Giáo trình hình thành qui trình quản trị sản xuất trong quản trị cấp cao - Chương 4: Xác định địa điểm nhà máy

Nội dung text: Giáo trình hình thành qui trình quản trị sản xuất trong quản trị cấp cao - Chương 4: Xác định địa điểm nhà máy

1. 62 CHƯƠNG 4 CHƯƠNG 4:XÁC ĐỊNH ĐỊA ĐIỂM NHÀ MÁY I. MỤC ĐÍCH, VAI TRÒ XÁC ĐỊNH ĐỊA ĐIỂM NHÀ MÁY. 1.1 Mục đích của xác định địa điểm Xác định vị trí đặt doanh nghiệp hoặc nhà máy là một nội dung cơ bản trong quản trị sản xuất. Thông thường khi nói đến xác định địa điểm doanh nghiệp là nói đến việc xây dựng một doanh nghiệp mới. Tuy nhiên, trong thực tế những quyết định xác định địa điểm doanh nghiệp lại xảy ra một cách khá phổ biến đối với doanh nghiệp đang hoạt động. Đó là việc tìm thêm những địa điểm mới đê xây dựng các chi nhánh, phân xưởng, cửa hàng, đại lý mới, Hoạt động này đặc biệt quan trọng đối với doanh nghiệp dịch vụ, việc bố trí doanh nghiệp hợp lý về mặt kinh tế − xã hội tạo điều kiện rất thuận lợi cho doanh nghiệp hoạt động sau này và góp phần nâng cao hiệu quả quá trình sản xuất − kinh doanh của doanh nghiệp. Địa điểm bố trí doanh nghiệp có ảnh hưởng lâu dài đến hoạt động và lợi ích của doanh nghiệp, đồng thời nó cũng ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế − xã hội và dân cư trong vùng, góp phần củng có và thúc đẩy doanh nghiệp phát triển. Vì vậy, chọn địa điểm bố trí doanh nghiệp là một tất yếu trong quản trị. Xác định địa điểm doanh nghiệp là quá trình lựa chọn vùng và địa điểm bố trí doanh nghiệp, nhằm đảm bảo thực hiện những mục tiêu chiến lược kinh doanh của doanh nghiệp đã lựa chọn. Đây là nội dung cơ bản của chọn địa điểm đặt doanh nghiệp. chúng có thể được thực hiện đồng thời trong cùng một bước hoặc tách riêng tuỳ thuộc vào qui mô và tính phức tạp trong hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp. Hoạt động này khá phức tạp, có nội dung rộng lớn đòi hỏi phải có cách nhìn tổng hợp, đánh giá toàn diện trên tất cả các mặt kinh tế, xã hội, văn hoá, công nghệ, Mỗi phương án đưa ra là sự kết hợp kiến thức của rất nhiều chuyên gia thuộc các lĩnh vực khác nhau, đòi hỏi phải rất thận trọng. Khi tiến hành hoạch định địa điểm bố trí các doanh nghiệp, thường đứng trước các lựa chọn khác nhau. Mỗi cách lựa chọn phụ thuộc chặt chẽ vào tình hình cụ thể và mục tiêu phát triển sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp. Có thể khái quát hoá thành một số cách lựa chọn chủ yếu sau đây: − Mở thêm những doanh nghiệp hoặc bộ phận, chi nhánh, phân xưởng mới ở các địa điểm mới, trong khi vẫn duy trì năng lực hiện có. − Mở thêm chi nhánh, phân xưởng mới trên các địa điểm mới, đồng thời tăng qui mô sản xuất của doanh nghiệp.
2. 63 − Đóng cửa doanh nghiệp ở một vùng và chuyển sang vùng mới. Đây là trường hợp bắt buộc và rất tốn kém, đòi hỏi phải có sự cân nhắc so sánh thận trọng giữa chi phí đóng cửa và lợi ích của địa điểm mới đem lại trước khi ra quyết định. Các doanh nghiệp và tổ chức hoạt động ở lĩnh vực khác nhau đều có mục tiêu xác định địa điểm không giống nhau. Đối với các đơn vị kinh doanh sinh lợi thì đặt lợi ích tối đa là mục tiêu chủ yếu khi xây dựng phương án định vị. Xác định địa điểm doanh nghiệp luôn là một trong những giải pháp quan trọng có tính chiến lược lâu dài để nâng cao khả năng cạnh tranh và chiếm lĩnh thị trường. Trong thực tế, tuỳ từng trường hợp mà mục tiêu xác định địa điểm của doanh nghiệp được đặt ra rất cụ thể như: Tăng doanh số bán; mở rộng thị trường; huy động các nguồn lực tại chỗ; hình thành cơ cấu sản xuất đày đủ; tận dụng môi trường kinh doanh thuận lợi; Đối với các tổ chức phi lợi nhuận, mục tiêu quan trọng nhất của xác định địa điểm doanh nghiệp là đảm bảo cân đối giữa chi phí lao động xã hội cần thiết bỏ ra và mức thoã mãn nhu cầu khách hàng về các dịch vụ cung cấp cho xã hội. Tóm lại, mục tiêu cơ bản của xác định địa điểm doanh nghiệp đối với tất cả các tổ chức là tìm địa điểm bố trí so cho thực hiện được những nhiệm vụ chiến lược mà tổ chức đó đặt ra. 1.2 Tầm quan trọng của xác định địa điểm Địa điểm xây dựng doanh nghiệp có ý nghĩa rất quan trọng đối với hoạt động sản xuất kinh doanh của từng doanh nghiệp. Hoạt động xác định địa điểm doanh nghiệp là một bộ phận quan trọng thiết kế hệ thống sản xuất của doanh nghiệp, đồng thời là một giải pháp cơ bản mang tính chiến lược đối với hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp. Tác động của xác định địa điểm doanh nghiệp rất tổng hợp, đó là giải pháp quan trọng tạo ra lợi thế cạnh tranh và nâng cao hiệu quả hoạt động kinh doanh nhờ thoả mãn tốt hơn, nhanh hơn, rẻ hơn các sản phẩm và dịch vụ mà không cần phải đầu tư thêm. Xác định địa điểm doanh nghiệp hợp lý tạo điều kiện cho doanh nghiệp tiếp xúc với khách hàng, nâng cao khả năng thu hút khách hàng, thâm nhập và chiếm lĩnh thị trường mới, thúc đẩy sản xuất kinh doanh phát triển, tăng doanh thu và lợi nhuận. Xác định địa điểm doanh nghiệp là biện pháp quan trọng giảm giá thành sản phẩm. Quyết định xác định địa điểm doanh nghiệp ảnh hưởng mạnh mẽ đến chi phí tác nghiệp, đặc biệt là chi phí vận chuyển nguyên liệu và sản phẩm. Xác định địa điểm doanh nghiệp hợp lý còn tạo ra một trong những nguồn lực mũi nhọn của doanh nghiệp. Nó cho phép doanh nghiệp xác định, lựa chọn những khu vực có điều kiện tài nguyên và môi trường kinh doanh thuận lợi, khai thác các lợi thế của môi trường nhằm tận dụng, phát huy tốt nhất tiềm năng bên trong. Tóm lại, xác định địa điểm doanh nghiệp là một công việc hết sức phức tạp có ý nghĩa dài hạn, nếu sai lầm sẽ rất khó sửa chữa, tốn kém nhiều chi phí và mất thời gian. Bởi vậy, việc chọn phương án xác định địa điểm doanh nghiệp luôn là một trong những nhiệm vụ quan trọng mang ý nghĩa chiến lược lâu dài. 1.3 Quy trình tổ chức xác định địa điểm Việc quyết định địa điểm doanh nghiệp thường gắn bó chặt chẽ với bản chất của các lĩnh vực kinh doanh và qui mô doanh nghiệp. Chẳng hạn, các doanh nghiệp qui mô nhỏ thường phân bố tự do hơn, nhưng các doanh nghiệp lớn cần phải xác định vùng nguyên liệu, năng lượng và bố trí thành nhiều địa điểm khác nhau. Để quyết định địa điểm đúng đắn, hợp lý cần thực hiện các bước chủ yếu sau: − Xác định mục tiêu, tiêu chuẩn sẽ sử dụng để đánh giá các phương án xác định địa điểm doanh nghiệp. Vấn đề quan trọng là cùng với việc xác định chỉ tiêu cần phải xác định rõ các tiêu chuẩn được dùng làm cơ sở đánh giá các phương án xác định địa điểm.
3. 64 − Xác định và phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến địa điểm doanh nghiệp. Việc bố trí doanh nghiệp chịu ảnh hưởng của rất nhiều nhân tố khác nhau như điều kiện tự nhiên, vị trí địa lý của vùng, các yếu tố kinh tế, xã hội và văn hoá. − Xây dựng những phương án định vị khác nhau, đây là một trong những yêu cầu chung của quản lý kinh tế, đối với địa điểm doanh nghiệp lại càng quan trọng hơn. Trong thực tế có rất nhiều phương án để xác định địa điểm doanh nghiệp, mỗi phương án đều chính sách mặt tích cực và hạn chế khác nhau. Vì vậy việc xây dựng nhiều phương án là cơ sở cho việc đánh giá, lựa chọn phương án hợp lý nhất với những mũ tiêu và tiêu chuẩn đã đề ra. − Sau khi xây dựng các phương án xác định địa điểm doanh nghiệp, bước tiếp theo là tính toán các chỉ tiêu về mặt kinh tế. Lượng hoá các yếu tố có thể, trên cơ sở đó so sánh hệ thống các chỉ tiêu của từng phương án, tìm ra những phương án có lợi nhất tính theo các chỉ tiêu đó. Ngoài ra, cần phải đánh giá đầy đủ vè mặt định tính các yếu tố khác dựa trên những chuẩn mực đã đề ra. Trong nhiều trường hợp phương án được lựa chọn không phải là phương án có chỉ tiêu kinh tế đã lượng hoá cao nhất, mà là những phương án khả thi và hợp lý có thể thoả mãn được những mục tiêu chính của doanh nghiệp đề ra. II. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN VIỆC CHỌN ĐỊA ĐIỂM 2.1 Các nhân tố ảnh hưởng đến lựa chọn vùng. Có rất nhiều nhân tố ảnh hưởng đến quyết định xác định địa điểm doanh nghiệp. Tuy nhiên, vai trò và tầm quan trọng của các nhân tố không giống nhau. Khi xây dựng phương án xác định địa điểm doanh nghiệp càng tập trung phân tích, đánh giá những nhân tó quan trọng nhất. Trên cơ sở phân tích, đánh giá dó để xác định, lựa chọn được vùng và địa điểm thích hợp nhất để phân bố doanh nghiệp. Thị trường tiêu thụ: Trong điều kiện phát triển như hiện nay, thị trường tiêu thụ trở thành một nhân tố quan trọng nhất tác động đến quyết định địa điểm doanh nghiệp. Các doanh nghiệp thường coi việc bố trí gần nơi tiêu thụ là một bộ phận trong chiến lược cạnh tranh của mình. Điều này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh lực dịch vụ, doanh nghiệp gần thị trường có lợi thế cạnh tranh. Để xác định địa điểm đặt doanh nghiệp, cần thu thập, phân tích, xử lý các thông tin thị trường như: Dung lượng thị trường; cơ cấu và tính chất của nhu cầu; xu hướng phát triển của thị trường; tính chất và tình hình cạnh tranh; đặc điểm sản phẩm và loại hình kinh doanh Nguồn nguyên liệu Nguyên liệu có ảnh hưởng lớn đến quyết định địa điểm doanh nghiệp như: − Chủng loại, số lượng và qui mô nguồn nguyên liệu. Đối với nhiều loại hình sản xuất kinh doanh, việc phân bố doanh nghiệp gần nguồn nguyên liệu là đòi hoi tất yếu do tinh chất của ngành. Chẳng hạn, các ngành khai khoáng luôn chịu sự ràng buôc chặt chẽ vào địa điểm và qui mô nguồn nguyên liệu sẵn có. − Chất lượng và đặc điểm của nguyên liệu sử dụng trong quá trình sản xuất kinh doanh. Một số doanh nghiệp để hoạt động có hiệu quả cần phải đặt gần vùng nguồn nguyên liệu; một số khác do yêu cầu về phương tiện, khối lượng vận chuyển và tính chất cồng kềnh, dễ vở, khó vận chuyển, khó bảo quản của nguyên liệu, đòi hỏi doanh nghiệp phải đặt gần nguồn nguyên liệu như: doanh nghiệp chế biến nông sản, sản xuất xi măng, Nhân tố lao động Thường doanh nghiệp đặt ở đâu thì sử dụng nguồn lao động tại đó là chủ yếu. đặc điểm của nguồn lao động như khả năng đáp ứng về số lượng, chất lượng lao động, trình độ chuyên
4. 65 môn, tay nghề ảnh hưởng trực tiếp tới năng suất lao động và kết quả hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp sau này. Nguồn lao động dồi dào, được đào tạo, có trình độ chuyên môn, kỹ năng tay nghề cao là một trong những yếu tố thu hút sự chú ý của các doanh nghiệp. Có nhiều ngành cần lao động phổ thông phải được phân bố gần nguồn lao động như những khu dân cư; nhưng cũng có ngành cần lao động có tay nghề cao, đòi hỏi gần thành phố lớn, gần trung tâm đào tạo nghiên cứu khoa học. Chi phí lao động có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với quyết định địa điểm doanh nghiệp. Chi phí lao động rẻ rất hấp dẫn các doanh nghiệp, các doanh nghiệp thường muốn đặt doanh nghiệp mình ở những nơi có chi phí lao động thấp. Tuy nhiên, khi phân tích ảnh hưởng của chi phí lao động cần phải đi đôi với mức năng suất lao động trung bình của vùng. Thái độ lao động đối với thời gian, với vấn đề nghỉ việc và di chuyển lao động cũng tác động rất lớn đến việc chọn vùng và địa điểm phân bố doanh nghiệp. Ở mỗi vùng, dân cư có thái độ khác nhau về lao động, dựa trên những nền tảng văn hoá khác nhau. Việc chọn phương án xác định địa điểm doanh nghiệp cần phân tích đầy đủ, thận trọng sự khác biệt về văn hoá của cộng đồng dân cư mỗi vùng. Cơ sở hạ tầng kinh tế Hiện nay cơ sử hạ tầng được coi là nhân tố hết sức quan trọng khi xác định địa điểm doanh nghiệp. Trình độ và tình hình phát triển cơ sở hạ tầng kinh tế có sức thu hút hoặc tạo nên những trở ngại to lớn cho quyết định đặt doanh nghiệp tại mỗi vùng. Nhân tố cơ sở hạ tầng kinh tế có ảnh hưởng rất lớn đến khả năng nắm bắt thông tin kinh doanh, tạo điều kiện cho những phản ứng sản xuất nhanh, nhạy, kịp thời với những thay đổi trên thị trường. Hệ thống giao thông góp phần giảm chi phí vận chuyển, giảm giá thành và giá bán sản phẩm, tạo điều kiện nâng cao khả năng cạnh tranh của các doanh nghiệp. Điều kiện và môi trường văn hoá xã hội Văn hoá được xem là một trong những nhân tố có tác động rất lớn đến quyết định địa điểm doanh nghiệp. Do đó phân tích, đánh giá các yếu tố văn hoá xã hội là một đòi hỏi cần thiết không thể thiếu được trong quá trình xây dựng phương án xác định địa điểm doanh nghiệp. Những yếu tố về cộng đồng dân cư, tập quán tiêu dùng, cách sống và thái độ lao động ảnh hưởng gián tiếp đến hoạt động của doanh nghiệp. Những yếu tố này lại chịu ảnh hưởng sâu sắc của nền văn hoá truyền thống mỗi dân tộc, mỗi vùng. Ngoài ra, cần phải tính tới hàng loạt các nhân tố xã hội khác như: chính sách phát triển kinh tế−xã hội của vùng; sư phát triển của ngành bổ trợ trong vùng; qui mô của cộng đồng dân cư trong vùng và tình hình xã hội; tôn giáo, tín ngưỡng, phong tục tập quán; 2.2 Các nhân tố ảnh hưởng đến chọn địa điểm. Sau khi đánh giá những nhân tố ảnh hưởng tới việc lựa chọn vùng, một vấn đề quan trọng khác là tiến hành đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến chọn địa điểm doanh nghiệp. Nếu như những nhân tố chọn vùng được đánh giá ở phạm vi rộng lớn thì nhân tố địa điểm lại rất cụ thể, chi tiết. Những nhân tố chủ yếu cần cân nhắc: − Diện tích mặt bằng và tính chất đất đai của địa điểm doanh nghiệp; − Tính thuận lợi của vị trí đặt doanh nghiệp như khả năng tiếp xúc với thị trường, với khách hàng, điều kiện và khả năng nối liền giao thông nội bộ với giao thông cộng đồng; − Nguồn điện , nước; − Nơi bỏ chất thải; − Khả năng mở rộng trong tương lai; − Tình hình an ninh, phòng, chữa cháy, các dịch vụ y tế, hành chính; − Chi phí về đất đai và các công trình công cộng hiện có; − Những qui định của chính quyền địa phương về lệ phí dịch vụ trong vùng, những đóng góp cho địa phương,
5. 66 2.3 Xu hướng định vị các doanh nghiệp hiện nay trên thế giới. Hiện nay trong tình hình quốc tế hoá các hoạt động sản xuất kinh doanh, sự hợp tác kinh tế giữa các nước, các khu vực cùng với cạnh tranh ngày càng gay gắt trên thế giới đang diễn ra những xu thế định vị doanh nghiệp chủ yếu sau: Định vị ở nước ngoài Sự hình thành các công ty, các tập đoàn kinh tế đa quốc gia và xuyên quốc gia đã đẩy nhanh quá trình đưa các doanh nghiệp từ trong nước vượt ra ngoài biên giới đến đặt ở nước ngoài. Hiện nay xu hướng định vị doanh nghiệp ở nước ngoài trở thành trào lưu phổ biến không còn là độc quyền của các doanh nghiệp lớn ở các nước phát triển mà xu thế chung, so nhiều doanh nghiệp ở các nước có trình độ phát triển thấp hơn cũng đầu tư xây dựng doanh nghiệp ở nước phát triển. Định vị trong khu công nghiệp, khu chế xuất Đây là một xu thế hiện đang rất được sự quan tâm chú ý của các doanh nghiệp. Đưa các doanh nghiệp vào các khu công nghiệp tạo ra rất nhiều thuận lợi cho hoạt động và phát triển của bản thân doanh nghiệp. Việc định vị trong các khu công nghiệp, khu chế xuất giúp các doanh nghiệp tận dụng những thuận lợi do khu công nghiệp, khu chế xuất tạo ra, ứng dụng hình thứ tổ chức kinh doanh hiện đại, tiết kiệm chi phí và nâng cao hiệu quả của hoạt động. Xu hướng chia nhỏ các doanh nghiệp đưa đến đặt ngay tại thị trường tiêu thụ Cạnh tranh ngày càng gay gắt dòi hỏi các doanh nghiệp ngày càng quan tâm hơn, chú ý nhiều hơn đến lợi ích của khách hàng. Khách hàng có quyền lựa chọn người cung cấp sản phẩm hoặc dịch vụ cho mình, vì vậy những điều kiện thuận lợi trong giao hàng và thời gian giao hàng nhanh, kịp thời, đã và đang trở nên có ý nghĩa quyết định trong kinh doanh. Một xu hướng hiện nay là các doanh nghiệp chia nhỏ và đưa đến đặt ngay tại thị trường tiêu thụ nhằm giảm tối đa thời gian giao hàng và tăng các điều kiện thuận lợi trong dịch vụ sau khi bán hàng. III. PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH ĐỊA ĐIỂM Để ra quyết định lựa chọn địa điểm bố trí doanh nghiệp có thể dùng rất nhiều phương pháp khác nhau, các phương pháp bao gồm cả phân tích định tính và định lượng. Trong việc quyết định lựa chọn phương án định vị doanh nghiệp có nhiều yếu tố mang tính tổng hợp rất khó xác định. Việc lựa chọn cần cân nhắc dựa trên nhiều yếu tố định tính tổng hợp. Tuy nhiên, một yếu tố cơ bản trong lựa chọn quyết định địa điểm doanh nghiệp là tạo điều kiện giảm thiểu được chi phí vận hành sản xuất và tiêu thụ. Những chi phí này có thể định lượng được, do đó phần lớn các kỹ thuật và phương pháp giới thiệu sau đây được dùng để tính toán và lượng hoá một số chỉ tiêu kinh tế chủ yếu là chỉ tiêu chi phí của các phương án xác định định điểm doanh nghiệp. Trên cơ sở đó lựa chọn phương án định vị có tổng chi phí nhỏ nhất. 3.1 Phương pháp dùng trọng số đơn giản. Một phương pháp xác định địa điểm doanh nghiệp được lựa chọn tốt nhất khi tính đến đầy đủ cả hai khía cạnh là phân tích về mặt định lượng và định tính. Trong từng trường hợp cụ thể có thể ưu tiên định lượng hoặc định tính tuỳ thuộc vào mục tiêu tổng quát của doanh nghiệp. Phương pháp dùng trọng số giản đơn vừa cho phép đánh giá được các phương án về định tính, vừa có khả năng so sánh giữa các phương án về định lượng. Phương pháp này cho phép kết hợp những đánh giá định tính của các chuyên gia với lượng hóa một số chỉ tiêu. Tuy nhiên, phương pháp dùng trọng số giản đơn có phần nghiêng về định tính nhiều hơn. Tiến trình thực hiện phương pháp này bao gồm các bước cơ bản sau: − Xác định các nhân tố ảnh hưởng quan trọng đến địa điểm doanh nghiệp; − Cho trọng số từng nhân tố căn cứ vào mức độ quan trọng của nó;
6. 67 − Cho điểm từng nhân tố theo địa điểm bố trí doanh nghiệp; − Nhân số điểm với trọng số của từng nhân tố; − Tính tổng số điểm cho từng địa điểm; − Lựa chọn địa điểm có tổng số điểm cao nhất. Ba bước đầu chủ yếu do các chuyên gia thực hiện, kết quả phụ thuộc rất lớn vào việc xác định, lựa chọn các nhân tố, khả năng đánh giá, cho điểm và trọng số của các chuyên gia. Vì vậy, đây có thể coi là phương pháp chuyên gia. Phương pháp này rất nhạy cảm với những ý kiến chủ quan. Ví dụ 4-1: Công ty A liên doanh với công ty xi măng B để lập một nhà máy sản xuất xi măng. Công ty đang cân nhắc lựa chọn giữa 2 địa điểm X và Y. Sau quá trình điều tra, nghiên cứu, các chuyên gia đánh giá các nhân tố như sau Điểm số Điểm có trọng số Yếu tố Trọng số X Y X Y Nguyên liệu 0,30 75 60 22,5 18,0 Thị trường 0,25 70 60 17,5 15,0 Lao động 0,20 75 55 15,0 11,0 Năng suất lao động 0,15 60 90 9,0 13,5 Văn hoá,xã hội 0,10 50 70 5,0 7,0 Tổng số 1,00 69,0 64,5 Theo kết quả tính toán trên, ta chọn địa điểm X để đặt doanh nghiệp bởi vì nó có tổng số điểm cao hơn địa điểm Y. 3.2 Phương pháp toạ độ trung tâm. Phương pháp này chủ yếu dùng để lựa chọn địa điểm đặt doanh nghiệp trung tâm hoặc kho hàng trung tâm có nhiệm vụ cung cấp hàng hoá cho địa điểm tiêu thụ khác nhau. Mục tiêu là tìm vị trí sao cho tổng quãng đường vận chuyển lượng hàng hoá đến các địa điểm tiêu thụ là nhỏ nhất. Phương pháp toạ độ trung tâm coi chi phí tỷ lệ thuận với khối lượng hàng hoá và khoảng cách vận chuyển. Phương pháp này càn dùng một bản đồ có tỷ lệ xích nhất định. Bản đồ đó được đặt vào trong một hệ toạ độ hai chiều để xác định vị trí trung tâm. Mỗi điểm tương ứng với một toạ độ có hoành độ x và tung độ y. Công thức tính toán như sau: n n ∑ X iQi ∑YiQi i=1 i=1 X t = n Yt = n ∑Qi ∑Qi i=1 i=1 Trong đó: Xt − là hoành độ x của điểm trung tâm Yt − là trung độ y của điểm trung tâm Xi − là hoành độ x của địa điểm i Yi − là tung độ y của địa điểm i Qi − Khối lượng hàng hoá cần vận chuyển từ điểm tung tâm tới điểm i Ví dụ 4-2: Công ty may C muốn chọn một trong bốn địa điểm phân phối chính ở các tỉnh để đặt kho hàng trung tâm. Toạ độ các địa điểm và khối lượng hàng hoá vận chuyển như sau: Địa điểm X Y Khối lượng vận chuyển (tấn) A 2 5 800 B 3 5 900 C 5 4 200 D 8 5 100
7. 68 Hãy xác định vị trí sao cho giảm tối đa khoảng cách vận chuyển hàng hoá đến các địa điểm còn lại. Lời giải Trước tiên, ta xác định toạ độ trung tâm của địa điểm mới, dựa trên các toạ độ của 4 địa điểm dự kiến như sau. ( 800* 2 ) + ( 900* 3 ) + ( 200* 5 ) + (100* 8 ) X = = 3,05 t 800 + 900 + 200 + 100 ( 800* 5 ) + ( 900* 5 )+ ( 200* 4 ) + (100* 5 ) Y = = 4,90 t 800 + 900 + 200 + 100 Như vậy, địa điểm trung tâm có toạ độ (3,05; 4,9) gần với địa điểm B nhất, do đó ta chọn địa điểm B để đặt kho hàng trung tâm của công ty. 3.3 Phương pháp bài toán vận tải. Mục tiêu của phương pháp này là xác định cách vận chuyển hàng hoá có lợi nhất từ nhiều điểm sản xuất đến nhiều nơi tiêu thụ sao cho tổng chi phí nhỏ nhất. Ta xem xét một bài toán vận tải đơn giản nhất với yêu cầu về thông tin như sau: Có m địa điểm cung hàng (cùng loại) ký hiệu là A1, A2, , Am ứng với khối lượng tại mỗi địa điểm Ai ( i = 1,2, ,m) là: a1, a2, , am Có n địa điểm nhận hàng (cùng loại) ký hiệu là B1, B2, , Bn tương ứng với lượng hàng cần nhận tại mỗi địa điểm Bj ( j = 1,2, ,n) là: b1, b2, , bn Chi phí vận chuyển một đơn vị hàng từ Ai đến Bj cho trong ma trận chi phí (C) dưới đây. cij là chi phí vận chuyển một đơn vị hàng từ Ai đến Bj. ⎛cc c⎞ ⎜ 11 12 1n ⎟ ⎜cc21 22 c2n ⎟ C = ⎜ . . . ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ . . . ⎟ ⎜ ⎟ ⎝ccmm12 cmn⎠ Từ thông tin gốc và yêu cầu của bài toán trên, ta lập mô hình của bài toán như sau: Gọi xij là lượng hàng sẽ chuyển từ Ai đến Bj, ta có: B1 B2 Bn A1 C11 C12 C1n a1 x11 x12 x1n A2 C21 C22 C2n a2 x21 x22 x2n Am Cm1 Cm2 Cmn am xm1 xm2 xmn b1 b1 b1
8. 69 m n ÂK1. ∑∑cij xij → Min i==1 j 1 n ÂK2. ∑ xij ≤ ai , i = 1,2, ,m (4.1) j= 1 m ∑ xij ≥ bi , j = 1,2, ,n (4.2) i=1 ÂK3. xij ≥ 0, i = 1,m; j = 1,n. m n a = b , Giả định rằng ∑i=1 i ∑ j=1 j trường hợp này ta có bài toán vận tải với điều kiện 2 như sau: n ÂK2. ∑ xij = ai , i = 1,2, ,m j=1 m ∑ xij = bi , j = 1,2, ,n i=1 Bài toán vận tải có điều kiện 2 như trên gọi là bài toán vận tải mô hình đóng hoặc bài toán vận tải cân bằng. Trong thực tiễn rất ít và cũng không cần phải là bài toán vận tải mô hình đóng. Tuy nhiên ta có thể đưa bất kỳ bài toán vận tải không cân bằng tổng cung và tổng cầu về dạng cân bằng. n m b < a Trường hợp 1. ∑j=1 j ∑i=1 i , ta cộng thêm một địa điểm giả Bn+1 với lượng hàng ảo bn+1 và chi phí từ Ai (i = 1,2, ,m) đến Bn+1 bằng không. n m m n b + b = a ( b = a − b ) ∑∑j==1 j n+1 i 1 i n+1 ∑i=1 i ∑ j=1 j m n a < b Trường hợp 2. ∑i=1 i ∑ j=1 j , ta cộng thêm một địa điểm giả Am+1 với lượng hàng ảo am+1 và chi phí từ Am+1 đến Bj (j = 1,2, ,n) bằng không. m n n m a + a = b ( a = b − a ) ∑∑i=1 i m+1 j=1 j m+1 ∑ j=1 j ∑i=1 i Các bước giải bài toán: Bước 1. Xác định lời giải cho phép đầu tiên bằng phương pháp gốc Tây Bắc hoặc yếu tố bé nhất. Bước 2. Kiểm tra dấu hiệu tối ưu của lời giải: Nếu như các ô chọn bằng m+n-1 và không tạo thành vòng thì ta thu được kế hoạch cho phép đầu tiên. Nếu số ô chọn nhỏ hơn m+n-1 (giả sử k ô) ta cần thêm k ô chọn giả với xij=0 sao cho các ô chọn cũ và mới không tạo thành vòng . Tính các số thế vị Ui và Vi của bảng vận tải: − Đối với các ô chọn: hệ số Ui và Vj phải thoả mãn đẳng thức Ui + Vi = Cij . Để giải hệ này ta cho bất kỳ một hệ số Ui hoặc Vj nào đó bằng không, sau đó tìm ra các Ui và Vj còn lại. − Kiểm tra dấu hiệu tối ưu: Đối với các ô loại phải thỏa mãn điều kiện Ui + Vi ≤ Cij hay Ui + Vi - Cij = Eij ≤ 0
9. 70 Nếu tồn tại ít nhất một hệ số Eij > 0 thì kế hoạch chưa tối ưu. Trường hợp chưa thỏa điều kiện tối ưu ta qua bước 3 Bước 3. Cải thiện kế hoạch khi chưa thỏa dấu hiệu tối ưu: − Nếu tồn tại nhiều ô có hệ số Eij > 0 thì ta chọn ô có Eij > 0 lớn nhất (nếu Eij bằng nhau thì chọn ô có Cij nhỏ nhất). − Lập vòng điều chỉnh xác định kế hoạch mới: Nguyên tắc lập vòng: * Vòng điều chỉnh là một mạng gồm một ô điều chỉnh (chứa biến thay vào) và các ô chọn (biến loại ra). * Lập vòng xuất phát từ ô điều chỉnh, chuyển theo hàng (hoặc cột) đến một ô chọn mà từ đó có thể chuyển tiếp được theo cột (hoặc hàng) đến ô chọn khác, cuối cùng trở về ô điều chỉnh. Ví dụ một số dạng vòng điều chỉnh ta thường gặp trong bài toán vận tải. Dạng 2 Dạng 1 2 Ký hiệu ô vuông là ô điều chỉnh, ô tròn là ô chọn. Dạng 3 Nguyên tắc đánh dấu: Đánh dấu (+) cho ô điều chỉnh, dấu (-) cho ô kế tiếp, dấu (+) cho ô kế tiếp đó cho tất cả các ô trong vòng điều chỉnh. Xác định lượng điều chỉnh: lượng điều chỉnh θ = min(xij) với xij thuộc ô trong vòng điều chỉnh mang dấu (-). Xây dựng kế hoạch mới Xj +θ Ô mang dấu (+) trong vòng điều chỉnh X’ij = Xj -θ Ô mang dấu (-) trong vòng điều chỉnh Xj Ô nằm ngoài vòng điều chỉnh Bước 4. Lặp lại bước 2, bước 3 cho đến khi đạt kế hoạch tối ưu. Ví dụ 4-3. Giả sử công ty hiện có 3 nhà máy A, B, C sản xuất ra hàng cùng loại và cung cấp cho bốn địa điểm tiêu thụ , , , với số lượng sản phẩm của từng địa điểm mua bán, và biết chi phí vận chuyển/ đơn vị hàng hoá như bảng dưới đây. Hãy xác định phương án phân phối hàng hoá tối ưu. Cung 10 2 20 11 A 10 x11 x12 x13 x14
10. 71 12 7 9 20 B 25 x21 x22 x23 x24 2 14 16 18 C 5 x31 x32 x33 x34 Cầu 5 15 15 10 Bước 1. Xác định kế hoạch cho phép đầu tiên Ta xác định kế hoạch cho phép đầu tiên theo phương pháp góc Tây-Bắc với số liệu cho trong ví dụ 4-3. Cung 10 2 20 11 1 15 5 10 12 7 9 20 2 25 5 15 5 2 14 16 18 3 5 5 Cầu 5 15 15 10 Bước 2. Kiểm tra dấu hiệu tối ưu của lời giải v1 = 10 v2 = 2 v3 = 4 v4 = 15 Cung 10 2 20 11 u1 = 0 15 5 10 (−16) (4) 12 7 9 20 u2 = 5 25 (3) 5 15 5 2 14 16 18 u = 3 5 3 (11) (−9) (−9) 5 Cầu 5 15 15 10 Trường hợp này, kế hoạch cho phép đầu tiên chưa phải là kế hoạch tối ưu vì có 3 hệ số Eij dương ( = 4, 3 và 11 −các ô có màu đậm). Ta phải tiếp tục bước 3. Bước 3. Cải thiện kế hoạch: v1 = 10 v2 = 2 v3 = 4 v4 = 15 Cung − u1 = 0 + 10 2 20 11 15 − + +
11. 72 5 10 12 7 9 20 u = 5 25 2 5 15 5 2 14 16 18 u = 3 5 3 5 Cầu 5 15 15 10 Ta xác định kế hoạch mới của bài toán trên trong bảng sau. v1 = 10 v2 = 2 v3 = 4 v4 = 15 Cung 10 − 2 20 11 u = 0 + 15 1 0 15 12 7 9 20 u = 5 + − 25 2 0 15 10 2 14 16 18 u = −8 5 3 5 Cầu 5 15 15 10 Kiểm tra kế hoạch, E14 = 4 > 0. Kế hoạch chưa tối ưu. Ta xây dựng kế hoạch mới như sau. v1 = 10 v2 = 2 v3 = 4 v4 = 11 Cung u1 = 0 10 2 20 11 − + 15 0 5 10 u2 = 5 12 7 9 20 + − 25 10 15 u = −8 2 14 16 18 3 5 5 Cầu 5 15 15 10 Kiểm tra kế hoạch, E21 = 3 > 0, kế hoạch chưa tối ưu. Ta cải thiện theo phương pháp như đã biết. Kế hoạch này có tất cả các số kiểm tra Eij ≤ 0, kế hoạch đã tối ưu. v1 = 7 v2 = 2 v3 = 4 v4 = 11 Cung u1 = 0 10 2 20 11 15 5 10 u2 = 5 12 7 9 20 25 0 10 15 u3 = −5 2 14 16 18 5 5 Cầu 5 15 15 10 Đến đây ta đưa ra thông tin kết quả như sau: A1 → B2 : 5 đơn vị hàng. A1 → B4 : 10 đơn vị hàng. A2 → B2 : 10 đơn vị hàng. A2 → B3 : 15 đơn vị hàng. A3 → B1 : 5 đơn vị hàng. Tương ứng với kế hoạch vận tải trên, ta có tổng chi phí vận tải nhỏ nhất và bằng: (5 x 2) + (10 x 11) + (10 x 7) + (15 x 9) + (5 x 2) = 335 đơn vị tiền. o O o
12. 73 TÓM LƯỢC CÔNG THỨC & BÀI TẬP CUỐI CHƯƠNG I. CÂU HỎI ÔN TẬP 1. Hãy cho biết mục đích của việc xác định địa điểm nhà máy sản xuất, kinh doanh. 2. Hãy nêu quy trình tổ chức xác định địa điểm nhà máy. 3. Hãy nêu các nhân tố ảnh hưởng đến việc chọn vùng và địa điểm cụ thể của nhà máy. 4. Cho biết các phương pháp xác định địa điểm nhà máy. II. CÔNG THỨC ÁP DỤNG. Phương pháp xác định toạ độ trung tâm Công thức tính toán như sau: n n ∑ X iQi ∑YiQi i=1 i=1 X t = n Yt = n ∑Qi ∑Qi i=1 i=1 Trong đó: Xt − là hoành độ x của điểm trung tâm Yt − là trung độ y của điểm trung tâm Xi − là hoành độ x của địa điểm i Yi − là tung độ y của địa điểm i Qi − Khối lượng hàng hoá cần vận chuyển từ điểm tung tâm tới điểm i Xác định địa điểm bằng phương pháp bài toán vận tải. Mô hình tổng quát của bài toán vận tải. m n Z = ∑∑cij xij → min i ==1 j 1 n ∑ xij ≤ ai i = 1,2, ,m j =1 m ∑ xij ≥ bj j = 1,2, ,n i =1 xij ≥ 0 (i = 1,2, ,m ; j = 1,2, ,n) III. BÀI TẬP. Bài 1: Công ty X hiện có 2 cơ sở sản xuất đặt tại địa điểm A và B. Sản phẩm của 2 cơ sở sản xuất chủ yếu cung cấp cho 3 địa điểm là I, II, III. Do nhu cầu thị trường ngày càng gia tăng, nên công ty quyết định sẽ xây dựng thêm một cơ sở sản xuất nữa tại địa điểm C hoặc D. Biết chi phí sản xuất, chi phí vận chuyển từ cơ sở sản xuất đến từng nơi tiêu thụ như sau: CPSX CPVC (Trđ/Tấn) Sản lượng Cơ sở sản xuất Trđ/Tấn I II III (Tấn/ngày) A 8,2 0,8 0,6 0,9 18 Hiện có B 7,3 1,0 1,1 1,4 26 Dự kiến C 7,4 0,9 1,1 1,2 10
13. 74 D 7,0 1,3 1,2 1,0 10 Nhu cầu (Tấn/ngày) 12 14 28 Hãy cho biết địa điểm C hay D được chọn để xây dựng cơ sở mới? Lời giải Đầu tiên, giả sử rằng nhà máy xây dựng tại điểm C sẽ được kết hợp với 2 nhà máy hiện có là A và B. Ta thiết lập được mô hình bài toán qui hoạch tuyến tính có dạng như sau. Gọi xj (j=1,2, ,9) lần lượt là số lượng sản phẩm của từng nhà máy sản xuất được vận chuyển đến từng nơi tiêu thụ. ĐK1: Z = 9x1 + 8,8x2 + 9,1x3 + 8,3x4 +8,4x5 + 8,7x6 + 9,3x7 + 8,5x8 + 8,6x9 → min ĐK2: x1 + x2 + x3 ≤ 18 x4 + x5 + x6 ≤ 26 x7 + x8 + x9 ≤ 10 x1 + x4 + x7 ≥ 12 x2 + x5 + x8 ≥ 14 x3 + x6 + x9 ≥ 28 ĐK3: xj ≥ 0 (j=1,2, ,9) Giải bài toán bằng phương pháp bài toán vận tải ta có kết quả như sau. x1 = x5 = x6 = x7 = 0 ; x2 = 14 ; x3 = 4 ; x4= 12 ; x8 = 14 ; x9 = 10 và Z = 467 triệu đồng. Tương tự như vậy, ta giả sử nhà máy được xây dựng tại điểm D, kết hợp với 2 nhà máy hiện có, sau đó giải tìm được kết quả như sau. x1 = x5 = x6 = x7 = 0 ; x2 = 14 ; x3 = 4 ; x4= 12 ; x8 = 14 ; x9 = 10 và Z = 461 triệu đồng. Kết luận: ta sẽ chọn địa điểm D để xây dựng thêm nhà máy mới, vì chi phí sản xuất vận chuyển khối lượng hàng hóa từ các nhà máy đến nơi tiêu thụ là thấp nhất. Bài 2: Công ty dự định xây dựng thêm một nhà kho để tăng cường khả năng phân phối. Công ty hiện thời đang có 3 nhà kho (A,B,C). Có 2 địa điểm đang được xem xét cho các nhà kho mới là D và E. Chi phí vận chuyển trên đơn vị sản phẩm từ nhà máy chế tạo đến từng nhà kho, nhu cầu hàng năm của nhà kho, năng lực sản xuất hàng năm được cho như bảng số liệu: Địa điểm CP VC đến nhà kho (1.000đồng/sản phẩm/km) Năng lực Nhà máy A B C D E hàng năm X 3,00 3,50 2,00 4,00 3,15 50.000 Y 1,50 1,75 3,25 2,75 2,50 50.000 NC năm 25.000 25.000 25.000 25.000 25.000 Nếu như công ty chỉ chọn một địa điểm nữa và muốn cực tiểu hóa chi phí vận chuyển hàng từ 2 nhà máy đến 4 nhà kho. a. Xây dựng mô hình toán học để đánh giá hiệu quả của từng vị trí. b. Chi phí vận chuyển sản phẩm là bao nhiêu nếu chọn D, chọn E ? c. Có bao nhiêu đơn vị sản phẩm sẽ được chuyển từ từng nhà máy đến các nhà kho? Bài 3: Công ty M đang cố gắng quyết định lựa chọn giữa 2 vị trí C và D cho nhà máy mới của công ty. Hiện tại có 2 nhà máy A và B, công ty muốn chọn một địa điểm mới để xây dựng nhà máy nhằm cực tiểu hóa khoảng cách đi lại từ 4 trung tâm dân cư 1, 2, 3, 4 đến 3 địa điểm nhà máy. Năng lực sản xuất của từng nhà máy, số dân cư tối thiểu mong muốn có nhu cầu về
14. 75 sản phẩm trong từng trung tâm dân cư/năm, và khoảng cách từ trung tâm dân cư đến từng nhà máy (Km) cho như sau: Khoảng cách từ trung tâm dân cư đến Nhu cầu Trung tâm nhà máy sản xuất sản phẩm dân cư A B C D của dân cư 1 1,0 1,0 2,0 2,0 10.000 2 1,0 1,5 2,5 2,5 20.000 3 1,0 1,0 1,0 0,5 20.000 4 3,0 2,5 2,0 2,0 10.000 Năng lực của 20.000 20.000 20.000 20.000 nhà máy a. Xây dựng hàm mục tiêu và các ràng buộc của bài toán. b. Có bao nhiêu sản phẩm của từng nhà máy được tiêu thụ ở từng trung tâm dân cư? Bài 4: Nhà máy bia X có kho phân phối đặt ở các toạ độ (54;40) kho này cung cấp hàng hoá cho 6 đại lý, toạ độ các đại lý và lượng hàng hoá vận chuyển cho như sau. Các đại lý Toạ độ (x;y) Lượng vận chuyển/tháng Đại lý 1 (58;54) 100 Đại lý 2 (60;40) 400 Đại lý 3 (22;76) 200 Đại lý 4 (69;52) 300 Đại lý 5 (39;14) 300 Đại lý 6 (84;14) 100 Nhà máy muốn thẩm tra lại xem vị trí của kho này có còn phù hợp với hiện nay hay nữa không? o O o CHƯƠNG 5