuû bieân), Nxb. Chính trò quoác gia, H. 1995, tr. 99). 39
34. Napoleon maø Hitler cuõng ñaõ töøng mô töôûng chinh phuïc vaø thoáng nhaát chaâu AÂu. Tö töôûng veà söï thoáng nhaát chaâu AÂu coøn laøm say meâ caû nhöõng trí thöùc lôùn. Taïi hoäi nghò hoøa bình thaùng 8 naêm 1849, Victor Hugo ñaõ phaùt bieåu: “Seõ ñeán moät ngaøy, chieán tranh giöõa Paris vaø London, Peterburge vaø Berlin, Viene vaø Turin trôû neân phi lyù vaø khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc nhö laø moät cuoäc chieán giöõa ngöôøi Ruang vaø ngöôøi Amian ngaøy hoâm nay. Seõ ñeán moät ngaøy maø caùc baïn nöôùc Phaùp, nöôùc Nga, nöôùc YÙ, nöôùc Anh, nöôùc Ñöùc, caùc baïn ôû taát caû caùc quoác gia cuûa luïc ñòa trong khi vaãn khoâng ñaùnh maát nhöõng phaåm chaát rieâng bieät cuûa mình seõ hoøa quyeän trong moät theå thoáng nhaát chaâu AÂu vaø xaây döïng tình anh em chaâu AÂu. Ngaøy aáy seõ ñeán khi chæ coøn coù moät chieán tröôøng khaùc laø caùc thò tröôøng môû cöûa cho thöông maïi vaø nhöõng caùi ñaàu côûi môû ñoái vôùi caùc yù töôûng. Ngaøy aáy seõ ñeán khi caùc cuoäc boû phieáu thay theá cho bom ñaïn” 1. Nhöõng tö töôûng vöøa ñöôïc trình baøy ôû treân khoâng ñôn thuaàn laø yù chí cuûa moät vaøi caù nhaân maø coù caên nguyeân töø lòch söû. Bôûi vaên minh chaâu AÂu ñöôïc baét nguoàn töø vaên minh Hy - La coå ñaïi. Sau khi ñeá quoác Taây La Maõ suïp ñoå (naêm 476) bôûi caùc cuoäc xaâm chieám cuûa caùc “man toäc” ( Barbars’ ), vöông quoác Frank ra ñôøi vaø toàn taïi suoát ba theá kyû röôõi (481-843). Taïi ñaây, vaên minh chaâu AÂu ñaõ thaønh hình vaø khueách taùn. Trung taâm vaên minh chaâu AÂu chuyeån dòch töø Ñòa Trung Haûi leân phía soâng Ranh, soâng Sen vaø vuøng bieån Baéc. Maëc duø hoäi nghò Vecdoong naêm 843 ñaët daáu chaám heát cho söï toàn taïi cuûa vöông quoác Frank nhöng ñoù laïi laø söï khôûi ñaàu cuûa Taây AÂu trong khuoân khoå moät coäng ñoàng thoáng nhaát veà vaên hoùa, chia reõ veà 1 Ñaøo Huy Ngoïc (chuû bieân): Lieân minh chaâu AÂu , Nxb. Chính trò quoác gia. H.1995, tr.8. 40
35. chính trò. Tình traïng chia reõ veà chính trò ñaõ daãn ñeán caùc cuûa chieán tranh hoaëc xung ñoät trieàn mieân ôû chaâu AÂu. Neáu tính töø cuoäc chieán tranh chinh phuïc xöù Gaule cuûa ngöôøi La Maõ (61-50 tröôùc coâng nguyeân) cho ñeán heát chieán tranh theá giôùi thöù hai (naêm 1945), chaâu AÂu ñaõ maát ít nhaát 60 trieäu ngöôøi vì chieán tranh 2. Ñaëc bieät, qua hai cuoäc chieán tranh theá giôùi 1914-1918, 1939-1945, toaøn chaâu AÂu ñaõ phaûi gaùnh chòu nhöõng thieät haïi to lôùn veà vaät chaát vaø tinh thaàn. Sau naêm 1945, heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa ra ñôøi, daãn ñeán vieäc hình thaønh moät theá giôùi löôõng cöïc. Neàn ñòa - chính trò toaøn caàu bò ñaûo loän. Nhöõng quoác gia voán laø ñoàøng minh trong chieán tranh choáng phaùt xít tröôùc ñaây nhö Lieân Xoâ (cuõ), Myõ ñaõ trôû thaønh keû thuø cuûa nhau. Coøn nhöõng quoác gia voán laø keû thuø cuûa nhau nhö Myõ, Nhaät giôø ñaây laïi lieân keát trong khuoân khoå ñoàng minh chieán löôïc. Chaâu AÂu bò chia ra laøm hai khoái Ñoâng vaø Taây. Töø moät trung taâm lôùn nhaát cuûa theá giôùi tö baûn chuû nghóa, Taây AÂu bò suy yeáu toaøn dieän, ñaønh phaûi döïa vaøo Myõ vaø chaáp nhaän söï laõnh ñaïo cuûa Myõ trong haàu heát caùc lónh vöïc chính trò, kinh teá, quaân söï, thoâng qua caùc toå chöùc GATT, UECD, NATO. Coâng cuoäc khoâi phuïc vaø phaùt trieån kinh teá cuûa Taây AÂu töø ñaàu thaäp nieân 50 ñaõ laøm thay ñoåi caên baûn quan heä kinh teá Taây AÂu - Myõ. Trong nhöõng ñieàu kieän aáy, toaøn chaâu AÂu, ñaêc bieät laø Taây AÂu coù söï nhaän thöùc laïi veà moät coäng ñoàng thoáng nhaát. Moät Taây AÂu chia reõ veà chính trò seõ khoâng mang laïi hoøa bình vaø phaùt trieån cho caùc quoác gia trong khu vöïc. Moät Taây AÂu chia reõ veà kinh teá thì khoâng caïnh tranh noåi vôùi Myõ. Hôn nöõa, nhu caàu môû roäng thò 2 Ñaøo Huy Ngoïc (chuû bieân), sñd, tr.10. 41
36. tröôøng cuûa Taây AÂu luùc naøy raát lôùn. Trong khi ñoù, Taây AÂu laïi ñang maát daàn thuoäc ñòa. Ñieàu kieän lòch söû luùc ñoù ñaõ ñaët tröôùc Taây AÂu moät tình theá, laøm yù thöùc veà moät coäng ñoàng vaên minh chung ñöôïc ñeà cao 1. Beân caïnh ñoù, trong quan heä quoác teá töø cuoái thaäp nieân 40, ôû Taây AÂu (tröø Anh quoác) ñaõ töøng löu truyeàn tö töôûng coi Taây AÂu nhö moät löïc löôïng thöù ba, ñoäc laäp vôùi Lieân Xoâ (cuõ) vaø Myõ1. Thaùng 5/1950, ngoaïi tröôûng Phaùp, Robert Shuman ñaõ ñöa ra ñeà nghò ñaët toaøn boä vieäc saûn xuaát than, theùp cuûa Ñöùc vaø Phaùp döôùi moät cô quan quyeàn löïc toái cao, trong moät toå chöùc môû cho caùc nöôùc chaâu AÂu tham gia. Ñeà nghò naøy ñaõ ñöôïc caùc quoác gia Ñöùc, YÙ, Bæ, Haø Lan, Luxemburg höôûng öùng. Ngaøy 18/4 /1951, “Coäng ñoàng than, theùp chaâu AÂu” (ECSC) ra ñôøi, ñaùnh daáu giai ñoaïn ñaàu cuûa tieán trình lieân keát chaâu AÂu. Caùc giai ñoaïn tieáp theo cuûa quaù trình lieân keát, thoáng nhaát ñoù laø: “Coäng ñoàng naêng löôïng nguyeân töû chaâu AÂu” (naêm 1955) “Coäng ñoàng kinh teá chaâu AÂu” (naêm 1957), “Coäng ñoàng chaâu AÂu” (naêm 1967), cuoái cuøng laø “Lieân minh chaâu AÂu” (naêm 1993) 2. Taát caû nhöõng ñieàu treân ñaây chöùng toû töø nhaän thöùc lòch söû, vieäc ñöa ra caùc tö töôûng thoáng nhaát hoaëc lieân keát khu vöïc khoâng phaûi laø söï töôûng töôïng (saûn phaåm chuû quan cuûa boä oùc con ngöôøi) maø laø söï phaûn aùnh moät nhu caàu khaùch quan. Bôûi 1 Nguyeãn Ngoïc Dung: Quaù trình hình thaønh EU vaø ASEAN qua caùch tieáp caän ñoái chieáu khu vöïc , Taäp san Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên, Ñaïi hoïc Quoác gia thaønh phoá Hoà Chí Minh, soá 4/1997 1 Regionalism in Southeast Asia. Center for strategic and International Studies, Jakarta 1974, p.57. 2 Nguyeãn Ngoïc Dung, sñd, soá 4/1997. 42
37. baûn thaân chaâu AÂu ñaõ mang saün trong mình caùc yeáu toá thoáng nhaát. Trong tröôøng hôïp chaâu AÂu, caùc ñaïi bieåu cuûa chuû nghóa khu vöïc ñaõ ñöa ra nhöõng nhaän thöùc chung veà vò trí, vai troø, tính thoáng nhaát cuûa khu vöïc, trieån voïng hôïp taùc song phöông vaø ña phöông giöõa caùc quoác gia trong khu vöïc vaø cuoái cuøng laø nhöõng moái nguy hieåm khoâng chæ beân trong maø caû beân ngoaøi khu vöïc phöông haïi ñeán tình hình an ninh cuûa moãi quoác gia. Töø nhöõng cô sôû ñoù, chuû nghóa khu vöïc hieän ra vôùi moät veû ñeïp vaø söï hôïp lyù hoaøn toaøn caûm nhaän ñöôïc. Ñoái vôùi chaâu Myõ, cuoäc chieán tranh giaønh ñoäc laäp cuûa 13 xöù thuoäc ñòa Anh ôû Baéc Myõ (1755-1783) vaø söï thaønh laäp nöôùc Myõ (The United States of American) ngaøy 4/7/1776 ñaõ giaûi phoùng Baéc Myõ khoûi chuû nghóa thöïc daân Anh, gaây neân nhöõng aûnh höôûng gheâ gôùm ñoái vôùi caùc thuoäc ñòa cuûa Boà Ñaøo Nha, Taây Ban Nha ôû Myõ La tinh. Myõ trôû thaønh quoác gia ñaàu tieân giaønh ñöôïc ñoäc laäp ôû chaâu Myõ keå töø khi chuû nghóa tö baûn beùn reã treân ñaïi luïc naøy. Vaøo ñaàu nhöõng naêm 20 theá kyû XIX, caùc cuoäc caùch maïng giaûi phoùng daân toäc cuûa nhaân daân chaâu Myõ La tinh ñaõ laät nhaøo cheá ñoä thuoäc ñòa cuûa thöïc daân Taây Ban Nha vaø Boà Ñaøo Nha. Tröôùc nguy cô xaâm löôïc can thieäp cuûa khoái “Lieân minh thaàn thaùnh” (goàm Anh, Nga, AÙo, Phoå) nhaèm khoâi phuïc laïi heä thoáng thuoäc ñòa cuûa Taây Ban Nha ôû chaâu Myõ La tinh, toång thoáng Myõ luùc ñoù, James Monroe (1758-1831) ñaõ tuyeân boá coâng nhaän neàn ñoäc laäp cuûa caùc nöôùc chaâu Myõ La tinh. Böùc thoâng ñieäp cuûa Monroe göûi tôùi quoác hoäi Myõ ngaøy 2/12/1823 ñaõ ñi vaøo lòch söû döôùi teân goïi “Hoïc thuyeát Monroe”. OÂng khaúng ñònh raèng, Taân theá giôùi (nghóa laø caû Baéc Myõ vaø Nam Myõ) khoâng theå moät laàn nöõa ñöôïc coi laø ñoái töôïng cuûa söï baønh tröôùng thuoäc ñòa; Myõ khoâng ñuïng chaïm ñeán caùc 43
38. thuoäc ñòa hieän toàn cuûa caùc cöôøng quoác AÂu chaâu nhöng cuõng khoâng cho pheùp thaønh laäp caùc thuoäc ñòa môùi ôû chaâu Myõ1. Monroe ñöa ra khaåu hieäu “chaâu Myõ cuûa ngöôøi chaâu Myõ”. Hoïc thuyeát Monroe ñaõ ñaët Myõ vaøo ñòa vò cuûa keû baûo hoä khu vöïc, thöïc chaát laø muoán naém chaët caùc nöôùc chaâu Myõ La tinh ñeå phuïc vuï cho lôïi ích cuûa tö baûn Myõ. Tuy nhieân treân bình dieän khu vöïc, hoïc thuyeát Monroe coù aûnh höôûng nhaát ñònh ñeán yù thöùc khu vöïc, yù thöùc quoác gia cuûa caùc nöôùc chaâu Myõ La tinh. Nhöõng ngöôøi Creole (ngöôøi AÂu sinh ra treân ñaát chaâu Myõ) thuoäc veàø taàng lôùp naém giöõ quyeàn löïc chính trò maïnh nhaát neân raát coù tinh thaàn quoác gia. Hoï ñaåy maïnh vieäc phaùt trieån cheá ñoä ñaïi ñieàn trang. Do trình ñoä saûn xuaát coøn laïc haäu, cheá ñoä noâ leä vaãn ñöôïc duy trì, chuû nghóa Caudillo trôû thaønh ñaëc tröng cuûa cheá ñoä chính trò ôû Nam Myõ luùc baáy giôø. Ñaây laø moät daïng ñoäc taøi quaân söï mang naëng tính phong kieán. Vì theá, caùc quoác gia ñoäc laäp chaâu Myõ chöa thöïc söï thieát laäp ñöôïc neàn daân chuû tö saûn. Trong khi ñoù, caùc ñeá quoác tö baûn chaâu AÂu vaãn thi haønh chính saùch can thieäp vaøo coâng vieäc noäi boä cuûa caùc nöôùc chaâu Myõ, ñaåy nhieàu nöôùc vaøo tình traïng nöûa thuoäc ñòa. Naêm 1833, ñeá quoác Anh chieám quaàn ñaûo Manvinat cuûa Agentina. Naêm 1845, Anh cuøng Phaùp can thieäp vaøo chieán tranh Agentina - Uruguay. Naêm 1861, 1862 caùc nöôùc Anh, Phaùp, Taây Ban Nha ñoå quaân leân Mexico hoøng can thieäp vaøo cuoäc caùch maïng tö saûn ñang noå ra ôû ñaây. Cuõng naêm 1862 lieân quaân Anh - Phaùp laêm le can thieäp vaøo cuoäc noäi chieán ôû Myõ Ñeán cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX, khi chuû 1 A.V. Ado (chuû bieân): Lòch söû caän ñaïi caùc nöôùc chaâu AÂu vaø chaâu Myõ, Nxb. Ñaïi hoïc Maùtxcôva, 1986, tr. 578 (tieáng Nga). 44
39. nghóa tö baûn ôû ñaây ñang treân ñaø phaùt trieån oà aït, caùc ñeá quoác tö baûn chaâu AÂu ñaõ raùo rieát xaâm nhaäp vaøo Myõ La tinh trong caùc laõnh vöïc coát yeáu nhaát cuûa neàn kinh teá (taøi chính, ñaàu tö, khai moû, laøm ñöôøng saét ). Nhö vaäy, khoâng theå phuû nhaän ñöôïc nhöõng nguy cô, thaùch thöùc ôû beân ngoaøi khu vöïc coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán neàn ñoäc laäp, söï phaùt trieån cuûa caùc nöôùc chaâu Myõ. Giöõa hai con ñöôøng: 1/ chòu söï baûo hoä cuûa Hoa Kyø; 2/ chòu söï can thieäp cuûa caùc cöôøng quoác chaâu AÂu - caùc nöôùc chaâu Myõ ñaõ choïn con ñöôøng thöù nhaát. Ñieàu naøy khaúng ñònh trong chöøng möïc naøo ñoù - tính hieän thöïc cuûa hoïc thuyeát Monroe. Lieân keát khu vöïc khoâng ñôn thuaàn laø yù chí cuûa caùc quoác gia maø coøn laø nhu caàu taát yeáu cuûa lòch söû. Ñeán naêm 1948 thì “Toå chöùc caùc nöôùc chaâu Myõ” (OAS) ra ñôøi - moät böôùc hieän thöïc hoùa nhöõng tö töôûng cuûa Monroe. OAS laø toå chöùc khu vöïc goàm 27 thaønh vieân, ñöùng ñaàu laø Myõ. Muïc tieâu chính cuûa toå chöùc naøy laø: “Cuûng coá hoøa bình vaø an ninh trong luïc ñòa, ngaên ngöøa nhöõng baát ñoàng vaø giaûi quyeát tranh chaáp baèng ñöôøng loái hoøa bình, haønh ñoäng chung trong tröôøng hôïp bò xaâm löôïc, thuùc ñaåy vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà kinh teá, chính trò vaø phaùp lyù cuûa caùc nöôùc chaâu Myõ; thoáng nhaát nhöõng coá gaéng vì muïc ñích tieán boä veà kinh teá, xaõ hoäi, khoa hoïc - kyõ thuaät vaø vaên hoùa” 1. Sau “Toå chöùc caùc nöôùc chaâu Myõ” thì caùc toå chöùc khu vöïc khaùc cuõng ra ñôøi nhö “Hieäp hoäi Lieân keát Myõ La tinh” (naêm 1960); “Heä thoáng kinh teá Myõ La tinh” (SELA) naêm 1975. Ñaây laø caùc toå chöùc kinh teá khu vöïc, ñöôïc laäp ra nhaèm phaùt trieån kinh teá caùc nöôùc thaønh vieân. Xeùt sang tröôøng hôïp chaâu Phi, vaøo nöûa ñaàu theá kyû XIX, 1 Caùc toå chöùc quoác teá, Nxb. Phaùp lyù, 1983, tr.157-158. 45
40. “luïc ñòa ñen” naøy coøn laø moät ñieàu bí hieåm ñoái vôùi caùc nöôùc tö baûn phöông Taây. Ngöôøi ta khoâng theå noùi ñeán khaùi nieäm chuû nghóa quoác gia. Caøng khoâng theå noùi ñeán khaùi nieäm chuû nghóa khu vöïc, vì ñeán thôøi ñieåm naøy phaàn lôùn caùc boä toäc chaâu Phi coøn ôû trong tình traïng xaõ hoäi tieàn giai caáp. Cö daân chaâu Phi raát khaùc nhau veà saéc toäc, toân giaùo tín ngöôõng, nhaát laø ôû caùc vuøng baéc vaø nam sa maïc Sahara. Nhöng khi thöïc daân phöông Taây du nhaäp chuû nghóa tö baûn vaøo ñaây, laøm naûy sinh caùc quan heä saûn xuaát tö baûn chuû nghóa thì moïi saéc toäc, toân giaùo chaâu Phi ñeàu chòu chung moät soá phaän lòch söû. Vaøo ñaàu theá kyû XX ôû moät soá caùc quoác gia Baéc Phi, giai caáp tö saûn daân toäc ñaõ ra ñôøi. Ñaây laø ñieàu kieän coát yeáu ñeå xuaát hieïân yù thöùc quoác gia - daân toäc vaø sau ñoù laø yù thöùc khu vöïc. Chính saùch khai thaùc, boùc loät thuoäc ñòa cuûa chuû nghóa thöïc daân ñaõ laøm chaâu Phi bò kieät queä. Loøng caêm thuø chuû nghóa thöïc daân trôû thaønh ngoïn côø thoáng nhaát chaâu Phi trong söï nghieäp ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc. Vì theá, chuû nghóa khu vöïc ôû ñaây tröôùc heát mang tính chaát baøi thöïc daân 1. Trong quaù trình xaâu xeù chaâu Phi, thöïc daân phöông Taây ñaõ baát chaáp caùc ñöôøng bieân giôùi lòch söû, tuøy tieïân vaïch ranh giôùi chia caét caùc boä toäc. Ñaây laø nguoàn goác cuûa nhöõng xung ñoät saéc toäc vaø tranh chaáp laõnh thoå giöõa caùc quoác gia chaâu Phi sau naøy. Tröôøng hôïp tranh chaáp laõnh thoå giöõa Ethiopia vaø Somalia laø baøi hoïc ñieån hình veà söï chia reõ cuûa chaâu Phi 2. Töø sau chieán tranh theá giôùi thöù hai, phong traøo ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp daân toäc ôû chaâu Phi coù nhöõng böôùc phaùt trieån maïnh meõ. Baéc Phi laø nôi dieãn ra phong traøo ñaáu tranh choáng 1.2 Regionalism in Southeast Asia, sñd, tr.58, 61 46
41. chuû nghóa thöïc daân cuõ vaø chuû nghóa thöïc daân môùi sôùm nhaát ôû chaâu Phi. Trong thaäp kyû 50, moät loaït caùc quoác gia Baéc Phi ñaõ giaønh ñöôïc ñoäc laäp: Libi (naêm1952), Ai Caäp (naêm1952), Tuynidi (naêm 1956). Nhieàu quoác gia ôû Ñoâng Phi vaø Taây Phi cuõng giaønh ñöôïc ñoäc laäp trong khoaûng thôøi gian töø 1957-1960. Ñaëc bieät, trong naêm 1960 chaâu Phi coù 17 nöôùc tuyeân boá ñoäc laäp. Thaéng lôïi cuûa phong traøo giaûi phoùng daân toäc ôû caùc chaâu AÙ, Phi, Myõ La tinh töø sau chieán tranh theá giôùi thöù hai ñaõ ñöôïc Lieân hieäp quoác ghi nhaän baèng vaên baûn phaùp lyù. Ñaïi Hoäi ñoàng Lieân hieäp quoác khoùa hoïp 15 ñaõ thoâng qua vaên kieän “Tuyeân ngoân veà thuû tieâu hoaøn toaøn chuû nghóa thöïc daân, trao traû ñoäc laäp cho caùc quoác gia vaø daân toäc thuoäc ñòa” 1. Thôøi kyø haäu thuoäc ñòa ñaët ra cho chaâu Phi nhieàu vaán ñeà caáp baùch, khoâng chæ ñoái vôùi moãi quoác gia maø coøn ñoái vôùi caû khu vöïc. Laøm sao thuùc ñaåy, cuûng coá söï ñoaøn keát thoáng nhaát giöõa caùc quoác gia trong khu vöïc. Nhöõng noã löïc chung nhaèm ñaûm baûo moïi ñieàu kieän phaùt trieån toái öu cho caùc daân toäc chaâu Phi? Vieäc tieáp tuïc ñaáu tranh choáng chuû nghóa thöïc daân cuõ vaø môùi, baûo veä toaøn veïn laõnh thoå vaø chuû quyeàn cuûa caùc quoác gia ñoäc laäp? Vaán ñeà phaùt trieån caùc moái quan heä quoác teá Haøng loaït nhöõng caâu hoûi lôùn maø khoâng moät quoác gia ñôn leû naøo trong khu vöïc traû lôøi noåi. Chæ coù moät toå chöùc khu vöïc môùi laø giaûi phaùp toát nhaát trong ñieàu kieän caùc quoác gia ñaõ giaønh ñöôïc ñoäc laäp, ñang mong muoán giaûi quyeát caùc vaán ñeà noäi boä, vaán ñeà khu vöïc, laãn caùc vaán ñeà quoác teá khaùc. Ngaøy 25/5/1963 “Toå chöùc thoáng nhaát chaâu Phi” (OAU) ra ñôøi. Söï kieän naøy ñaùnh daáu ñoä chín muoài cuûa chuû nghóa khu vöïc ôû chaâu Phi. 1 Nguyeãn Xuaân Sôn, Nguyeãn Höõu Caùt (chuû bieân): Lòch söû theá giôùi ñaïi cöông, Nxb. Chính trò quoác gia. H. 1997, tr.230. 47
42. Nhö vaäy, nhöõng tröôøng hôïp ñieån hình cuûa chaâu AÂu, chaâu Myõ, chaâu Phi cho pheùp chuùng ta hình dung moät caùch maïch laïc cô sôû hình thaønh chuû nghóa khu vöïc trong nhöõng ñieàu kieän lòch söû cuï theå. Söï bieåu hieän ña daïng cuûa chuû nghóa khu vöïc ôû caùc nôi treân theá giôùi khoâng ñöa chuùng ta ñeán hoaøi nghi, traùi laïi, ñöa ñeán moät söï xaùc tín veà chính khaùi nieäm naøy. Sau cuøng, chuû nghóa khu vöïc vôùi tö caùch laø moät boä phaän caáu thaønh cuûa heä thoáng quan heä quoác teá cuõng ñaõ ñöôïc phaûn aùnh trong Hieán öôùc Hoäi Quoác lieân vaø Hieán chöông Lieân hieäp quoác. Baûn thaân chuû nghóa khu vöïc ñaõ mang yù nghóa khu bieät nhieàu vaán ñeà khoâng theå giaûi quyeát thoûa ñaùng ôû caáp ñoä toaøn caàu. Vì theá, ñieàu 21 cuûa Hieán öôùc Hoäi Quoác lieân cho raèng, khoâng coù söï xung khaéc giöõa Hoäi Quoác lieân vaø nhöõng toå chöùc khu vöïc cuøng chung muïc ñích baûo veä hoøa bình. Coøn ñieàu 52 trong Hieán chöông Lieân hieäp quoác cuõng khoâng phuû nhaän vieäc thaønh laäp caùc toå chöùc khu vöïc. Khoaûn 1, ñieàu 52 cuûa Hieán chöông Lieân hieäp quoác neâu roõ: “Khoâng moät quy ñònh naøo trong Hieán chöông naøy laøm caûn trôû söï toàn taïi cuûa nhöõng hieäp ñònh hoaëc nhöõng toå chöùc khu vöïc nhaèm giaûi quyeát caùc vaán ñeà coù lieân quan ñeán vieäc duy trì hoøa bình vaø an ninh quoác teá baèng nhöõng haønh ñoäng coù tính chaát khu vöïc, mieãn laø nhöõng hieäp ñònh hoaëc toå chöùc aáy vaø nhöõng hoaït ñoäng cuûa chuùng phuø hôïp vôùi muïc ñích vaø nguyeân taéc cuûa Lieân hieäp quoác” 1. Chöông 8 cuûa Hieán chöông Lieân hieäp quoác, töø ñieàu 52 ñeán ñieàu 54 ghi nhaän caùc thaåm quyeàn cuûa toå chöùc khu vöïc. Toå chöùc khu vöïc coù ba thaåm quyeàn chính: thaåm quyeàn giaûi quyeát 1.2.3 Vuï ASEAN (Boä Ngoaïi giao): Hieäp hoäi caùc nöôùc ÑNAÙ (ASEAN) , Nxb. Chính trò quoác gia, H. 1995, tr.187, 188. 48
43. caùc tranh chaáp ñòa phöông, quyeàn thi haønh caùc cheá taøi quaân söï, quyeàn töï veä coäng ñoàng 2. Veà thaåm quyeàn giaûi quyeát caùc tranh chaáp ñòa phöông, Ñieàu 52, khoaûn 2 vieát: “Caùc nöôùc thaønh vieân Lieân hieäp quoác kyù keát nhöõng hieäp ñònh hoaëc laäp ra nhöõng toå chöùc naøy phaûi coá gaéng heát söùc ñeå giaûi quyeát hoøa bình nhöõng vuï tranh chaáp coù tính chaát khu vöïc, baèng caùch söû duïng nhöõng hieäp ñònh hoaëc nhöõng toå chöùc ñoù, tröôùc khi ñöa nhöõng tranh chaáp aáy leân Hoäi ñoàng Baûo an xem xeùt” 3. Noùi caùch khaùc, caùc quoác gia thaønh vieân cuûa moät toå chöùc khu vöïc phaûi nhôø toå chöùc ñoù giaûi quyeát tranh chaáp vaø chæ ñöôïc vieän ñeán Hoäi ñoàng Baûo an khi toå chöùc khu vöïc ñoù khoâng giaûi quyeát ñöôïc. Quyeàn thi haønh cheá taøi quaân söï ñöôïc theå hieän ôû Ñieàu 53, khoaûn 1, baûn Hieán chöông. Ñieàu khoaûn naøy ghi roõ: “Hoäi ñoàng Baûo an söû duïng, neáu thaáy caàn thieát, nhöõng hieäp ñònh hoaëc caùc toå chöùc khu vöïc ñeå thi haønh nhöõng haønh ñoäng cöôõng cheá döôùi söï ñieàu khieån cuûa mình. Tuy nhieân, khoâng moät haønh ñoäng cöôõng cheá naøo ñöôïc thi haønh chieáu theo nhöõng hieäp ñònh hay do nhöõng toå chöùc khu vöïc quy ñònh, neáu khoâng ñöôïc Hoäi ñoàng Baûo an cho pheùp, tröø nhöõng bieän phaùp choáng baát kyø quoác gia thuø ñòch naøo theo quy ñònh ôû khoaûn 2 ñieàu naøy hoaëc nhöõng bieän phaùp quy ñònh chieáu theo ñieàu 107, hoaëc trong nhöõng hieäp öôùc khu vöïc thi haønh moät laàn nöõa chính saùch xaâm löôïc cho ñeán khi Lieân hieäp quoác coù theå, theo lôøi yeâu caàu cuûa caùc chính phuû höõu quan, ñöôïc giao nhieäm vuï ngaên chaën moät söï xaâm löôïc môùi cuûa moät quoác gia nhö theá” 1. Veà quyeàn töï veä coäng ñoàng, Ñieàu 51, chöông 7, Hieán chöông cho pheùp caùc quoác gia thaønh vieân Lieân hieäp quoác 1.2 Vuï ASEAN (Boä Ngoaïi giao): Hieäp hoäi caùc nöôùc ÑNAÙ (ASEAN) , sññ, tr.186 - 189. 49
44. quyeàn töï veä khi gaëp phaûi moät cuoäc xaâm löôïc. Do ñoù, caùc thaønh vieân Lieân hieäp quoác coù chaân trong caùc toå chöùc khu vöïc hoaëc hieäp ñònh khu vöïc ñeàu coù theå nhôø söï trôï giuùp cuûa caùc toå chöùc naøy thöïc hieän quyeàn töï veä coäng ñoàng chính ñaùng. Söï trôï giuùp quaân söï cuûa toå chöùc khu vöïc coù theå keùo daøi ñeán khi Hoäi ñoàng Baûo an tìm ñöôïc nhöõng bieän phaùp thích hôïp ñeå vaõn hoài hoøa bình vaø an ninh quoác teá 2. Toùm laïi : khuynh höôùng khu vöïc hoùa ( regionalization ) cuøng nhöõng tö töôûng veà thoáng nhaát khu vöïc xuaát hieän töø laâu trong lòch söû nhöng chöa trôû thaønh chuû nghóa khu vöïc (regionalism ). Chuû nghóa khu vöïc laø saûn phaåm taát yeáu cuûa söï phaùt trieån lòch söû, chæ hình thaønh trong giai ñoaïn phaùt trieån tö baûn chuû nghóa töø sau chieán tranh theá giôùi thöù hai ñeán nay. Chuû nghóa khu vöïc baét nguoàn töø söï suïp ñoå heä thoáng thuoäc ñòa cuûa chuû nghóa ñeá quoác, tình traïng ñaáu tranh gay gaét giöõa caùc heä thoáng theá giôùi vaø ôû ngay trong loøng caùc heä thoáng ñoù. Chuû nghóa khu vöïc xuaát hieän nhö laø moät phaûn öùng tröôùc xu höôùng toaøn caàu hoùa ñôøi soáng nhaân loaïi, xaûy ra döôùi söï thao tuùng cuûa moät soá cöôøng quoác, cuõng nhö chuû nghóa quoác gia thaùi quaù trong moãi quoác gia - daân toäc. Trong caùc ñieàu kieän lòch söû khaùc nhau thì chuû nghóa khu vöïc cuõng bieåu hieän khaùc nhau. Nhöng veà baûn chaát, chuû nghóa khu vöïc ( regionalism ) laø moät heä thoáng caùc nguyeân taéc vaø tieâu chí, theo ñoù, caùc quoác gia - daân toäc trong cuøng moät khoâng gian ñòa - lòch söû, ñòa - vaên hoùa, ñòa - chính trò - xaõ hoäi coù theå hôïp taùc vôùi nhau ñeå cuøng phaùt trieån baûn thaân moãi quoác gia cuõng nhö toaøn khu vöïc; khoâng phuï thuoäc vaøo theå cheá, cheá ñoä chính trò xaõ hoäi, heä tö töôûng, trình ñoä phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi cuõng 50
45. nhö baûn saéc vaên hoùa toân giaùo rieâng cuûa töøng quoác gia daân toäc. Voán ñöôïc hình thaønh trong quaù trình nhaän thöùc veà tính thoáng nhaát, quyeàn lôïi taäp theå cuûa moät nhoùm nöôùc, chuû nghóa khu vöïc thöôøng ñöôïc theå hieän qua vieäc thaønh laäp caùc toå chöùc khu vöïc - daïng toå chöùc lieân chính phuû, cô quan quyeàn löïc sieâu quoác gia. Döïa treân caùc hieäp öôùc mang tính coâng phaùp quoác teá, caùc toå chöùc naøy thöïc hieän chöùc naêng giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà khu vöïc lieân quan ñeán caùc nöôùc thaønh vieân. Taát nhieân, tuøy theo trình ñoä hôïp taùc khu vöïc maø thaåm quyeàn cuûa caùc toå chöùc treân coù theå roäng raõi hoaëc haïn cheá. VI. CAÙC MOÂ THÖÙC CÔ BAÛN CUÛA CHUÛ NGHÓA KHU VÖÏC Treân thöïc teá, nhöõng bieåu hieän cuûa chuû nghóa khu vöïc raát ña daïng, phong phuù. Nhöõng khu vöïc coù trình ñoä phaùt trieån khaùc nhau thì tính chaát cuûa chuû nghóa khu vöïc ôû nhöõng nôi ñoù cuõng khaùc nhau. Hôn nöõa, trong bang giao quoác teá coù nhieàu daïng quan heä treân nhieàu lónh vöïc. Söï thay ñoåi hoaëc ñieàu chænh chính saùch ñoái ngoaïi cuûa moät soá quoác gia (nhaát laø caùc cöôøng quoác) nhieàu khi mang ñeán nhöõng bieán ñoåi lôùn trong heä thoáng theá giôùi. Trong tröôøng hôïp naøy, chuû nghóa khu vöïc laø söï phaûn aùnh sinh ñoäng nhöõng bieán ñoåi lôùn lao ñoù. Vì theá chuùng ta khoâng baét gaëp thöù chuû nghóa khu vöïc bieåu hieän chung chung maø chæ thaáy chuû nghóa khu vöïc ñöôïc bieåu hieän cuï theå trong nhöõng ñieàu kieän lòch söû cuï theå. Ñeå hieåu roõ hôn veà chuû nghóa khu vöïc, trong phaàn naøy chuùng toâi ñaët ra cho mình nhieäm vuï phaûi khaùi quaùt ñöôïc nhöõng moâ thöùc cô baûn cuûa chuû nghóa khu vöïc. Muoán theá, tröôùc heát caàn phaûi xaùc ñònh caùc tieâu chí ( criteria ). Moät trong nhöõng tieâu chí quan troïng ñeå xaùc ñònh caùc moâ thöùc cuûa chuû 51
46. nghóa khu vöïc laø yeáu toá ñòa lyù. Coù theå do vò trí chieán löôïc, taøi nguyeân thieân nhieân, nhöõng tranh chaáp chuû quyeàn veà laõnh thoå, laõnh haûi laøm cho ñòa lyù trôû thaønh yeáu toá neàn taûng cuûa chuû nghóa khu vöïc. Tieâu chí quan troïng thöù hai laø khu vöïc phaûi bieåu hieän nhö moät coäng ñoàng vaên hoùa, vaên minh, ñöôïc hình thaønh trong quaù trình phaùt trieån lòch söû. Do ñieàu kieän ñòa lyù töï nhieân töông ñoái gioáng nhau (cuøng moät khu vöïc) neân coù söï töông ñoàng veà ñòa - thöïc vaät, ñòa - ñoäng vaät, ñòa - nhaân vaên. Trong cuøng moät khu vöïc caùc quoác gia daân toäc thöôøng coù söï gaàn guõi veà nhaân chuûng, veà vaên hoùa, lòch söû, veà trình ñoä phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi. Neáu caên cöù vaøo hai tieâu chí treân thì theá giôùi ngaøy nay coù raát nhieàu toå chöùc quoác teá, nhöng khoâng coù nhieàu laém caùc toå chöùc khu vöïc. Tuy nhieân, trong moät soá saùch baùo, ngöôøi ta thöôøng laïm duïng caùch goïi hoaëc giaû chöa phaân bieät ñöôïc söï khaùc nhau giöõa moät toå chöùc khu vöïc vaø moät toå chöùc quoác teá. Thí duï caùc toå chöùc nhö: “Toå chöùc hieäp öôùc Baéc - Ñaïi Taây döông (NATO)”, “UÛy ban kinh teá - xaõ hoäi chaâu AÙ - Thaùi Bình döông (ESCAP)”, “Quyõ tieàn teä quoác teá (IMF)”, “Taäp ñoaøn quaân söï Thaùi Bình Döông (ANZUK)”, khoâng phaûi laø caùc toå chöùc khu vöïc. Tieâu chí thöù ba, tieâu chí quan troïng nhaát ñeå xaùc ñònh moâ thöùc cuûa chuû nghóa khu vöïc laø muïc tieâu, tính chaát hoaït ñoäng cuûa caùc toå chöùc khu vöïc. Moät moâ thöùc chuû nghóa khu vöïc thöôøng ñöôïc caáu truùc hoùa qua moät toå chöùc khu vöïc töông öùng vôùi noù. Döïa vaøo caùc tieâu chí ñaõ ñöôïc trình baøy ôû treân, qua khaûo saùt caùc toå chöùc khu vöïc treân theá giôùi, chuùng toâi nhaän thaáy coù theå phaân chuùng ra laøm boán loaïi moâ thöùc chuû yeáu: moâ thöùc chính trò, moâ thöùc kinh teá, moâ thöùc an ninh vaø moâ thöùc vaên hoùa. Taát nhieân chuùng toâi yù thöùc ñöôïc raèng, trong moät chöøng 52
47. möïc nhaát ñònh, söï phaân loaïi naøy chæ mang tính chaát töông ñoái. 1. Moâ thöùc chính trò (Political pattern) Moâ thöùc naøy theå hieän qua caùc toå chöùc chính trò khu vöïc. Vieäc xuaát hieän caùc toå chöùc chính trò khu vöïc phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá. Tröôùc heát laø moâi tröôøng chính trò khu vöïc. Ñoái vôùi khu vöïc Taây AÂu, nôi taäp trung caùc nöôùc tö baûn coâng nghieäp coù trình ñoä phaùt trieån cao thì ñoäng cô cuûa toå chöùc chính trò khu vöïc ôû ñaây chæ nhaèm thöïc hieän söï ñoaøn keát chaët cheõ hôn nöõa giöõa caùc thaønh vieân ñeå baûo toàn caùc lyù töôûng ñöôïc coi laø taøi saûn chung vaø phaùt trieån söï hôïp taùc veà kinh teá, xaõ hoäi 1. Vì theá vieäc thaønh laäp “Hoäi ñoàng chaâu AÂu” (ngaøy kyù ñieàu leä 4 - 5 - 1949) laø moät böôùc chuaån bò ñeå ñöa Taây AÂu böôùc leân vuõ ñaøi quoác teá baèng söùc maïnh chính trò, kinh teá cuûa caû moät khu vöïc voán laø moät trung taâm tö baûn phaùt trieån. Ñieàu naøy caøng trôû neân caáp thieát hôn khi Taây AÂu vaøo ñaàu nhöõng naêm 70 trôû thaønh moät trong ba trung taâm lôùn nhaát cuûa heä thoáng tö baûn theá giôùi. Ngoaøi Taây AÂu, ôû caùc khu vöïc khaùc treân theá giôùi, moâi tröôøng chính trò phöùc taïp hôn nhieàu. Bôûi vì caùc khu vöïc naøy ñeàu ñaõ töøng laø thuoäc ñòa cuûa chuû nghóa thöïc daân. Vieäc thaønh laäp caùc toåõ chöùc chính trò nhaém vaøo muïc tieâu tröôùc tieân laø baøi thöïc daân döôùi baát kyø hình thöùc cuõ hoaëc môùi. Muoán theá, caùc daân toäc trong khu vöïc ñoù phaûi ñoaøn keát nhau laïi, phoái hôïp haønh ñoäng vaø phaùt trieån caùc moái quan heä veà chính trò, kinh teá, vaên hoùa. ÔÛ vuøng Caän Ñoâng, trong khi chieán tranh theá giôùi thöù hai chöa keát thuùc thì caùc quoác gia AÛraäp ñaõ thaønh laäp moät toå chöùc chính trò khu vöïc döôùi teân goïi “Lieân ñoaøn caùc nöôùc 1 Caùc toå chöùc quoác teá, Nxb. Phaùp lyù, 1983, tr. 183. 53
48. AÛraäp” (AL) vaøo ngaøy 22/3/1945. Muïc tieâu chuû yeáu cuûa caùc nöôùc naøy laø: xaùc laäp caùc moái quan heä chaët cheõ giöõa caùc nöôùc thaønh vieân; vaïch ra ñöôøng loái chính trò thoáng nhaát trong caùc hoaït ñoäng treân tröôøng quoác teá; baûo veä neàn ñoäc laäp, chuû quyeàn caùc nöôùc thaønh vieân; thaûo luaän nhöõng vaán ñeà coù quan heä ñeán lôïi ích caùc nöôùc AÛraäp 1. Coøn ôû chaâu Phi, cho ñeán giöõa thaäp kyû 60, phaàn lôùn caùc quoác gia ôû luïc ñòa naøy ñaõ giaønh ñöôïc ñoäc laäp, taïo neân nhöõng tieàn ñeà, ñieàu kieän hình thaønh moät toå chöùc chính trò khu vöïc. Bò boùc loät, chia reõ bôûi chuû nghóa ñeá quoác, caùc daân toäc chaâu Phi sôùm yù thöùc ñöôïc söï ñoaøn keát thoáng nhaát giöõa hoï. Ñoù vöøa laø yù chí vöøa laø nhu caàu taát yeáu. Ngaøy 25/5/1963 “Toå chöùc thoáng nhaát chaâu Phi” (OAU) ra ñôøi. Muïc tieâu cuûa toå chöùc naøy laø thuùc ñaåy vaø cuûng coá söï thoáng nhaát, ñoaøn keát caùc nöôùc chaâu Phi, thoáng nhaát moïi noã löïc cuûa caùc nöôùc ñoù nhaèm ñaûm baûo nhöõng ñieàu kieän toái öu cho caùc daân toäc chaâu Phi; baûo veä söï toaøn veïn laõnh thoå, chuû quyeàn vaø ñoäc laäp; ñaáu tranh choáng chuû nghóa thöïc daân cuõ vaø môùi; phaùt trieån söï hôïp taùc quoác teá treân cô sôû Hieán chöông Lieân hieäp quoác vaø Tuyeân ngoân veà caùc quyeàn con ngöôøi 2. Rieâng ôû chaâu Myõ, moâi tröôøng chính trò khaù ñaëc bieät, maëc duø ña soá caùc quoác gia chaâu Myõ ñeàu töøng laø thuoäc ñòa cuûa Taây Ban Nha, Boà Ñaøo Nha, Anh, Phaùp nhöng toå chöùc chính trò khu vöïc ôû ñaây khoâng mang tính baøi thöïc daân nhö ôû chaâu AÙ, chaâu Phi. Lyù do laø Myõ muoán ñaët toaøn boä chaâu Myõ döôùi söï baûo hoä cuûa mình, ngaên ngöøa söï can thieäp cuûa caùc cöôøng quoác chaâu AÂu vaøo chaâu Myõ. Vì theá caùc quoác gia chaâu Myõ ñaõ cuøng nhau kyù keát ba vaên kieän phaùp lyù quan troïng vôùi muïc ñích 1.2 Caùc toå chöùc quoác teá. Nxb. Phaùp lyù, H. 1983, tr. 129, 148. 54
49. töông trôï choáng ngoaïi xaâm. Ñoù laø Thoûa öôùc Champultepec (thaùng 3/1945), Hieán öôùc Rio de Janeiro (thaùng 2/1947) vaø Hieán chöông Bogota (30/4/1948). Hieán chöông Bogota ñaùnh daáu söï ra ñôøi cuûa “Toå chöùc caùc nöôùc chaâu Myõ” (OAS) 1. Trong khi ñieåm dieän caùc toå chöùc chính trò khu vöïc treân theá giôùi, khoâng theå boû qua moät toå chöùc chính trò khu vöïc ñieån hình khaùc ôû chaâu AÙ laø “Hieäp hoäi caùc quoác gia Ñoâng Nam AÙ” (ASEAN). Voán laø thuoäc ñòa cuõ cuûa thöïc daân phöông Taây neân caùc quoác gia, daân toäc Ñoâng Nam AÙ coù tinh thaàn choáng thöïc daân raát cao. Nhöng do moâi tröôøng chính trò cuûa khu vöïc phöùc taïp, laïi bò chi phoái naëng neà bôûi chieán tranh laïnh neân muïc tieâu, tính chaát hoaït ñoäng cuûa ASEAN coù nhieàu thay ñoåi tuøy theo caùc giai ñoaïn lòch söû. Veà toå chöùc chính trò khu vöïc naøy chuùng toâi seõ trình baøy ôû nhöõng chöông sau. Qua khaûo saùt caùc toå chöùc chính trò khu vöïc, deã daøng nhaän thaáy caùc toå chöùc khu vöïc naøy theo ñuoåi nhieàu muïc tieâu khaùc nhau. Nhöng muïc tieâu coát loõi nhaát laø xaây döïng tinh thaàn ñoaøn keát, hôïp taùc, treân cô sôû toân troïng ñoäc laäp chuû quyeàn cuûa nhau, khoâng can thieäp vaøo coâng vieäc noäi boä cuûa nhau, coù laäp tröôøng, thaùi ñoä chính trò thoáng nhaát trong vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà khu vöïc vaø quoác teá. Taát caû caùc toå chöùc chính trò khu vöïc keå treân ñeàu phaùt trieån caùc moái quan heä hôïp taùc theo chieàu roäng, töø caùc lónh vöïc chính trò, kinh teá, vaên hoùa ñeán caùc lónh vöïc chuyeân moân, chuyeân ngaønh nhö y teá, giaùo duïc, tö phaùp, vieãn thoâng Hieäu quaû cuûa caùc quan heä hôïp taùc naøy phuï thuoäc raát nhieàu vaøo 1 Taêng Kim Ñoâng, sñd, tr. 440. 55
50. trình ñoä phaùt trieån kinh teá, xaõ hoäi cuûa toaøn khu vöïc; ñaëc bieät phuï thuoäc vaøo söï oån ñònh chính trò trong khu vöïc vaø möùc ñoä can thieäp cuûa caùc trung taâm quyeàn löïc quoác teá vaøo khu vöïc. 2. Moâ thöùc kinh teá (Economical pattern) Moâ thöùc naøy ñöôïc theå hieän qua caùc toå chöùc kinh teá khu vöïc. Neáu moâ thöùc chính trò taïo ra moät khoái ñoàng minh chính trò khu vöïc thì moâ thöùc kinh teá taïo ra moät heä thoáng kinh teá khu vöïc. Trong moät toå chöùc khu vöïc, söï raøng buoäc veà kinh teá thöôøng chaët cheõ hôn söï raøng buoäc veà chính trò. Ñoù laø söï khaùc bieät caên baûn giöõa hai moâ thöùc. Moâ thöùc toå chöùc kinh teá khu vöïc, tröôùc heát laø moät heä thoáng kinh teá, trong ñoù coù söï tham gia cuûa neàn kinh teá caùc nöôùc thaønh vieân. Tính hieäu quaû cuûa heä thoáng kinh teá ñoù phaûn aùnh möùc ñoä thaønh coâng cuûa toå chöùc kinh teá khu vöïc töông öùng vôùi noù. Nhöng muoán hình thaønh ñöôïc moät toå chöùc kinh teá khu vöïc phaûi coù nhöõng ñieàu kieän cuï theå. Thöù nhaát, vieäc aùp duïng cô cheá thò tröôøng ñaõ phaùt trieån vaø trôû neân phoå bieán ôû caùc quoác gia trong khu vöïc. Thöù hai, coù söùc eùp beân ngoaøi khu vöïc ñoøi hoûi caùc quoác gia trong khu vöïc phaûi coù söï phoái hôïp, thoáng nhaát haønh ñoäng ñeå ñoái phoù vaø caïnh tranh vôùi theá löïc beân ngoaøi. Thöù ba, trình ñoä phaùt trieån kinh teá cuûa caùc quoác gia, ñaëc bieät laø möùc ñoä phaùt trieån caùc quan heä kinh teá giöõa caùc quoác gia trong khu vöïc ñaõ ñaït tôùi möùc ñoøi hoûi phaûi coù söï phoái hôïp chính saùch ñieàu chænh caùc quan heä kinh teá ñoù1. Thöïc teá cho thaáy, haàu heát caùc quoác gia tröôùc ñaây voán laø 1 Voõ Ñaïi Löôïc, Kim Ngoïc (chuû bieân): Caùc khoái kinh teá vaø maäu dòch treân theá giôùi, Nxb. Chính trò quoác gia, H. 1996, tr. 9. 56
51. thuoäc ñòa cuõ, sau khi giaønh ñöôïc ñoäc laäp ñaõ lieân keát vôùi nhau trong caùc toå chöùc kinh teá khu vöïc. Muïc tieâu chính cuûa caùc toå chöùc kinh teá naøy nhaèm choáng laïi söùc eùp kinh teá cuûa caùc nöôùc tö baûn phaùt trieån vaø caùc taäp ñoaøn kinh teá tö baûn xuyeân quoác gia; giöõ vöõng ñoäc laäp kinh teá cho moãi quoác gia thaønh vieân, phaùt trieån caùc moái quan heä kinh teá, thöông maïi giöõa caùc nöôùc trong khu vöïc. Nhieàu hình thöùc, möùc ñoä hôïp taùc kinh teá khu vöïc ñaõ ñöôïc trieån khai nhö vieäc thoûa thuaän buoân baùn öu ñaõi trong khoái. Cao hôn nöõa laø thoûa thuaän thuû tieâu toaøn boä haøng raøo thueá quan vaø phi thueá quan ñoái vôùi caùc hoaït ñoäng thöông maïi trong khu vöïc. Caùc toå chöùc kinh teá khu vöïc taïo thaønh caùc khoái kinh teá, coù maët haàu khaép toaøn caàu. ÔÛ khu vöïc Taây AÙ, toå chöùc “Hôïp taùc khu vöïc ñeå phaùt trieån” cuûa ba nöôùc Iran, Thoå Nhó Kyø, Pakistan ñaõ ra ñôøi vaøo naêm 1964. Muïc tieâu cuûa toå chöùc naøy laø phaùt trieån söï hôïp taùc khu vöïc trong lónh vöïc coâng nghieäp, noâng nghieäp, giao thoâng vaän taûi, thöông maïi, ngaân haøng, taøi nguyeân khoaùng saûn, y teá vaø du lòch 1. Cuõng trong naêm 1964 “Thò tröôøng chung caùc nöôùc AÛraäp ” ñöôïc thaønh laäp. Theo hieäp ñònh kyù keát cuûa toå chöùc naøy, seõ loaïi boû thôøi haïn 5 naêm caùc loaïi thueá xuaát nhaäp khaåu vaø caùc loaïi thueá khaùc ñoái vôùi noâng phaåm; quy ñònh giaûm thueá quan moãi naêm 10%; quy ñònh töï do chu chuyeån voán vaø löïc löôïng lao ñoäng giöõa caùc nöôùc tham gia toå chöùc, xaùc laäp bieåu thueá thoáng nhaát trong ngoaïi thöông, xaây döïng moät chính saùch kinh teá thoáng nhaát treân tröôøng quoác teá. ÔÛ chaâu Phi, trong soá caùc toå chöùc kinh teá khu vöïc tieâu bieåu, ñaàu tieân coù theå noùi laø “Lieân minh kinh teá vaø thueá quan 1 Caùc toå chöùc quoác te á, sñd, tr. 115. 57
52. Trung Phi” (UDEAC), thaønh laäp naêm 1964. Hoaït ñoäng cuûa toå chöùc naøy nhaèm xaây döïng chính saùch thueá vaø thueá quan chung; phoái hôïp phaân boá coâng nghieäp, hôïp nhaát caùc nguoàn taøi nguyeân ñeå thöïc hieän nhöõng chöông trình lôùn; toå chöùc thaønh thò tröôøng chung caùc nöôùc thaønh vieân 1. Toå chöùc kinh teá tieâu bieåu thöù hai laø “Coäng ñoàng Ñoâng Phi”, ñöôïc thaønh laäp thaùng 6/1967. Toå chöùc naøy ñaët ra nhöõng muïc tieâu to lôùn laø thieát laäp moät thò tröôøng chung, lieân minh thueá quan vaø phoái hôïp chính saùch kinh teá, taøi chính 2. Ngoaøi ra, ôû chaâu Phi coøn coù moät vaøi toå chöùc kinh teá khu vöïc khaùc nhö “Coäng ñoàng kinh teá Taây Phi” (thaønh laäp naêm 1972); “Toå chöùc phaùt trieån soâng Senegal” (thaønh laäp naêm 1972); “Toå chöùc Mautorio- chaâu Phi chung” (OCAM). Muïc tieâu cuûa caùc toå chöùc treân nhaèm thuùc ñaåy söï hôïp taùc veà maäu dòch, xaây döïng moät chính saùch kinh teá ñoái ngoaïi chung cho khu vöïc. ÔÛ chaâu Myõ, vieäc xuaát hieän caùc toå chöùc kinh teá khu vöïc cuõng trôû thaønh moät hieän töôïng phoå bieán. Hieäp öôùc Managua ñöôïc kyù keát naêm 1960 ñaõ daãn ñeán vieäc thaønh laäp “Thò tröôøng chung Trung Myõ” (CAM). Tuy nhieân toå chöùc naøy khoâng mang laïi söï thaønh coâng ñaùng keå naøo ngoaøi söï taïo ñieàu kieän cho tö baûn ñoäc quyeàn Myõ xaâm nhaäp thò tröôøng khu vöïc 3. Cuõng naêm 1960 caùc nöôùc Myõ La tinh ñaõ kyù hieäp ñònh thaønh laäp “Hieäp hoäi lieân keát Myõ La tinh”. Caùc quoác gia trong hieäp hoäi seõ baõi boû daàn haøng raøo thueá quan, phoái hôïp chính saùch coâng nghieäp hoùa, traùnh xuaát sieâu vaøo caùc nöôùc tham gia hieäp öôùc 4. Töø toå chöùc kinh teá khu vöïc naøy ñaõ hình thaønh caùc toå chöùc tieåu khu 1.2.3.4. Caùc toå chöùc quoác te á, sñd, tr. 152, 156, 169, 162. 58
53. vöïc cuûa ba nhoùm nöôùc. Nhoùm thöù nhaát goàm Agentina, Bolovia, Brazil, Paraguay, Uruguay ñaõ cuøng kyù “Hieäp öôùc khu vöïc soâng Laplata” (naêm 1969) nhaèm giaûi quyeát caùc vaán ñeà chung veà kinh teá, giao thoâng ñöôøng thuûy, hieän ñaïi hoùa maïng löôùi ñöôøng saét, söû duïng haøng khoâng, vaän taûi ñieän, thoâng tin lieân laïc. Nhoùm thöù hai goàm Bolivia, Colombia, Peru, Chile, Ecuador ñaõ kyù “Hieäp öôùc Cactahen’ veà lieân keát khu vöïc laùng gieàng (coøn goïi laø Thoûa öôùc Catahen hay Hieäp öôùc Andes, naêm 1969). Nhoùm thöù ba goàm Bolivia, Brazil, Venezuela, Guyana, Colombia, Peru, Surinam, Ecuado kyù “Hieäp öôùc veà hôïp taùc caùc nöôùc khu vöïc soâng Amazon” (naêm 1978). Ngaøy 17/10/1975 moät toå chöùc kinh teá khu vöïc khaùc cuûa Myõ La tinh ra ñôøi laø “Heä thoáng kinh teá Myõ La tinh” (SELA). Söï thay ñoåi cuûa tình hình theá giôùi trong giai ñoaïn naøy buoäc caùc nöôùc Myõ La tinh phaûi ñaùnh giaù laïi tình hình phaùt trieån kinh teá cuûa mình. “Heä thoáng kinh teá Myõ La tinh” laøm nhieäm vuï ñieàu haønh vieäc phoái hôïp chính saùch kinh teá, ñaëc bieät trong lónh vöïc ngoaïi thöông cuûa caùc quoác gia thaønh vieân; hôïp taùc vôùi caùc khoái kinh teá khaùc hoaëc caùc toå hôïp xuyeân quoác gia 1. Qua khaûo saùt moät loaït caùc toå chöùc kinh teá khu vöïc ôû caùc luïc ñòa AÙ, Phi, Myõ La tinh, chuùng ta thaáy muïc tieâu hôïp taùc cuûa chuùng khaù roäng lôùn, phong phuù. Nhöng treân thöïc teá, caùc toå chöùc kinh teá naøy khoâng maáy thaønh coâng trong vieäc thöïc hieän caùc chöông trình coù tính khu vöïc ñaõ ñöôïc caùc chính phuû kyù 1 Caùc toå chöùc quoác teá, sñd, tr. 163-164. 59