Kinh tế chính trị - Chương III: Phương pháp nghiên cứu khoa hoc

74 trang vanle 2540

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Kinh tế chính trị - Chương III: Phương pháp nghiên cứu khoa hoc", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

kinh_te_chinh_tri_chuong_iii_phuong_phap_nghien_cuu_khoa_hoc.pdf

Nội dung text: Kinh tế chính trị - Chương III: Phương pháp nghiên cứu khoa hoc

3. Vấn đề khoa học là gì? trình bày các phương pháp phát hiện vấn đề khoa học kinh tế? 4. Anh (chị) hãy cho biết những căn cứ để lựa chọn đề tài khoa học kinh tế. Cho vớí dụ? 5. Lý thuyết khoa học là gì? hãy trình bày các bộ phận hợp thành lý thuyết khoa học? CHƯƠNG III. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc lµ c¸ch thøc, con ®êng, ph¬ng tiÖn ®Ó gi¶i quyÕt nhiÖm vô nghiªn cøu khoa häc nh»m ®¹t ®îc môc ®Ých nghiªn cøu. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc lµ ph¹m trï trung t©m cña ph¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu khoa häc; lµ ®iÒu kiÖn ®Çu tiªn c¬ b¶n nhÊt cña nghiªn cøu khoa häc. TÊt c¶ tÝnh nghiªm tóc cña nghiªn cøu khoa häc phô thuéc vµo ph¬ng ph¸p. ph¬ng ph¸p n¾m trong tay vËn mÖnh c¶ c«ng tr×nh nghiªn cøu. Ph¬ng ph¸p ®óng, phï hîp lµ nh©n tè ®¶m b¶o cho sù thµnh c«ng cña ngêi nghiªn cøu vµ lµ ®iÒu kiÖn c¬ b¶n quyÕt ®Þnh ®Õn hoµn thµnh th¾ng lîi c«ng tr×nh nghiªn cøu. KÕt qu¶ gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô nghiªn cøu cña ®Ò tµi phô thuéc vµo ph¬ng ph¸p luËn, ph¬ng ph¸p hÖ mµ trîc tiÕp vµo c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu cô thÕ cã tæ chøc vµ thùc hiÖn nghiªm tóc vµ khoa häc. Do ®ã, ®ßi hái ngêi nghiªn cøu cÇn ph¶i tiÕp cËn ®óng ®¾n víi ®èi tîng, biÕt t×m, chän, sö dông c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu thÝch hîp, hiÖu nghiÖm. I. Kh¸i niÖm vÒ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc 1. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc lµ g×? - Díi gãc ®é th«ng tin: ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc lµ c¸ch thøc, con ®êng, ph¬ng tiÖn thu tËp, xö lý th«ng tin (sè liÖu vµ sù kiÖn) nh»m 40
s¸ng tá vÊn ®Ò nghiªn cøu ®Ó gi¶i quyÕt ®îc nhiÖm vô nghiªn cøu vµ cuèi cïng ®¹t ®îc môc ®Ých nghiªn cøu. Nãi c¸ch kh¸c: Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc lµ nh÷ng ph¬ng thøc thu thËp vµ xö lý th«ng tin khoa häc nh»m môc ®Ých x¸c lËp nh÷ng mèi liªn hÖ vµ quan hÖ phô thuéc cã tÝnh quy luËt vµ x©y dùng lý luËn khoa häc míi. - Díi gãc ®é ho¹t ®éng: ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc lµ ho¹t ®éng cña ®èi tîng , chñ thÓ (ngêi nghiªn cøu) sö dông thñ thuËt, thao t¸c, ®éng t¸c kh¸m ph¸ ®èi tîng nghiªn cøu nh»m biÕn ®æi ®èi tîng nghiªn cøu theo môc tiªu mµ chñ thÓ tù gi¸c ®Æt ra ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu nghiªn cøu cña b¶n th©n. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc lµ tÝch hîp c¸c ph¬ng ph¸p: ph¬ng ph¸p luËn, ph¬ng ph¸p hÖ, ph¬ng ph¸p nghiªn cøu cô thÓ vµ tu©n theo quy luËt ®Æc thï cña viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi khoa häc. d. Ph¬ng ph¸p luËn (Methodology) Ph¬ng ph¸p luËn lµ ph¬ng ph¸p lý thuyÕt vÒ nhËn thøc khoa häc thÕ giíi tæng thÓ, c¸c thñ thuËt nghiªn cøu hiÖn thùc (nghÜa réng); lµ lý luËn kh¸i qu¸t, lµ quan ®iÓm chung, lµ c¸ch tiÕp cËn ®èi tîng nghiªn cøu (nghÜa hÑp) Nh÷ng quan ®iÓm ph¬ng ph¸p luËn ®óng ®¾n lµ kim chØ nan híng dÉn ngêi nghiªn cøu trªn con ®êng t×m tßi , nghiªn cøu; ph¬ng ph¸p luËn ®ãng vai trß chñ ®¹o, dÉn ®êng vµ cã ý nghÜa thµnh b¹i trong nghiªn cøu khoa häc. e. Ph¬ng ph¸p hÖ. Ph¬ng ph¸p hÖ lµ nhãm c¸c ph¬ng ph¸p ®îc sö dông trong mét lÜnh vùc khoa häc hay nét ®Ò tµi cô thÓ; lµ hÖ thèng c¸c thñ thuËt hoÆc biÖn ph¸p thùc hiÖn cã tr×nh tù, cã hiÖu qu¶ cña mét c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc. Sö dông kÕt hîp c¸c ph¬ng ph¸p lµ c¸ch tèt nhÊt ®Ó ph¸t huy thÕ m¹nh, kh¾c phôc c¸c ®iÓm yÕu cña tõng ph¬ng ph¸p. §ång thêi chóng hç trî, bæ 41
sung, kiÓm tra lÉn nhau trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®Ó x¸c ®Þnh tÝnh x¸c thùc cña c¸c luËn ®iÓm khoa häc. f. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu (Research method) Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu cô thÓ lµ tæ hîp c¸c c¸ch thøc, c¸c thao t¸c mµ ngêi nghiªn cøu sö dông ®Ó t¸c ®éng kh¸m ph¸ ®èi tîng, ®Ó thu thËp vµ xö lý th«ng tin nh»m xem xÐt vµ gi¶i quyÕt ®óng ®¾n vÊn ®Ò nghiªn cøu. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu g¾n chÆt víi néi dung cña c¸c vÊn ®Ò nghiªn cøu. V× vËy, ngêi nghiªn cøu cÇn ph¶i t×m, chän vµ sö dông c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu phï hîp víi ®Æc ®iÓm ®èi tîng, môc ®Ých, néi dung, nhiÖm vô nghiªn cøu. 2. §Æc trng c¬ b¶n cña ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc a. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc cã mÆt chñ quan vµ kh¸ch quan thÓ hiÖn sù t¬ng t¸c biªn chøng gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ trong ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc. - MÆt chñ quan g¾n liÒn víi chñ thÓ nghiªn cøu. §ã chÝnh lµ ®Æc ®iÓm, n¨ng lùc, tr×nh ®é nhËn thøc, kinh nghiÖm ho¹t ®éng s¸ng tao,kh¶ n¨ng thùc hµnh cña chñ thÓ, thÓ hiÖn trong viÖc ý thøc cña c¸c quy luËt vËn ®éng cña ®èi tîng vµ sö dông chóng ®Ó kh¸m ph¸ chÝnh ®èi tîng, lùa chän nh÷ng hµnh ®éng, thao t¸c ®óng ®¾n hîp quy luËt ®Ó t¸c ®éng vµo ®èi tîng vµ kÕt qu¶ ®¹t ®îc sÏ phï hîp víi kh¶ n¨ng cña chñ quan Êy. - MÆt kh¸ch quan g¾n liÒn víi ®èi tîng nghiªn cøu. Ph¶n ¸nh ®Æc ®iÓm cña ®èi tîng vµ quy luËt kh¸ch quan chi phèi ®èi tîng mµ chñ thÓ nghiªn cøu ph¶i ý thøc ®îc. Nhê c¸c quy luËt kh¸ch quan mµ ngêi nghiªn cøu lùa chän c¸ch nµy, c¸ch kh¸c trong ho¹t ®éng nghiªn cøu, tøc lµ ph¸t hiÖn ra ph¬ng ph¸p. Sù t¬ng t¸c hîp quy luËt gi÷a chñ quan (thuéc vÒ chñ thÓ) vµ mÆt kh¸ch quan (thuéc vÒ ®èi tîng) trong ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc t¹o ra ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc hiÖu nghiÖm. 42
Chñ thÓ ®èi tîng (chñ quan) (kh¸ch quan) H×nh 3: Sù t¬ng t¸c gi÷a mÆt chñ quan vµ kh¸ch quantrong nghiªn cøu khoa häc Trong nghiªn cøu khoa häc, c¸i chñ quan ph¶i tu©n thñ c¸i kh¸ch quan. V× vËy chñ thÓ hiÓu biÕt ch©n thùc vÒ ®èi tîng, n¾m v÷ng quy luËt kh¸ch quan chi phèi ®èi tîng ®Ó trªn c¬ së ®ã t×m ra nh÷ng thao t¸c ®óng ®¾n víi ®èi tîng vµ hµnh ®éng chñ quan theo ®óng quy luËt ®ã. b. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc cã tÝnh môc ®Ých g¾n liÒn víi néi dung; chÞu sù chi phèi cña môc ®Ých vµ néi dung; b¶n th©n ph¬ng ph¸p cã chøc n¨ng ph¬ng tiÖn thùc hiÖn môc ®Ých vµ néi dung. - TÝnh môc ®Ých cña ph¬ng ph¸p lµ nÐt ®Æc trng c¬ b¶n nhÊt cña nã. Môc ®Ých nµo ph¬ng ph¸p Êy; môc ®Ých chØ ®¹o, viÖc t×m tßi vµ lùa chon ph¬ng ph¸p nghiªn cøu. Muèn cho ph¬ng ph¸p nghiªn cøu ®îc hiÖu nghiÖm, ho¹t ®éng thµnh c«ng cÇn ®¶m b¶o ®îc hai ®iÒu: X¸c ®Þnh môc ®Ých; t×m ®îc ph¬ng ph¸p phï hîp víi môc ®Ých. - Néi dung nµo, ph¬ng ph¸p nÊy. Sù thèng nhÊt cña néi dung vµ ph¬ng ph¸p thÓ hiÖn ë l«gic ph¸t triÓn cña c¬ b¶n th©n ®èi ®îc nghiªn cøu. §óng nh Hªgen ®· kh¼ng ®Þnh “Ph¬ng ph¸p lµ h×nh thøc vÒ ý thøc vµ h×nh thøc cña sù tù vËn ®éng bªn trong vña néi dung. - Mèi quan hÖ cña môc ®Ých, néi dung, ph¬ng ph¸p nghiªn cøu ®îc diÔn ra theo quy luËt: môc ®Ých (M) vµ néi dung (N) quy luËt ph¬ng ph¸p (P): cßn ph¬ng ph¸p lµ ph¬ng tiÖn ®Ó thùc hiÖn môc ®Ých vµ néi dung: 43
M N P H×nh 4: Mèi quan hÖ gi÷a môc ®Ých, néi dung, ph¬ng ph¸p trong nghiªn cøu khoa häc Trong nghiªn cøu khoa häc, ngêi nghiªn cøu cÇn t×m, chän ®îc ph¬ng ph¸p phï hîp vµ thènsg nhÊt víi môc ®Ých vµ néi dung, tøc lµ b¶o ®¶m nhÊt qu¸n sù thèng nhÊt biÖn chøng cña môc ®Ých, néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc. c. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lµ mét ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc cã kÕ ho¹ch, ®îc tæ chøc hîp lý, cã cÊu tróc ®a cÊp biÓu diÔn ë logÝc vµ tÝnh kÕ ho¹ch râ rµng. - Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc lµ mét ho¹t ®éng cã kÕ ho¹ch ®îc tæ chøc mét c¸ch hîp lý: ho¹t ®éng (cã môc ®Ých chung: M) gåm nhiÒu ho¹t ®éng: A1 An (cã môc ®Ých riªng: MA1 MAn); mçi hµnh ®éng lµ gåm nhiªu thao t¸c: t1 tn (thao t¸c kh«ng cã môc ®Ých). §Ó ®¹t môc ®Ých chung ngêi nghiªn cøu ph¶i thùc hiÖn mét lo¹t hµnh c¸c ®éng víi nh÷ng thao t¸c cã hÖ thèng l«gÝc chÆt chÏ, ®îc s¾p xÕp theo mét tr×nh tù x¸c ®Þnh vµ cã kÕ ho¹ch râ rµng. Trong nghiªn cøu khoa häc, ngêi nghiªn cøu cÇn ph¸t hiÖn ra kÕ ho¹ch vµ thi c«ng ®óng ®¾n, thµnh th¹o cÊu tróc c«ng nghÖ vµ ph¬ng ph¸p nãi c¸ch kh¸c: ngêi nghiªn cøu biÕt tæ chøc hîp lý cÊu tróc bªn trong cña ph¬ng ph¸p vµ qu¸n triÖt hai quy tr×nh ®ã mét c¸ch tinh th«ng. §©y lµ mÆt kü thuËt cña ph¬ng ph¸p nghiªn cøu. 44
d. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc lu«n cÇn c¸c c«ng cô vµ ph¬ng tiÖn hç trî. Tuú theo yªu cÇu cña ph¬ng ph¸p nghiªn cøu mµ chän ph¬ng tiÖn phï hîp, ®«i khi ph¶i t¹o ra c¸c c«ng cô ®Æc biÖt ®Ó nghiªn cøu ®èi tîng. Ph¬ng tiÖn kü thuËt hiÖn ®¹i t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc thùc hiÖn c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®¹t ®Õn ®é chÝnh x¸c vµ ®é tin cËy cao. 3. Ph©n lo¹i ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc. - C¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc rÊt phong phó vµ ®a d¹ng. Sù ph©n lo¹i c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc lµ c¬ së khoa häc cho viÖc t×m, chän, vËn dông c¸c s¸ng t¹o phong phó cña ngêi nghiªn cøu. - Trong thùc tÕ, cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc dùa trªn nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c nhau: a. Ph©n lo¹i dùa theo lý thuyÕt th«ng tin vÒ quy tr×nh nghiªn cøu ®Ò tµi khoa häc, chia thµnh ba nhãm. - Nhãm ph¬ng ph¸p thu nhËp th«ng tin. - Nhãm ph¬ng ph¸p xö lý th«ng tin - Nhãm ph¬ng ph¸p tr×nh bµy th«ng tin b. Ph©n lo¹i dùa theo tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é nhËn thøc chia thµnh hai nhãm: - Nhãm ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt - Nhãm ph¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tiÔn Ngoµi ra, ngêi ta cßn bæ sung vµo c¸ch ph©n lo¹i nµy mét nhãm ph¬ng ph¸p to¸n häc. c. Ph©n lo¹i theo logÝc cña nghiªn cøu khoa häc (theo vßng kh©u trän vÑn cña ho¹t ®éng hay c«ng viÖc cña ngêi nghiªn cøu), cã thÓ chia ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc thµnh t¸m nhãm nghiªn cøu khoa häc: 45
- Nhãm ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt - Nhãm ph¬ng ph¸p lËp kÕ ho¹ch nghiªn cøu. - Nhãm ph¬ng ph¸p tæ chøc nghiªn cøu. - Nhãm ph¬ng ph¸p thu nhËp th«ng tin. - Nhãm ph¬ng ph¸p xö lý sè liÖu. - Nhãm ph¬ng ph¸p lý gi¶i c¸c sè liÖu. - Nhãm ph¬ng ph¸p kiÓm tra trong thùc tiÔn. - Nhãm ph¬ng ph¸p liªn hÖ gi¶ thuyÕt víi c¸c ph¬ng thøc nghiªn cøu. d. Ph©n lo¹i theo c¸c giai ®o¹n tiÕn hµnh nghiªn cøu mét ®Ò tµi khoa häc. - Giai ®o¹n chuÈn bÞ gåm c¸c ph¬ng ph¸p: + Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt ( nghiªn cøu tµi liÖu s¸ch b¸o). + Ph¬ng ph¸p t×n hiÓu bíc ®Çu vÒ ®èi tîng ( gåm c¸c ph¬ng ph¸p: quan s¸t, trß chuyÖn, anket, ) KÕt thóc giai ®o¹n ®Çu tiªn nµy cÇn ®¹t ®îc nh÷ng yªu cÇu: ®Æt tríc nh÷ng c¬ së lý luËn cña ®Ò tµi, h×nh thµnh nhng gi¶ thuyÕt c¬ b¶n, x¸c ®Þnh râ ®èi tîng vµ dù ®o¸n vÒ c¸c thuéc tÝnh cña ®èi tîng nghiªn cøu, x©y dùng m« h×nh lý thuyÕt ban ®Çu vµ nh÷ng luËn ®iÓm xuÊt ph¸t ®Ó x©y dùng nh÷ng ph¬ng ph¸p nghiªn cøu cô thÓ cña ®Ò tµi. - Giai ®o¹n x©y dùng ph¬ng ph¸p nghiªn cøu gåm: + Ph¬ng ph¸p tæ chøc nghiªn cøu (cã tÝnh quyÕt ®Þnh) ®ã lµ nh÷ng ph¬ng ph¸p x¸c ®Þnh chiÕn lîc vµ ph¬ng híng nghiªn cøu giai ®o¹n nghiªn cøu c¸c giai ®o¹n vµ c¶ qu¸ tr×nh nghiªn cøu. Theo tiÕn sü B.B.Ananhev th× cã thÓ chia viÖc nghiªn cøu thµnh 3 nhãm ph¬ng ph¸p: m. Ph¬ng ph¸p bæ däc: lµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu trong suèt thêi gian dµi, liªn tôc trªn cïng mét ®èi tîng, cho phÐp chÈn ®o¸n chÝnh x¸c h¬n trªn 46
cïng mét ®èi tîng. Tuy nhiªn kh«ng thÓ mét lóc quan s¸t , theo dâi mét nhãm ®èi tîng lín nh÷ng ®èi tîng ®îc thùc nghiÖm. n. Ph¬ng ph¸p c¾t ngang (so s¸nh): lµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu mét c¸ch song song ®ång thêi trªn nhiÒu ®èi tîng kh¸c nhau (cïng nghiªn cøu mét hiÖn tîng, qu¸ tr×nh nµo ®ã trªn nhiÒu ®èi tîng kh¸c nhau ®Ó so s¸nh ®èi chøng vµ kÕt luËn) o. Ph¬ng ph¸p phøc hîp: lµ ph¬ng ph¸p tæ chøc nghiªn cøu víi sù tham gia cña nhiÒu nhµ khoa häc hoÆc chuyªn gia thuéc nhiÒu ngµnh khoa häc kh¸c nhau. Ph¬ng ph¸p phøc hîp chñ yÕu nghiªn cøu cÊu tróc chøc n¨ng cña mét ®èi tîng trän vÑn, híng vµo x©y dùng mét quy tr×nh nghiªn cøu cã tÝnh chÊt trän vÑn cña ®èi tîng vµ hiÖn tîng ®îc nghiªn cøu. + C¸c ph¬ng ph¸p, c¬ b¶n ®Ó thu thËp tµi liÖu thùc tÕ ®Ó lùa chän. + C¸c ph¬ng ph¸p tiÖn thùc nghiÖm cÇn thiÕt còng ®îc chuÈn bÞ. - Giai ®o¹n thu thËp th«ng tin – tµi liÖu lµ giai ®o¹n c¬ b¶n gåm c¸c ph¬ng ph¸p t×m kiÕm, thu thËp c¸c sù kiÖn khoa häc (bao gåm c¸c ph¬ng ph¸p: nghiªn cøu lÞch sö, quan s¸t kh¸ch quan, thùc nghiÖm, nghiªn cøu c¸c ho¹t ®éng lý luËn vµ thùc tiÔn, ph¬ng ph¸p m« h×nh ho¸, ®iÒu tra vµ chÈn ®o¸n ) + Giai ®o¹n ph©n tÝch xö lý tµi liÖu: lµ giai ®o¹n lý gi¶i vµ tr×nh bµy kÕt qu¶ nghiªn cøu (ph©n tÝch c¶ sè lîng lÉn chÊt lîng ph¶i x©y dùng ph¬ng ph¸p míi hay lÆp l¹i thùc nghiÖm bao gåm c¸c ph¬ng ph¸p: * Ph¬ng ph¸p xö lý sè liÖu (ph¬ng ph¸p thèng kª sè lîng ®Þnh lîng vµ ph©n tÝch ®Þnh tÝnh) trong ®ã c¸c ph¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc, ph©n lo¹i, kü thuËt vi xö lý, cã thÓ dïng ma trËn SWOT * C¸c ph¬ng ph¸p lý gi¶i c¸c sè liÖu: gióp c¾t nghÜa nh÷ng tµi liÖu thu thËp ®îc, nã cung cÊp ph¬ng c¸ch kh¸i qu¸t ho¸ vµ gi¶i thÝch sù kiÖn vµ 47
mèi liªn hÖ gi÷a chóng ( bao gåm ph¬ng ph¸p m« h×nh ho¸, s¬ ®å )Cã thÓ chia 2 lo¹i ph¬ng ph¸p lý gi¶i: Ph¬ng ph¸p ph¸t sinh: lµ ph¬ng ph¸p lý gi¶i theo quan ®iÓm c¸c mèi liªn hÖ ph¸t sinh. Ph¬ng ph¸p cÊu tróc: lµ ph¬ng ph¸p lý gi¶i c¸ch ph©n tÝch c¸c mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a c¸i bé phËn, c¸i toµn bé. - Giai ®o¹n kiÓm tra kÕt qu¶ nghiªn cøu trong thùc tiÔn bao gåm c¸c ph¬ng ph¸p kiÓm tra nghiªn cøu qua viÖc øng dông cã hiÖu qu¶ hay kh«ng vµo thùc tiÔn vµ chØ dÉn c¸ch sö dông. C¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc th«ng dông 1. C¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt lµ ph¬ng ph¸p thu thËp th«ng tin khoa häc th«ng qua s¸ch b¸o, tµi liÖu nh»m môc ®Ých t×m chän nh÷ng kh¸i niÖm vµ t tëng c¬ b¶n lµm c¬ së cho lý luËn cña ®Ò tµi, h×nh thµnh gi¶ thuyÕt khoa häc, dù ®o¸n vÒ thuéc tÝnh cña ®èi tîng nghiªn cøu x©y dùng m« h×nh lý thuyÕt hay thùc nghiÖm ban ®Çu. - Sö dông ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt (ph¬ng ph¸p nghiªn cøu tµi liÖu), ngêi nghiªn cøu cÇn híng vµo thu thËp vµ xö lý th«ng tin sau: + C¬ së lý thuyÕt liªn quan ®Õn chñ ®Ò cña m×nh. + Thµnh tùu lý thuyÕt ®· ®¹t ®îc liªn quan trùc tiÕp ®Õn ®Ò tµi nghiªn cøu. + C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cô thÓ ®· ®îc c«ng bè trªn c¸c Ên phÈm + Sè liÖu th«ng kª + Chñ tr¬ng chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn néi dung nghiªn cøu - Nguån tµi liÖu nghiªn cøu rÊt ®a d¹ng, cã thÓ bao gåm mét sè lo¹i: t¹p chÝ vµ b¸o c¸o khoa häc trong vµ ngoµi ngµnh: t¸c phÈm khoa häc trong ngµnh, s¸ch gi¸o khoa, sè liÖu thèng kª, c¸c th«ng tin ®¹i chóng, c¸c v¨n kiÖn ®êng lèi chÝnh s¸ch Nhµ níc 48
- Nhãm ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt bao gåm c¸c ph¬ng ph¸p cô thÓ sau: a. Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ tæng hîp lý thuyÕt Nghiªn cøu lý thuyÕt thêng b¾t ®Çu tõ ph©n tÝch c¸c tµi liÖu ®Ó t×m ra cÊu tróc, c¸c xu híng ph¸t triÓn cña lý thuyÕt, tõ ph©n tÝch lý thuyÕt l¹i cÇn tæng hîp chóng ®Ó h×nh thµnh mét hÖ thèng kh¸i niÖm, ph¹m trï tiÕn tíi t¹o thµnh lý thuyÕt khoa häc míi. - Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch lý thuyÕt: lµ ph¬ng ph¸p ph©n tÝch lý thuyÕt thµnh nh÷ng mÆt, nh÷ng bé phËn, nh÷ng mèi quan hÖ theo lÞch sö thêi gian ®Ó nhËn thøc ph¸t hiÖn vµ khai th¸c c¸c khÝa c¹nh kh¸c nhau cña lý thuyÕt tõ ®ã chän läc nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt phôc vô cho ®Ò tµi nghiªn cøu. Ph©n tÝch lý thuyÕt bao gåm nhng néi dung sau: + Ph©n tÝch nguån tµi liÖu (t¹p chÝ vµ b¸o c¸o khoa häc, t¸c phÈm khoa häc, tµi liÖu lu tr÷ th«ng tin ®¹i chóng). Mçi nguån cã gi¸ trÞ riªng biÖt. + Ph©n tÝch t¸c gi¶ (t¸c gi¶ trong hay ngoµi ngµnh, t¸c gi¶ trong cuéc hay ngoµi cuéc, t¸c gi¶ trong níc hay ngoµi níc, t¸c gi¶ ®¬ng thêi hay qu¸ cè). Mçi t¸c gi¶ cã mét c¸i nh×n riªng biÖt tríc ®èi tîng. + Ph©n tÝch néi dung (theo cÊu tróc l«gÝc cña néi dung) - Ph¬ng ph¸p tæng hîp lý thuyÕt: lµ ph¬ng ph¸p liªn kÕt nh÷ng mÆt, nh÷ng bé phËn, nh÷ng mèi quan hÖ th«ng tin vµ c¸c lý thuyÕt thu thËp ®îc thµnh mét chñ thÓ ®Ó t¹o ra mét hÖ th«ng lý thuyÕt míi ®Çy ®ñ vµ s©u s¾c vÒ chñ ®Ò nghiªn cøu. Tæng hîp lý thuyÕt bao gåm nh÷ng néi dung sau: + Bæ tóc tµi liÖu, sau khi ph©n tÝch ph¸t hiÖn thiÕu hoÆc sai lÖch + Lùa chän tµi liÖu chØ chän nh÷ng thø cÇn, ®ñ ®Ó x©y dùng luËn cø. + S¾p xÕp tµi liÖu theo lÞch ®¹i ( theo tiÕn tr×nh xuÊt hiÖn sù kiÖn ®Ó nhËn d¹ng ®éng th¸i); s¾p xÕp tµi liÖu theo ®ång ®¹i ( lÊy trong cïng thêi ®iÓm 49
quan s¸t ®Ó nhËn d¹ng t¬ng quan); s¾p xÕp tµi liÖu theo quan hÖ nh©n – qu¶ ®Ó nhËn d¹ng ph¬ng ph¸p. + Lµ t¸i hiÖn quy luËt. §©y lµ bíc quan träng nhÊt trong nghiªn cøu tµi liÖu, chÝnh lµ môc ®Ých cña tiÕp cËn lÞch sö. + Gi¶i thÝch quy luËt. C«ng viÖc nµy ®ßi hái c¸c thao t¸c l«gÝc, sö dông thao t¸c l«gic ®Ó ®a ra nh÷ng ph¸n ®o¸n vÒ b¶n chÊt nh÷ng quy luËt cña nh÷ng vËt hoÆc hiÖn tîng. Ph©n tÝch vµ tæng hîp lµ hai ph¬ng ph¸p cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau t¹o thµnh sù thèng nhÊt kh«ng thÓ t¸ch rêi: ph©n tÝch ®îc tiÕn hµnh theo ph¬ng híng tæng hîp cßn tæng hîp ®îc thùc hiÖn dùa trªn kÕt qu¶ ph©n tÝch. Trong nghiªn cøu lý thuyÕt, ngêi nghiªn cøu võa ph¶i ph©n tÝch tµi liÖu võa ph¶i tæng hîp tµi liÖu. b. Ph¬ng ph¸p ph©n lo¹i vµ hÖ thèng ho¸ lý thuyÕt. - Ph¬ng ph¸p ph©n lo¹i lý thuyÕt: lµ ph¬ng ph¸p s¾p xÕp c¸c tµi liÖu khoa häc thµnh mét hÖ thèng l«gÝc chÆt chÏ theo tõng mÆt, tõng ®¬n vÞ kiÕn thøc, tõng vÊn ®Ò khoa häc cã cïng dÊu hiÖu b¶n chÊt, cã cïng híng ph¸t triÓn ®Ó cïng nhËn biÕt, dÔ sö dông theo môc ®Ých nghiªn cøu, gióp ph¸t hiÖn c¸c quy luËt cña ®èi tîng, sù ph¸t triÓn cña kiÕn thøc khoa häc®Ó tõ ®ã dù ®o¸n c¸c xu híng ph¸t triÓn míi cña khoa häc vµ thùc tiÔn. - Ph¬ng ph¸p hÖ thèng ho¸ lý thuyÕt: lµ ph¬ng ph¸p s¾p xÕp nh÷ng th«ng tin ®a d¹ng thu thËp ®îc tõ c¸c nguån, c¸c tµi liÖu kh¸c nhau thµnh mét hÖ thèng víi cÊu tróc chÆt chÏ (theo quan ®iÓm hÖ thèng – cÊu tróc viÖc x©y dùng mét m« h×nh lý thuyÕt trong nghiªn cøu khoa häc) ®Ó tõ ®ã mµ x©y dùng mét lý thuyÕt míi hoµn chØnh gióp hiÓu biÕt ®èi tîng ®îc ®Çy ®ñ s©u s¾c h¬n. 50
- Ph©n lo¹i vµ hÖ thèng ho¸ lµ hai ph¬ng ph¸p ®i liÒn víi nhau. Trong ph©n lo¹i ®· cã yÕu tè hÖ thèng ho¸. HÖ thèng ho¸ ph¶i dùa trªn sù ph©n lo¹i vµ hÖ thèng ho¸ lµm cho ph©n lo¹i ®îc hîp lý vµ chÝnh x¸c h¬n. c. Ph¬ng ph¸p m« h×nh ho¸ M« h×nh ho¸ lµ ph¬ng ph¸p khoa häc ®Ó nghiªn cøu c¸c ®èi tîng, c¸c qu¸ tr×nh b»ng c¸ch x©y dùng m« h×nh cña chóng ( m« h×nh nµy b¶o toµn c¸c tÝnh chÊt c¬ b¶n ®îc trÝch ra cña ®èi tîng nghiªn cøu) vµ dùa trªn m« h×nh ®ã ®Ó nghiªn cøu trªn ®èi tîng thùc. 1. M« h×nh M« h×nh lµ mét hÖ thèng c¸c yÕu tè vËt chÊt hoÆc ý niÖm (t duy) ®Ó biÓu diÔn, ph¶n ¸nh hoÆc t¸i t¹o ®èi tîng nghiªn cøu, nã ®ãng vai trß ®¹i diÖn, thay thÕ ®èi tîng thùc sao cho viÖc nghiªn cøu m« h×nh cho ta nh÷ng th«ng tin míi t¬ng tù ®èi tîng thùc. - TÝnh chÊt m« h×nh + TÝnh t¬ng tù: cã sù t¬ng tù gi÷a m« h×nh vµ vËt gèc, chóng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cã thÓ so s¸nh víi nhau nh: cÊu tróc, chøc n¨ng, thuéc tÝnh, c¬ chÕ vËn hµnh Song sù t¬ng tù gi÷a m« h×nh vµ ®èi tîng thùc chØ lµ t¬ng ®èi + TÝnh ®¬n gi¶n: m« h×nh ph¶n ¸nh mét hoÆc mét sè mÆt cña ®èi tîng thùc. + TÝnh trùc quan: m« h×nh lµ sù t¸i hiÖn ®èi tîng nghiªn cøu díi d¹ng trùc quan. + TÝnh lý tëng: khi m« h×nh ho¸ ®èi tîng gèc, ta ®· kh¸i qu¸t ho¸ trõu tîng ho¸, ph¶n ¸nh ®Æc tÝnh cña ®èi tîng gèc ë møc ®é hoµn thiÖn h¬n. + TÝnh quy luËt riªng: m« h×nh cã nh÷ng tÝnh chÊt riªng ®îc quy ®Þnh bëi c¸c phÇn tö t¹o nªn nã. VÝ dô: m« h×nh tÕ bµo ®îc lµm tõ nhiÒu chÊt liÖu kh¸c nhau so víi tÕ bµo thùc, 51
- Ph©n lo¹i m« h×nh: Cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i, dùa trªn c¸c dÊu hiÖu kh¸c nhau: + DÊu hiÖu vËt chÊt vµ tinh thÇn, cã 2 lo¹i: p. M« h×nh vËt chÊt gåm: m« h×nh h×nh häc, m« h×nh vËt lý, m« h×nh vËt chÊt to¸n häc. q. M« h×nh tinh thÇn (T duy) gåm: m« h×nh biÓu tîng (m« h×nh trÝ tuÖ) m« h×nh l«gÝc to¸n häc (m« h×nh c«ng thøc, kÝ hiÖu ) + Theo lo¹i m« h×nh cã c¸c lo¹i: m« h×nh lý thuyÕt, m« h×nh thùc nghiÖm. + theo néi dung ph¶n ¸nh, cã 2 lo¹i: m« h×nh cÊu tróc vµ m« h×nh chøc n¨ng. + Theo tÝnh chÊt m« h×nh cã rÊt nhiÒu lo¹i: Thùc tÕ nghiªn cøu trong lÜnh vøc khoa häc kh¸c nhau, tuú theo ®èi tîng nghiªn cøu, ngêi nghiªn cøu cã thÓ lùa chän c¸c m« h×nh sau: r. M« h×nh to¸n häc: lµ m« h×nh ®îc sö dông phæ biÕn trong nhiÒu lÜnh vùc nghiªn cøu khoa häc hiÖn ®¹i, ngêi nghiªn cøu dïng c¸c lo¹i ng«n ng÷ to¸n häc nh : sè liÖu, biÓu thøc, ®å thÞ ®Ó biÓu thÞ c¸c ®¹i lîng vµ quan hÖ gi÷a c¸c ®¹i lîng cña sù vËt hiÖn tîng. VÝ dô: m« t¶ m« h×nh cÊu tróc tÜnh, nh tam gi¸c vu«ng: a2 + b2 = c2 s. M« h×nh vËt lý: lµ m« h×nh nghiªn cøu ®îc sö dông trong nghiªn cøu khoa häc kÜ thuËt vµ c«ng nghÖ, lµ m« h×nh m« pháng ®èi tîng thùc b»ng vËt liÖu nh©n t¹o cã quy m« lín h¬n, b»ng hoÆc nhá h¬n ®èi tîng thùc, nhng cã h×nh d¹ng, cÊu tróc kh«ng gian, tiÒn lÖ kÝch thíc vµ qu¸ tr×nh vËn ®éng t¬ng tù ®èi tîng thùc. VÝ dô: m« h×nh ®éng c¬ ®èt trong. Khi nghiªn cøu trªn m« h×nh vËt lý, ngêi nghiªn cøu cÇn quan t©m tíi hÖ sè t¬ng tù cña vËt liÖu hoÆc cña qu¸ tr×nh ®Ó suy luËn chÝnh x¸c tõ c¸c quan hÖ cña m« h×nh víi qu¸ tr×nh thùc cña ®èi tîng nghiªn cøu. 52
t. M« h×nh sinh häc: lµ m« h×nh thêng ®îc sö dông trong nghiªn cøu y häc: nh dïng chuét b¹ch, thá ®Ó nhiªn cøu thùc nghiÖm thay thÕ viÖc thùc nghiÖm trªn c¬ thÓ ngêi. Nã gióp ngêi nghiªn cøu quan s¸t ®îc (mét c¸ch gÇn t¬ng tù) nh÷ng qu¸ tr×nh xÈy ra trªn c¬ thÓ ngêi. u. M« h×nh sinh th¸i: lµ m« h×nh quÇn thÓ häc ®îc t¹o ra trong nghiªn cøu n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, sinh th¸i häc. M« h×nh sinh th¸i gióp quy ho¹ch c¬ cÊu c©y trång, vËt nu«i phï hîp víi sinh th¸i, phôc vô cho c¸c quy ho¹ch tæng thÓ nh÷ng vïng n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp hoÆc n«ng – l©m kÕt hîp. v. M« h×nh x· héi: lµ m« h×nh ®îc sö dông trong nghiªn cøu vÒ khoa häc x· héi nh©n v¨n. §©y lµ m« h×nh x· héi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn do con ngêi nghiªn cøu khèng chÕ ®Ó qua ®ã rót ra kÕt luËn vÒ tÝnh kh¶ thi trong ph¬ng ph¸p ®îc ®Ò xuÊt. VÝ dô: Trong ph¬ng ph¸p nghiªn cøu c¶i tiÕn bµi gi¶ng d¹y, ngêi nghiªn cøu chon nh÷ng líp thÝ ®iÓm ®Ó d¹y thö víi mét c¸ch thøc tæ chøc vµ tiÕn hµnh kh¸c nhau nh»m rót ra m« h×nh vÒ ph¬ng ph¸p c¶i tiÕn. 2. Ph¬ng ph¸p m« h×nh ho¸. Ph¬ng ph¸p m« h×nh ho¸ lµ ph¬ng ph¸p khoa häc b»ng viÖc x©y dùng m« h×nh cña ®èi tîng nghiªn cøu, sao cho viÖc nghiªn cøu m« h×nh cho ta nh÷ng th«ng tin (vÒ thuéc tÝnh cÊu tróc, chøc n¨ng, c¬ chÕ vËn hµnh ) t¬ng tù ®èi tîng nghiªn cøu ®ã. C¬ së l«gÝc häc cña ph¬ng ph¸p m«p h×nh ho¸ lµ phÐp lo¹i suy. Ph¬ng ph¸p m« h×nh ho¸ sao cho phÐp tiÕn hµnh nghiªn cøu trªn nh÷ng m« h×nh (vËt chÊt hay ý niÖm) do ngêi nghiªn cøu t¹o ra (lín h¬n, b»ng hoÆc nhá h¬n ®èi tîng thùc) ®Ó thay thÕ viÖc nghiªn cøu ®èi tîng thùc. §iÒu nµy thêng xÈy ra khi ngêi nghiªn cøu kh«ng thÓ hoÆc rÊt khã nghiªn cøu ®èi tîng trong ®iÒu kiÖn thùc tÕ. 53
Ph¬ng ph¸p m« h×nh ho¸ xem xÐt ®èi tîng nghiªn cøu nh mét hÖ thèng (tæng thÕ), song t¸ch ra tõ hÖ thèng c¸c mèi quan hÖ, liªn hÖ cã quy luËt trong thùc tÕ nghiªn cøu, ph¶n ¸nh ®îc c¸c mèi quan hÖ, liªn hÖ ®ã cña c¸c yÕu tè cÊu thµnh hÖ thèng, ®ã lµ sù trõu tîng hãa hÖ thèng thùc. Dïng ph¬ng ph¸p m« h×nh ho¸ xem xÐt ®èi tîng nghiªn cøu dù b¸o, dù ®o¸n, ®¸nh gi¸ c¸c ®éng t¸c cña biÖn ph¸p ®iÒu khiÓn, qu¶n lý hÖ thèng. Ph¬ng ph¸p hép ®en ®îc xem lµ ph¬ng ph¸p m« h×nh ho¸ chøc n¨ng. Trong ph¬ng ph¸p nµy, ngêi ta ®· tr×nh xuÊt chøc n¨ng cña hÖ, cßn chøc n¨ng cña hÖ ®îc m« h×nh ho¸ b»ng chiÕc hép ®en cho biÕt mèi quan hÖ ®Çu ra vµ ®Çu vµo cña hÖ. T¸c HÖ – chiÕc Ph¶n øng ®éng hép ®en Ra Y Vµo X H×nh 6. Ph¬ng ph¸p m« h×nh ho¸ chøc n¨ng Mét c¸ch gÇn ®óng ta cã mét hµm ph©n tÝch chøc n¨ng. Y = f(X) Ch¼ng h¹n ngêi ta xem ti vi kh«ng cÇn biÕt cÊu tróc cña ti vi mµ chØ chó ý ®Õn ®éng t¸c: bËt c«ng t¾c ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh c¸c nót d. Ph¬ng ph¸p s¬ ®å. 1. S¬ ®å (graph) Sù ph¸t triÓn lý thuyÕt s¬ ®å ®îc b¾t ®Çu tõ n¨m 1763, lÇn ®Çu tiÒn ®îc ®a ra bëi nhµ to¸n häc §an M¹ch ¥le. S¬ ®å (graph) lµ dông cô to¸n häc ®îc sö dông réng r·i trong c¸c lÜnh vùc khoa häc nh: kinh tÕ häc, sinh häc, t©m lý häc, gi¸o dôc häc. Ngµy nay 54
trong thiÕt kÕ ®ù ¸n ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi , trong x©y dùng c¬ b¶n, trong nghiªn cøu khoa häc th× graph lµ mét trî thñ tuyÖt vêi. - §Þnh nghÜa Graph Graph lµ mét tËp hîp kh«ng ræng ( # ) E lµ nh÷ng yÕu tè gäi lµ ®Ønh vµ tËp hîp A nh÷ng yÕu tè gäi lµ c¹nh (hay cung). Mçi yÕu tè cña A lµ mét cÆp (kh«ng hoÆc xÕp theo thø tù) nh÷ng yÕu tè râ rÖt cña E. KÝ hiÖu b»ng tËp hîp: G (E,A) Trong ®ã: E lµ tËp hîp ®Ønh A lµ tËp hîp c¹nh Cã 2 lo¹i graph: Graph v« híng: nh÷ng yÕu tè cña E kh«ng s¾p xÕp theo thø tù. Graph cã híng: nh÷ng yÕu tè cña E xÕp theo thø tù. - BiÓu diÔn b»ng h×nh häc: Graph v« híng Graph cã híng: o O Graph nhiÒu ®Ønh: NÕu c¸c ®Ønh biÖt lËp gäi lµ Zª r« hay s¬ ®å kh«ng liªn kÕt. Graph ®èi xøng: 55
Graph c©y: Graph m¹ng : lµ mét d¹ng phøc hîp th«ng tin cña c¸c ho¹t ®éng t¬ng t¸c nhau ®îc biÓu diÔn díi d¹ng mét s¬ ®å ®Þnh híng h÷u h¹ng trªn ®ã ph¶n ¸nh mèi quan hÖ c¸c ho¹t ®éng cña mét qu¸ tr×nh nµo ®ã. - T¸c dông cña graph. + Graph cã u thÕ tuyÖt ®èi trong viÖc m« h×nh ho¸ cÊu tróc sù vËt, c¸c ho¹t ®éng ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, tõ quy m« nhá ®Õn quy m« lín. Graph cho phÐp h×nh dung mét c¸ch trùc quan c¸c mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè trong cÊu tróc cña mét sù vËt hay mét ho¹t ®éng mµ kh«ng quan t©m ®Õn kÝch thíc thùc hay tØ lÖ cña chóng. Trong nghiªn cøu khoa häc (®Æc biÖt xö lý c¸c th«ng tin ®Þnh tÝnh), nhËn d¹ng chuÈn x¸c mèi liªn hÖ b¶n chÊt gi÷a c¸c sù kiÖn sÏ gióp ngêi nghiªn cøu m« t¶ díi d¹ng s¬ ®å: S¬ ®å nèi tiÕp: m« t¶ mèi liªn hÖ kÕ tôc O O O S¬ ®å song song: m« t¶ mèi liªn hÖ ®¬ng thêi. 56
O O O S¬ ®å hæn hîp: m« t¶ mèi quan hÖ c¶ kÕ tôc lÉn ®¬ng thêi. O O O S¬ ®å c¸c liªn hÖ t¬ng t¸c: m« t¶ mèi liªn hÖ qua l¹i. O O O S¬ ®å hÖ thèng ®iÒu khiÓn: m« t¶ hÖ thèng ®iÒu khiÓn, trong ®ã cã chñ thÓ ®iÒu khiÓn, ®èi tîng bÞ ®iÒu khiÓn, lÖch ®iÒu khiÓn vµ th«ng tin ph¶n håi vÒ kÕt qu¶. S¬ ®å h×nh c©y: m« t¶ hÖ thèng ph©n ®¼ng. VÝ dô c©y môc tiªu nghiªn cøu. + Graph cã kh¶ n¨ng diÔn ®¹t thµnh c«ng hai mÆt tÜnh vµ ®éng cña ho¹t ®éng: nã cho phÐp quy ho¹ch c¸c ho¹t ®éng phøc t¹p, dùng nªn s¬ ®å cÊu tróc l«gÝc cña ho¹t ®éng trong ®ã diÔn t¶ hÖ thèng c¸c nhiÖm vô vµ môc tiªu ho¹t ®éng, c¸c c«ng ®o¹n triÓn khai, ®i theo c¸c con ®êng (l«gÝc thùc hiÖn) kh¸c nhau tõ lóc khëi ®Çu ®Õn lóc kÕt thóc ho¹t ®éng. + Graph cßn cho phÐp ®Ò xuÊt nhiÒu ph¬ng ¸n kh¸c nhau cho cïng mét ho¹t ®éng. 2. Ph¬ng ph¸p s¬ ®å Ph¬ng ph¸p s¬ ®å lµ ph¬ng ph¸p khoa häc sö dông s¬ ®å ®Ó m« t¶ sù vËt, ho¹t ®éng, cho phÐp h×nh dung mét c¸ch trùc quan c¸c mèi liªn hÖ gi÷a c¸c yÕu tè trong cÊu tróc cña sù vËt, cÊu tróc logÝc cña qu¸ tr×nh triÓn khai 57
ho¹t ®éng (tøc con ®êng tõ lóc b¾t ®Çu ®Õn khi kÕt thóc ho¹t ®éng) gióp con ngêi quy ho¹ch tèi u, ®iÒu khiÓn tèi u c¸c ho¹t ®éng. - Ngµy nay graph ®îc xem nh mét ph¬ng ph¸p khoa häc ®Æc biÖt lµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc h÷u nghiÖm. Víi nh÷ng øng dông quan träng vµ phæ biÕn lý thuyÕt graph vµo thùc tiÔn nh: + HÖ th«ng PERT – Progam. Evaluation and Review Technique (kÜ thuËt ®¸nh gi¸ vµ kiÓm tra c¸c ch¬ng tr×nh). HÖ nµy gäi lµ hÖ tiÒm n¨ng – giai ®o¹n (sinh ra ë Mi n¨m 1958 cã liªn quan ®Õn viÖc hoµn thiÖn tªn löa Polaris) + Ph¬ng ph¸p tiÒm n¨ng: MP – Methode despoteniels (sinh ra ë Ph¸p n¨m 1958). + Ph¬ng ph¸p ®êng g¨ng (con ®êng tíi h¹n): CMP – Critical Path Methods – chÝnh lµ tiÕp cËn PERT theo nghÜa hÑp , cã thÓ nªu lªn nh÷ng u ®iÓm cô thÓ næi bËt ho¹t ®éng tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p (trong ®ã c¶ ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc) b»ng s¬ ®å graph. + M« h×nh ho¸ cÊu tróc cña quy tr×nh ho¹t ®éng thµnh hÖ thèng vµ nh÷ng nhiÖm vô, môc tiªu, c¸c c«ng ®o¹n thùc hiÖn cïng víi nh÷ng yªu cÇu chÆt chÏ. + M« h×nh ho¸ l«gÝc triÓn khai ho¹t ®éng tøc lµ con ®êng ho¹t ®éng tõ ®iÓm b¾t ®Çu ®Õn khi kÕt thóc víi nh÷ng con ®êng ph©n nh¸nh cña nã. + TÝnh to¸n ®îc con ®êng tíi h¹n vµ thêi lîng tèi ®a hoµn thµnh mét ho¹t ®éng (®Ò ¸n). TÊt c¶ kh¶ n¨ng trªn gióp ngêi nghiªn cøu cã thÓ quy ho¹ch tèi u vµ tõ ®ã cã thÓ ®iÒu khiÓn tèi u ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc cña m×nh dï phøc t¹p hay cã quy m« nh thÕ nµo. e. Ph¬ng ph¸p gi¶ thuyÕt (ph¬ng ph¸p ®Ò xuÊt vµ kiÓm chøng gi¶ thuyÕt). 58
Ph¬ng ph¸p gi¶ thuyÕt lµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu ®èi tîng b»ng c¸ch dù do¸n b¶n chÊt cña ®èi tîng vµ t×m ra c¸ch chøng minh c¸c dù ®o¸n ®ã. Ph¬ng ph¸p gi¶ thuyÕt cã hai chøc n¨ng: dù b¸o vµ dÉn ®êng, nã ®ãng vai trß lµ mét ph¬ng ph¸p nhËn thøc, ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc. - Trong nghiªn cøu khoa häc khi ph¸t hiÖn ra vÊn ®Ò khoa häc, ngêi nghiªn cøu thêng so s¸nh hiÖn tîng cha biÕt víi hiÖn tîng ®· biÕt, tri thøc cò víi tri thøc tëng tîng s¸ng t¹o mµ h×nh dung ra c¸i cÇn t×m. §ã chinh lµ thao t¸c x©y dùng gi¶ thuyÕt. ChØ khi nµo xuÊt hiÖn ®îc gi¶ thuyÕt th× c«ng viÖc nghiªn cøu khoa häc míi thùc sù - B¾t ®Çu. + Chøng minh trùc tiÕp: Lµ phÐp chøng minh dùa vµo c¸c luËn chøng chÝnh x¸c vµ c¸c quy t¾c suy luËn rót ra tÝnh chÝnh x¸c cña chñ ®Ò. Nãi c¸ch kh¸c: chøng minh trùc tiÕp lµ phÐp chøng minh trong ®ã tÝnh chÝnh x¸c cña gi¶ thuyÕt ®îc rót ra mét c¸ch trùc tiÕp tõ tÝnh chÝnh x¸c cña tÊt c¶ c¸c luËn chøng. + Chøng minh gi¸n tiÕp: lµ phÐp chøng minh kh¼ng ®Þnh r»ng ph¶n luËn ®Ò phi chÝnh x¸c (gi¶ dèi) vµ tõ ®ã rót ra kÕt luËn luËn ®Ò chÝnh x¸c. Nãi c¸ch kh¸c chøng minh gi¸n tiÕp lµ phÐp chøng minh trong ®ã tÝnh chÝnh x¸c cña luËn ®Ò ®îc chøng minh b»ng tÝnh phi chÝnh x¸c cña ph¶n ®Ò. Víi t c¸ch lµ mét ph¬ng ph¸p biÖn luËn, ph¬ng ph¸p gi¶ thuyÕt ®îc sö dông nh mét thö nghiÖm cña t duy, thu nghiÖm thiÕt kÕ c¸c hµnh ®éng lý thuyÕt, trong ®ã suy diÔn ®Ó rót ra kÕt luËn chÝnh x¸c tõ gi¶ thuyÕt lµ mét thao t¸c logÝc quan träng cña qu¸ tr×nh nghiªn cøu khoa häc. g. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lÞch sö. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lÞch sö lµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu b»ng c¸ch t×m nguån gèc ph¸t sinh (nguån gèc xuÊt xø, hoµn c¶nh n¶y sinh), qu¸ tr×ng ph¸t triÓn vµ biÕn ho¸ (®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh, kh«ng gian, thêi gian, cã ¶nh hëng) ®Ó ph¸t hiÖn b¶n chÊt vµ quy luËt vËn ®éng cña ®èi tîng. 59
- Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lÞch sö yªu cÇu ngêi nghiªn cøu lµm râ qu¸ tr×nh ph¸t sinh , ph¸t triÓn cô thÓ cña ®èi tîng; ph¶i n¾m ®îc sù vËn ®éng cô thÓ trong toµn bé tÝnh phong phó cña nã; ph¶i b¸m s¸t ®èi tîng, theo dâi nh÷ng bíc quanh co, nh÷ng c¸i ngÈu nhiªn, tÊt yÕu cña lÞch sö, nh÷ng tÝnh phøc t¹p, mu«n mµu mu«n vÏ trong c¸c hoµn c¶nh kh¸c nhau vµ theo mét trËt tù thêi gian nhÊt ®Þnh tõ ®ã ph¸t hiÖn sîi d©y lÞch sö cña toµn bé sù ph¸t triÓn cña ®èi tîng, ph¸t hiÖn quy luËt ph¸t triÓn cña nã, tøc lµ t×m ra c¸i logÝc lÞch sö, trong ®ã lµ mäi môc ®Ých cña ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc. - Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lÞch sö trong trong nghiªn cøu lý thuyÕt cßn ®îc sö dông ph©n tÝch tµi liÖu lý thuyÕt ®· cã nh»m ph¸t hiÖn c¸c xu híng c¸c trêng ph¸i nghiªn cøu tõ ®ã x©y dùng tæng quan vÒ vÊn ®Ò nghiªn cøu cßn gäi lµ lÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò. Nghiªn cøu lÞch sö lµ c¬ së ®Ó ph¸t hiÖn nh÷ng thµnh tùu lý thuyÕt ®· cã nh»m kÕ thõa, bæ sung vµ ph¸t triÓn c¸c lý thuyÕt ®ã, ph¸t hiÖn nh÷ng thiÕu sãt, kh«ng hoµn chØnh trong c¸c tµi liÖu ®· cã tõ ®ã thÊy ®îc chç ®øng cña ®Ò tµi nghiªn cøu cña tõng c¸ nh©n. 2. C¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tiÔn Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tiÔn lµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu trùc tiÕp t¸c ®éng vµo ®èi tîng cã trong thùc tiÔn ®Ó lµm râ b¶n chÊt vµ quy luËt vËn ®éng cña ®èi tîng ®ã, gióp ngêi nghiªn cøu thu thËp ®îc th«ng tin hoÆc lµm n¶y sinh c¸c ý tëng nghiªn cøu vµ ®Ò xuÊt s¸ng t¹o. Nhãm nghiªn cøu thùc tiÔn bao gåm c¸c ph¬ng ph¸p cô thÓ sau: a. Ph¬ng ph¸p quan s¸t. Quan s¸t lµ ph¬ng ph¸p tri gi¸c cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch mét sù kiÖn, hiÖn tîng, qu¸ tr×nh ( hµnh vi cö chØ cña con ngêi) trong nh÷ng hoµn c¶nh tù nhiªn kh¸c nhau nh»m thu thËp nh÷ng sè liÖu, sù kiÖn cô thÓ ®Æc trng cho qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña sù kiÖn hiÖn tîng ®ã. 60
- ý nghÜa cña ph¬ng ph¸p lµ: Quan s¸t lµ ph¬ng thøc c¬ b¶n ®Ó nhËn thøc sù vËt. Quan s¸t sö dông mét trong hai trêng hîp: ph¸t hiÖn vÊn ®Ò nghiªn cøu; ®Æt gi¶ thuyÕt kiÓm chøng gi¶ thuyÕt. Quan s¸t ®a l¹i cho ngêi nghiªn cøu nh÷ng tµi liÖu cô thÓ, c¶m tÝnh trùc quan, song cã ý nghÜa khoa häc to lín, ®em l¹i cho khoa häc nh÷ng gi¸ trÞ thùc sù. Ch¼ng h¹n: + P«vl«v: nªu râ khÈu hiÖu trong nghiªn cøu khoa häc “Quan s¸t, quan s¸t vµ quan s¸t ” nhê cã quan s¸t mµ P«vl«v x©y dùng häc thuyÕt “Ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn” + Niut¬n: Quan s¸t hiÖn tîng qu¶ t¸o r¬i, kh¸i qu¸t vµ x©y dùng nªn “§Þnh luËt v¹n vËt hÊp dÉn”. + Galilª: Quan s¸t chiÕc ®Ìn lång trong nhµ thê tõ lóc b¾t ®Çu cho ®Õn lóc t¾t, kh¸i qu¸t nªn ®Þnh luËt chuyÓn ®éng cña con l¾c ®¬n. + Nhê quan s¸t chuyÓn ®éng Braon¬ ®a x©y dùng nªn thuyÕt ph©n tö – nguyªn tö (ph©n tö chuyÓn ®éng kh«ng ngõng vµ gi÷a chóng cã kho¶ng c¸ch) - C¸c lo¹i quan s¸t: + Theo dÊu hiÖu vÒ mèi liÖn hÖ gi÷a ngêi nghiªn cøu víi ®èi tîng nghiªn cøu cã thÓ cã c¸c lo¹i quan s¸t: trùc tiÖp, gi¸n tiÕp, c«ng khai, kÝn ®¸o, cã tham dù, kh«ng tham dù, + Theo dÊu hiÖu kh«ng gian, thêi gian, th× cã c¸c lo¹i quan s¸t: liªn tôc, gi¸n ®o¹n, theo ®Ò tµi tæng hîp, theo chuyªn ®Ò. + Theo môc ®Ých th× cã c¸c lo¹i quan s¸t: Quan s¸t khÝa c¹nh, toµn diÖn. Quan s¸t cã bè trÝ (trong phßng thÝ nghiÖm) Quan s¸t ph¸t hiÖn, kiÓm nghiÖm. + HoÆc theo môc ®Ých xö lý th«ng tin th× cã: quan s¸t m« t¶, quan s¸t ph©n tÝch 61
- Nh÷ng yªu cÇu cña quan s¸t: + X¸c ®Þnh râ ®èi tîng quan s¸t. Quan s¸t ph¶i ®îc tiÕn hµnh trong ®iÒu kÖn tù nhiªn cña ho¹t ®éng: con ngêi ®îc quan s¸t kh«ng biÕt m×nh ®îc quan s¸t, ngêi quan s¸t kh«ng ®îc can thiÖp vµo ho¹t ®éng cña tù nhiªn vµ thay ®æi hµnh vi cña ®èi tîng (nÕu lµ con ngêi), ngêi quan s¸t ph¶i tù tham gia vµo ho¹t ®éng (lao ®éng, häc tËp, vui ch¬i ) cïng víi ngêi ®îc quan s¸t ®Ó ®¶m b¶o tÝnh tù nhiªn cña hiÖn tîng, qu¸ tr×nh nghiªn cøu. + X¸c ®Þnh râ môc ®Ých, nhiÖm vô quan s¸t, tõ ®ã ph¶i x©y dùng kÕ ho¹ch quan s¸t trong suèt qu¸ tr×nh nghiªn cøu vµ ch¬ng tr×nh trong tõng buæi quan s¸t. §iÒu quan träng lµ ph¶i x¸c ®Þnh toµn bé hay chän läc ®Ó tõ ®ã míi ghi l¹i nh÷ng g× m¾t thÊy tai nghe hay mét mÆt nµo ®ã. Kh«ng cã ch¬ng tr×nh kÕ ho¹ch th× kÕt qu¶ khã cã ®é tin cËy, kh«ng lo¹i trõ c¸c nh©n tè ngÉu nhiªn. + Ph¶i ghi lai kÕt qu¶ ( biªn b¶n ) quan s¸t: Ghi l¹i sù kiÖn, ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh diÔn ra sù kiÖn. ChØ cã ghi l¹i míi ®¶m b¶o ®îc l©u dµi vµ cã hÖ thèng, nhê ®ã míi thiÕt lËp ®îc mèi quan hÖ, liªn hÖ b¶n chÊt ®iÓn h×nh cña nh÷ng biÓu hiÖn cña ®èi tîng, sù kiÖn hay t©m lý kh¸c nhau, cã thÓ ghi b»ng m¸y ©m, camera, tè kÝ - Quan s¸t nh÷ng biÕn d¹ng. + Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch c¸c s¶n phÈm ho¹t ®éng. Trong trêng hîp nghiªn cøu chØ ®èi tîng (lµ ngêi) chØ s¶n phÈm th«ng qua ho¹t ®éng cña nã Thùc chÊt th× chÝnh c¸c qu¸ tr×nh t©m lý ®îc “vËt ho¸” trong c¸c s¶n phÈm ho¹t ®éng - ®ã lµ ®èi tîng nghiªn cøu. (VÝ dô: Nghiªn cøu t©m lý trÎ em th«ng qua bøc tranh em vÏ, bµi th¬ do em lµm, bµi tËp do em thÓ hiÖn ). + Ph¬ng ph¸p kh¸i qu¸t ho¸ c¸c nhËn xÐt ®éc lËp ( ph¬ng ph¸p nhËn ®Þnh ®éc lËp ) còng lµ dßng hä cña quan s¸t, v× c¸c nhËn ®Þnh ®éc lËp ®îc x©y dùng tõ quan s¸t trong c¸c lo¹i hiÖn tîng kh¸c nhau (quan s¸t häc sinh, sinh viªn th«ng qua dù giê ®Ó t×m hiÓu phong c¸ch th¸i ®é häc tËp, høng thó 62
®èi víi m«n häc vµ tÝch cùc trong häc tËp cña häc sinh). Kh¸i qu¸t nhËn xÐt riªng biÖt cña tõng gi¸o viªn vÒ mét häc sinh ®Ó nghiªn cøu ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch cña em ®ã. - Quan s¸t cã u ®iÓm lµ gi÷ ®îc tÝnh tù nhiªn (kh¸ch quan cña c¸c sù kiÖn, hiÖn tîng vµ biÓu hiÖn t©m lý con ngêi, cung cÊp sè liÖu sèng ®éng, cô thÓ, phong phó, quan s¸t ®îc thùc hiÖn kh¸ ®¬n gi¶n, kh«ng tèn kÐm. Tuy nhiªn, nhîc ®iÓm c¬ b¶n cña quan s¸t lµ: ngêi quan s¸t ®ãng vai trß thô ®éng, ph¶i chê c¸c hiÖn tîng xÈy ra, kh«ng chñ ®éng lµm chóng diÔn ra theo ý muèn, khã kh¨n trong viÖc ®¸nh gi¸ sù tån t¹i cña nh÷ng ®iÒu kiÖn n¶y sinh c¸c hiÖn tîng, sù kiÖn vµ do ®ã khã t¸ch c¸c mèi liªn hÖ nh©n qu¶. Tãm l¹i, quan s¸t lµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc quan träng, cÇn ph¶i phèi hîp c¸c ph¬ng ph¸p kh¸c ®Ó ®¹t tíi tr×nh ®é nhËn thøc b¶n chÊt bªn trong cña ®èi tîng. b. Ph¬ng ph¸p ®iÒu tra. §iÒu tra lµ ph¬ng ph¸p dïng nh÷ng c©u hái (hoÆc bµi to¸n) nhÊt lo¹t ®Æt ra cho mét sè ngêi lín nh»m thu ®îc kÕt qu¶ chñ quan cña hä vÒ mét vÊn ®Ò nµo ®ã. - §iÒu tra lµ ph¬ng ph¸p kh¶o s¸t mét nhãm ®èi tîng trªn mét diÖn réng nh»m ph¸t hiÖn nh÷ng quy luËt ph©n bè, tr×nh ®é ph¸t triÓn, nh÷ng ®Æc ®iÓm thuéc vÒ mÆt ®Þnh tÝnh vµ ®Þnh lîng cña ®èi tîng cÇn nghiªn cøu. - C¸c tµi liÖu ®iÒu tra ®îc lµ nh÷ng th«ng tin quan träng vÒ ®èi tîng cÇn cho qu¸ tr×nh nghiªn cøu vµ lµm c¨n cø quan träng ®Ó ®Ò xuÊt nh÷ng gi¶i ph¸p khoa häc hay gi¶i ph¸p thùc tiÔn. Cã hai lo¹i ®iÒu tra: ®iÒu tra c¬ b¶n vµ ®iÒu tra x· héi (1) §iÒu tra c¬ b¶n: lµ kh¶o s¸t sù cã mÆt ®èi tîng trªn mét diÖn réng ®Ó nghiªn cøu c¸c quy luËt ph©n bè còng nh c¸c ®Æc ®iÓm vÒ ®Þnh tÝnh vµ ®Þnh lîng. VÝ dô: ®iÒu tra ®Þa chÊt, ®iÒu tra d©n sè, ®iÒu tra tr×nh ®é v¨n ho¸ 63
C¸c bíc cña ®iÒu tra c¬ b¶n thêng ®îc tiÕn hµnh nh sau: w. X©y dùng kÕ ho¹ch ®iÒu tra gåm: môc ®Ých, ®èi tîng ®Þa bµn, nh©n lùc, kinh phÝ x. X©y dùng c¸c mÈu phiÕu ®iÒu tra víi c¸c th«ng sè, c¸c chØ tiªu cÇn lµm râ. y. Chän mÉu ®iÒu tra ®¹i diÖn cho sè ®«ng, chó ý tíi tÊt c¶ c¸c dÆc trng cña ®èi tîng vµ chó ý ®Õn: chi phÝ ®iÒu tra, thêi gian cã thÓ rót ng¾n, nh©n lùc ®iÒu tra kh«ng qu¸ ®«ng, cã thÓ kiÓm so¸t tèt mäi kh©u ®iÒu tra, dù tÝnh ®îc diÔn biÕn cña qu¸ tr×nh ®iÒu tra vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu ®óng môc ®Ých. Cã hai kü thuËt chän mÉu: z. Chän mÉu x¸c xuÊt lµ mÉu ngÉu nhiªn, ®¬n gi¶n b»ng c¸ch lÊy mÉu theo hÖ thèng, tõng líp, tõng nhãm hay tõng giai ®o¹n thêi gian. aa. Chän mÉu chñ ®Þnh lµ chän mÉu theo chØ tiªu cô thÓ phôc vô cho môc ®Ých nghiªn cøu. VÒ kÝch thíc mÉu ph¶i tÝnh to¸n chi li cho phï hîp víi chiÕn lîc ®iÒu tra vµ ph¹m vi cña ®Ò tµi. Xö lý tµi liÖu: C¸c tµi liÖu thu ®îc b»ng ®iÒu tra cã thÓ ®îc ph©n lo¹i b»ng ph¬ng ph¸p thñ c«ng hay xö lý b»ng c«ng thøc to¸n häc thèng kª vµ m¸y tÝnh cho ta kÕt qu¶ kh¶ quan. Khi kiÓm tra kÕt qu¶ nghiªn cøu, cã thÓ dïng c¸ch lÆp l¹i ®iÒu tra thay ®èi ®Þa ®iÓm, thêi gian, thay ®æi ngêi ®iÒu tra hoÆc sö dông c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu hæ trî kh¸c. (2) §iÒu tra x· héi häc: lµ ®iÒu tra quan ®iÓm th¸i ®éi cña quÇn chóng vÒ mét sù kiÖn chÝnh trÞ, x· héi, hiÖn tîng v¨n hãa, thÞ hiÕu VÝ vô: §iÒu tra nhu cÇu nghÒ cña thanh niªn, ®iÒu tra trng cÇu d©n ý vÒ mét luËt míi ban hµnh, 64
§iÒu tra x· héi thùc chÊt lµ trng cÇu ý kiÕn quÇn chóng, ®îc tiÕn hµnh b»ng c¸ch pháng vÊn trùc tiÕp th¶o luËn hay b»ng hÖ thèng ankÐt (®ãng, më) - §iÒu tra lµ mét ph¬ng ph¸p khoa häc quan träng, mét ho¹t ®éng cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch, ®îc tiÕn hµnh cÈn träng do ®ã ngêi nghiªn cøu cÇn tu©n thñ nghiªm tóc c¸c bíc sau ®©y: + ChuÈn bÞ ®iÒu tra gåm c¸c thao t¸c: chän mÉu, chän ®Þa bµn kh¶o s¸t, lùa chÝnh thêi gian kh¶o s¸t, thiÕt kÕ phiÕu hái vµ kh¶o s¸t ®Þnh tÝnh. + TiÕn hµnh ®iÒu tra: ®iÒu tra viªn ph¶i ®îc tËp huÊn ®Ó ®îc qu¸n triÖt môc ®Ých, yªu cÇu ®iÒu tra, thèng nhÊt c¸c biÖn ph¸p phï hîp víi tõng nhãm mÉu vµ ®Þa bµn ®iÒu tra. Trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra ngêi ®iÒu tra cÇn tu©n thñ c¸c yªu cÇu ®Ò ra. NÕu sö dông céng t¸c viªn, ®iÒu tra viªn, ngêi nghiªn cøu cÇn gi¸m s¸t víi môc ®Ých thu ®îc th«ng tin mét c¸ch kh¸ch quan, tin cËy. + Xö lý kÕt qu¶ ®iÒu tra: ®îc tiÕn hµnh b»ng ph¬ng ph¸p lý thuyÕt: ph©n tÝch t liÖu, tæng hîp ph©n lo¹i t liÖu vµ tiÕn hµnh xö lý sè liÖu b»ng ph¬ng ph¸p thèng kª, ph©n tÝch, so s¸nh theo sè liÖu ®éc lËp ®Ó rót ra nh÷ng thuéc tÝnh chung cña c¸c tËp hîp mÉu nh»m h×nh thµnh luËn cø cho c¸cgi¶ thuyÕt nghiªn cøu. Tuú theo môc ®Ých, nhiÖm vô nghiªn cøu còng nh t×nh tr¹ng tån t¹i cña c¸c ®èi tîng kh¶o s¸t, ngêi nghiªn cøu cã thÓ lùa chän sö dông mét sè biÖn ph¸p xö lý th«ng tin ®Þnh tÝnh hay ®Þnh lîng b»ng c¸c sè liÖu, c¸c biÓu ®å, c¸c s¬ ®å ®Ó miªu t¶, gi¶i thÝch lµm râ thuéc tÝnh b¶n chÊt, xu thÕ cña ®èi tîng nghiªn cøu. - Ph¬ng ph¸p ®iÒu tra cã nhiÒu lo¹i: + §iÒu tra b»ng trß chuyÖn (®µm tho¹i) + §iÒu tra b»ng phiÕu (ankÐt) + §iÒu tra b»ng tr¾c nghiÖm 65
Tuú theo môc ®Ých vµ møc ®é ®iÒu tra ngêi ta cã thÓ chia ra: + §iÒu tra th¨m dß diÖn réng + §iÒu tra s©u (kÝn, hÑp) + §iÒu tra bè sung (1) §iÒu tra trß chuyÖn. Lµ ph¬ng ph¸p thu thËp sù kiÖn vÒ c¸c hiÖn tîng, qu¸ tr×nh t©m lý th«ng qua ho¹t ®éng giao tiÕp trùc tiÕp víi ®èi tîng theo mét ch¬ng tr×nh ®· ®îc v¹ch ra mét c¸ch ®Æc biÖt. - §µm tho¹i lµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu mang tÝnh chÊt ®éc lËp hay bæ trî nh»m lµm s¸ng tá nh÷ng ®iÒu cha râ, khi quan s¸t do ®ã cÇn ®îc thùc hiÖn theo kÕ ho¹ch ®Þnh tríc víi c©u hái chuÈn bÞ tríc lµm s¸ng tá vÊn ®Ò. C¸c ph¬ng ph¸p: pháng vÊn, ®µm tho¹i, hái chuyÖn, - §Æc ®iÓm ph¬ng ph¸p ®µm tho¹i: + Nhê tiÕp xóc trùc tiÕp mµ kh¶ n¨ng thay ®æi c©u hái cho phï hîp víi c¸c c©u tr¶ lêi mµ vÉn gi÷ nguyªn ®îc môc ®Ých trong suèt thêi gian trß chuyÖn. §iÒu quan träng lµ ph¶i duy tr× trong suèt thêi gian trß chuyÖn mét kh«ng khÝ tho¶i m¸i, tù do vµ thiÖn chÝ, kh«ng ®îc biÕn trß chuyÖn thµnh chÊt vÊn, hái cung ngêi ®îc nghiªn cøu. + Sù tiÕp xóc trùc tiÕp sÏ lµm t¨ng kh¶ n¨ng nghiªn cøu kh«ng chØ néi dung c©u tr¶ lêi mµ c¶ Èn ý cña chóng, ®Æc ®iÓm cña giäng nãi vµ toµn bé bøc tranh hµnh vi cña ngêi ®ã. Bëi vËy, khi thiÕt kÕ buæi trß chuyÖn cÇn x¸c ®Þnh râ môc ®Ých lµm sao thu ®îc kÕt qu¶ díi d¹ng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp. C¬ së cña viÖc trß chuyÖn lµ trao ®æi, th¶o luËn vÒ mét quyÓn s¸ch ®· ®äc, mét vë kÞch, mét bé phim ®· xem hoÆc tranh luËn vÒ mét t×nh huèng cã vÊn ®Ò nµo ®ã gióp ngêi nghiªn cøu hiÓu ®îc ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch cña ®èi tîng, kh¼ng ®Þnh, chÝnh x¸c ho¸, vµ bæ sung cho nh÷ng nhËn xÐt vÒ ®èi tîng. 66
+ Trß chuyÖn cã u ®iÓm cung cÊp cho ngêi nghiªn cøu nh÷ng tµi liÖu vÒ nh÷ng ®iÒu thÇm kÝn nhÊt trong t©m hån ngêi ®îc nghiªn cøu mµ c¸c ph¬ng ph¸p kh¸c kh«ng lµm ®îc, gióp gi¶i thÝch nguyªn nh©n cña nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý nµy hay kh¸c. Tuy nhiªn, ph¬ng ph¸p trß chuyÖn cã h¹n chÕ lµ: kh«ng thÓ ®¶m b¶o c©u tr¶ lêi hoµn toµn trung thùc (nhÊt lµ khi t©m lý trß chuyªn kh«ng thuËn lîi, quan hÖ kh«ng cëi më, th«ng c¶m vµ hîp t¸c, thiÕu lÞch thiÖp, tÕ nhÞ vµ niÒm në khi trß chuyÖn). Do ®ã, ph¬ng ph¸p nµy lµ ph¬ng ph¸p bæ trî ®Ó thu lîm c¸c lµi liÖu bæ sung, hoÆc t×m hiÓu s¬ bé vÒ ®èi tîng nghiªn cøu trong giai ®o¹n ®Çu vµ chØ sö dông ph¬ng ph¸p nµy trong nghiªn cøu nh©n c¸ch nãi chung vµ mét sè ®Æc ®iÓm t©m lý nµo ®ã nãi riªng cña ngêi. (2) §iÒu tra b»ng phiÕu (ankÐt) Lµ ph¬ng ph¸p thu thËp sù kiÖn trªn c¬ së tr¶ lêi b»ng v¨n b¶n cña ngêi ®îc nghiªn cøu theo mét ch¬ng tr×nh ®· ®îc thiÕt lËp mét c¸ch ®Æc biÖt. Nãi kh¸c ankÐt lµ ph¬ng ph¸p pháng vÊn gi¸n tiÕp th«ng qua viÖc hái vµ tr¶ lêi trªn giÊy. ViÖc x©y dùng néi dung chÝnh x¸c c¸c c©u hái vµ sù diÔn ®¹t râ rµng c¸c c©u hái cã ý nghÜa quan träng khi x©y dùng ankÐt. - Nh÷ng yªu cÇu cña ankÐt: + C©u hái lµm sao cho mäi ngêi ®Ò hiÓu nh nhau (®¬n vÞ), khi ®iÒu tra kh«ng cã sù tiÕp xóc trùc tiÕp ®èi tîng + Ph¶i híng dÉn tØ mØ, tr×nh bµy c¸ch ®¸nh dÊu vµo ankÐt lµ cÇn thiÕt vµ hÕt søc quan träng. - AnkÐt chia lµm hai lo¹i: kÝn vµ më + AnkÐt më: ngêi nghiªn cøu ph¶i tù m×nh biÓu ®¹t c©u tr¶ lêi cho nh÷ng c©u hái ®Æt ra. Lo¹i nµy gióp thu ®îc tµi liÖu ®Çy ®ñ, phong phó h¬n vÒ ®èi tîng, nhng rÊt khã xö lý kÕt qu¶ thu ®îc v× c©u tr¶ lêi rÊt ®a d¹ng. 67
+ AnkÐt kÝn: chän mét c©u tr¶ lêi cho s½n lo¹i nµy dÓ xö lý, nhng tµi liÖu thu ®ù¬c chØ ®ãng khung trong giíi h¹n cña c©u tr¶ lêi ®· cho tríc. - ¦u nhîc ®iÓm cña ankÐt: Thu ®îc khèi lîng tµi liÖu lín ®é tin cËy l¹i ®îc x¸c ®Þnh b»ng luËt sè lín, song ®é tin cËy t¬ng øng gi÷a c©u tr¶ lêi vµ hµnh vi thùc cña ®èi tîng kh«ng cao. Do ®ã, ankÐt chØ dïng víi môc ®Ých th¨m dß, ®Þnh híng cho qu¸ tr×nh nghiªn cøu. (3) §iÒu tra tr¾c nghiÖp (Test) Lµ mét c«ng cô ®o lêng ®îc chuÈn ho¸, dïng ®Ó ®o lêng kh¸ch quan mét hay nhiÒu khÝa c¹nh cña mét nh©n c¸ch hoµn chØnh qua nh÷ng c©u tr¶ lêi b»ng ng«n ng÷ hay phi ng«n ng÷ (kÝ hiÖu) hoÆc b»ng nh÷ng lo¹i hµnh vi kh¸c. Cßn ngµy nay ®îc cô thÓ b»ng c¸c bµi tËp, gäi lµ Test. ViÖc sö dông lo¹i test ®ßi hái ph¶i cã chuyªn m«n s©u vµ chuyªn gia vÒ t©m lý kÕt hîp víi c¸c chuyªn gia kh¸c liªn qua tíi tõng nghÒ nghiÖp. Ngµy nay test lµ mét ph¬ng ph¸p ®îc sö dông réng r·i trªn toµn cÇu vµo nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau: tuyÓn dông c¸n bé, chän nh©n tµi, chän ®i häc, VÒ mÆt lÞch sö test cã tõ thÕ kØ XIX do Jim Keton (Mü) ph¸t hiÖn. ë Mü ®îc sö dông ®Çu tiªn, sau ®ã sang Ph¸p vµ phæ biÕn réng r·i trªn toµn thÕ giíi. - §Æc trng cña test: + TÝnh chuÈn ho¸ cña viÖc tr×nh bµy vµ xö lý kÕt qu¶. + TÝnh kh«ng phô thuéc cña kÕt qu¶ vµo ¶nh hëng cña t×nh huèng tr¾c nghiÖm vµ nh©n c¸ch cña ngêi tr¾c nghiÖm (ngêi nghiªn cøu) + TÝnh ®èi chiÕu cña c¸c tµi liÖu c¸ thÓ víi c¸c tµi liÖu chuÈn mùc (tøc lµ tµi liÖu ®· thu ®îc còng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh thÕ ë mét nhãm kh¸ tiªu biÓu). + Cã nhiÒu lo¹i Test 68
Test ®o lêng t©m lý Test kh¶ lùc vµ test tèc ®é. Test c¸ nh©n vµ test tËp thÓ (Nhãm) Tr¾c nghiÖm kh¸ch quan vµ tr¾c nghiÖm tù luËn Test trÝ tuÖ, híng thó, tri thøc vµ kÜ n¨ng Test n¨ng lùc chuyªn m«n, tÝnh c¸ch. Test nghiªn cøu nh÷ng chøc n¨ng nghiªn cøu t©m lý riªng: chó ý, trÝ nhí, t duy HiÖn t¹i cã hµng ngh×n lo¹i test kh¸c nhau ®Ó x¸c ®Þnh ®ñ c¸c lo¹i phÈm chÊt t©m sinh lý cña con ngêi: tri thøc, tµi n¨ng, ®é nhanh nh¹y, trÝ th«ng minh, ®êi sèng t×nh c¶m, chó ý cña con ngêi. Nhê ®ã mµ gióp tuyÓn chän con ngêi kh¸ chÝnh x¸c cho mäi ho¹t ®éng, mäi lÜnh vùc. - Tríc khi sö dông cÇn b¶o ®¶m yªu cÇu. + TÝnh tin cËy: khi dïng c¸c h×nh thøc kh¸c nhau cña cïng mét test hoÆc tiÕn hµnh trªn mét test nhiÒu lÇn trªn mét ®èi tîng (c¸ nh©n hay nhãm) ®Òu thu ®îc kÕt qu¶ gièng nhau. + TÝnh øng nghiÖm: test ph¶i ®o ®îc chÝnh x¸c c¸i ®Þnh ®o + TÝnh quy chuÈn: Test ph¶i ®îc thùc hiÖn theo thñ tôc quy chuÈn vµ nh÷ng quy ®Þnh chuÈn, ®îc c¨n cø theo mét nhãm chuÈn vµ nhãm nµy ph¶i ®«ng ®¶o vµ mang tÝnh chÊt gièng víi nh÷ng ngêi sau nµy ®a ra tr¾c nghiÖm nghÜa lµ ph¶i ®¹i diÖn cho mét quÇn thÓ (d©n sè). C¸c quy ®Þnh chuÈn cña nhãm lµ mét hÖ thèng c¸c chuÈn cø ®Ó lý gi¶i kÕt qu¶ tr¾c nghiÖm cña bÊt cø c¸ nh©n nµo. - ¦u vµ nhîc ®iÓm cña test: + ¦u ®iÓm cña test: tÝnh ng¾n gän, tÝnh tiªu chuÈn, tÝnh ®¬n gi¶n vÒ kû thuËt vµ thiÕt bÞ, sù biÓu ®¹t díi h×nh thøc sè lîng (lîng qu¸ cao). + Nhîc ®iÓm cña Test: 69
TÝnh kh«ng râ rµng vÒ b¶n chÊt t©m lý cña c¸i ®îc x¸c ®Þnh b»ng test chØ quan t©m ®Õ kÕt qu¶ thèng kª mµ Ýt chó ý ®Õn qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña kÕt qu¶. DÔ bÞ ®¸nh tr¸o ®èi tîng nghiªn cøu. Kh«ng tÝnh ®Õn sù ph¸t triÓn cña n¨ng lùc nãi riªng. t©m lý cña ngêi nãi. Kh«ng tÝnh ®Õn c¸c nh©n tè ®a d¹ng cã ¶nh hëng ®Õn kÕt qu¶. Test ®îc coi lµ mét ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc nhng chØ ®ãng vai trß bæ trî, cho phÐp thu ®îc tµi liÖu ®Þnh híng cã gi¸ trÞ. Trong gi¸o dôc viÖc kh¶o s¸t, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp cña häc sinh, sinh viªn, mäi gi¸o viªn b×nh thêng cã thÓ dïng test gi¸o dôc ®ã lµ lo¹i tr¾c nghiÖm kh¸ch quan dïng ®Ó kh¶o s¸t thµnh tÝch häc tËp cña häc sÞnh, sinh viªn. Ngµy nay, test ®îc sö dông nh mét ph¬ng tiÖn kiÓm tra tèi u c¸c tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o vµ nh lµ mét ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc. Test cã t¸c dông tÝch cùc nh sau: Nhanh chãng, tèn Ýt thêi gian, ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan trong ®¸nh gi¸; kh¶o s¸t ®îc mét giíi nh©n réng vÒ néi dung cña c¸c m«n häc hoÆc bµi häc; g©y høng thó vµ kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc häc tËp cña häc sinh, sinh viªn. Cã thÓ sö dông nhiÒu lo¹i test trong gi¸o dôc tuú theo c¸ch ®Æt c©u hái tr¾c nghiÖm kh¸c nhau. Th«ng thêng sö dông 5 lo¹i test sau: Tr¾c nghiÖm ®óng, sai (cã, kh«ng). Tr¾c nghiÖm nhiÒu lùa chän (®a ph¬ng ph¸p) Tr¾c nghiÖm ®èi chiÕu cÆp ®«i (ghÐp ®«i) Tr¾c nghiÖm ®iÒn thÕ (®iÒn khuyÕt) Tr¾c nghiÖm hái ®¸p ng¾n gän (diÔn gi¶i) Mçi lo¹i test ®Òu cã u nhîc ®iÓm riªng. Dïng test ph¶i ®óng môc ®Ých ®óng lóc, ®óng chç. CÇn cã nh÷ng h×nh thøc chuÈn ho¸ h×nh thøc ®¬n gi¶n. 70
tuú theo ®iÒu kiÖn hoµn c¶nh vµ t×nh huèng cô thÓ mµ lùa chän sö dông vµ phèi hîp tèi u c¸c test ®Ó ®¹t ®îc hiÖu qu¶ cña ho¹t ®éng. c. Ph¬ng ph¸p chuyªn gia. Ph¬ng ph¸p chuyªn gia lµ ph¬ng ph¸p ®iÒu tra qua ®¸nh gi¸ cña c¸c chuyªn gia vÒ vÊn ®Ò, mét sù kiÖn khoa häc nµo ®ã. Thùc chÊt ®©y lµ ph¬ng ph¸p sö dông trÝ tuÖ, khai th¸c ý kiÕn ®¸nh gi¸ cña c¸c chuyªn gia cã tr×nh ®é cao ®Ó xem xÐt nhËn ®Þnh mét vÊn ®Ò, mét sù kiÖn khoa häc ®Ó t×m ra gi¶i ph¸p tèi u cho vÊn ®Ò, sù kiÖn ®ã. - Ph¬ng ph¸p chuyªn gia rÊt cÇn thiÕt cho ngêi nghiªn cøu kh«ng chØ trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu mµ trong c¶ qu¸ tr×nh nghiÖm thu, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶, vµ thËm chÝ c¶ trong qu¸ tr×nh ®Ò xuÊt gi¶ thiÕt nghiªn cøu, lùa chän ph¬ng ph¸p nghiªn cøu, cñng cè c¸c luËn cø. - Ph¬ng ph¸p chuyªn gia lµ ph¬ng ph¸p cã ý nghÜa kinh tÕ, nã tiÕt kiÖm vÒ thêi gian, søc lùc, tµi chÝnh ®Ó triÓn khai nghiªn cøu. Tuy nhiªn nã chñ yÕu dùa trªn c¬ së trùc c¶m hay kinh nghiÖm cña chuyªn gia v× vËy chØ nªn sö dông khi c¸c ph¬ng ph¸p kh¸c kh«ng cã ®iÒu kiÖn thùc hiÖn. Kh«ng thÓ thùc hiÖn ®îc hoÆc cã thÓ sö dông phèi hîp víi c¸c ph¬ng ph¸p kh¸c - §Ó sö dông cã hiÖu qu¶ ph¬ng ph¸p chuyªn gia ngêi nghiªn cøu cÇn lu ý: + Lùa chän ®óng chuyªn gia cã n¨ng lùc, kinh nghiÖm vÒ lÜnh vùc nghiªn cøu, trung thùc, kh¸ch quan trong nhËn ®Þnh, ®¸nh gi¸. + Lùa chän nh÷ng vÊn ®Ò cÇn tham vÊn víi nh÷ng môc ®Ých cô thÓ ®Ó sö dông chuyªn gia phï hîp: NÕu sö dông chuyªn gia ®Ó nhËn ®Þnh mét sù kiÖn khoa häc hay mét gi¶i ph¸p th«ng tin th× cã thÓ th«ng qua c¸c h×nh thøc héi th¶o, tranh luËn tÊt c¶ c¸c t liÖu ®Òu ®îc xö lý theo mét chuÈn mét hÖ thèng ®Ó t×m ra ®îc nh÷ng ý kiÕn gÇn nhau hoÆc trïng nhau cña ®a sè chuyªn gia. Nh÷ng ý kiÕn ®ã sÏ lµ nh÷ng kÕt luËn chung vÒ sù kiÖn cÇn t×m. 71
NÕu sö dông chuyªn gia víi môc ®Ých ®¸nh gi¸ mét c«ng tr×nh khoa häc th× ph¶i x©y dùng mét hÖ thèng c¸c tiªu chÝ cô thÓ, têng minh vµ cã thÓ dïng mét thang ®iÓm chuÈn ®Ó ®¸nh gi¸ ®ång thêi híng dÉn kÜ thuËt ®Ó c¸c chuyªn gia ®¸nh gi¸ theo c¸c thang ®iÓm chuÈn ®ã ®Ó gi¶m thiÓu sai sãt kÜ thuËt cã thÓ xÈy ra. §Ó ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan trong ®¸nh gi¸ vµ nhËn ®Þnh vÒ mét sù kiÖn khoa häc, cÇn h¹n chÕ tíi møc tèi thiÓu ¶nh hëng qua l¹i cña chuyªn gia: cã thÓ ®¸nh gi¸ b»ng v¨n b¶n. kh«ng ®Ó c¸c chuyªn gia gÆp gì nhau trùc diÖn, ph¸t biÓu c«ng khai, nÕu cÇn ®¸nh gi¸ c«ng khai th× ngêi cã uy tÝn nhÊt kh«ng ph¶i lµ ngêi ®Çu tiªn ph¸t biÓu ý kiÕn. - Ph¬ng ph¸p chuyªn gia ®îc chia thµnh nhiÒu lo¹i: (1) Pháng vÊn Pháng vÊn lµ ®a ra nh÷ng c©u hái víi ngêi ®èi tho¹i ®Ó thu thËp th«ng tin. Tríc mçi ®èi tîng ®îc chän ®Ó pháng vÊn ngêi nghiªn cøu cÇn cã nh÷ng c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau ®Ó thu ®îc tõ ngêi ®îc pháng vÊn nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt cho nghiªn cøu. Trong pháng vÊn ngêi ta chia thµnh c¸c lo¹i nh sau: pháng vÊn cã sù chuÈn bÞ tríc, pháng vÊn kh«ng chuÈn bÞ tríc, trao ®æi trùc tiÕp, trao ®æi qua ®iÖn tho¹i (2) Ph¬ng ph¸p héi ®ång Néi dung ph¬ng ph¸p héi ®ång ®a ý kiÕn ra tríc chuyªn gia kh¸c nhau ®Ó nghe hä th¶o luËn, tranh luËn, ph©n tÝch. Kh«ng cã ai kÕt luËn trong c¸c cuéc th¶o luËn nµy, chØ cã ngêi nghiªn cøu ghi nhËn l¹i tÊt c¶ ý kiÕn ®ã ®Ó nghiªn cøu, ph©n tÝch. Trong ph¬ng ph¸p héi ®ång, ngêi ta thêng dïng ph¬ng ph¸p tÊn c«ng n·o gåm hai giai ®o¹n t¸ch biÖt nhau: giai ®o¹n ph¸t ý tëng vµ giai ®o¹n 72
ph©n tÝch ý tëng do hai nhãm chuyªn gia thùc hiÖn (nhãm nµy ph¸t ý tëng, cßn nhãm kia ph©n tÝch). Ngêi tæ chøc tÊn c«ng n·o cÇn: t¹o bÇu kh«ng khÝ tù do t tëng, tho¶i m¸i tinh thÇn, kh«ng ai ®îc thÓ hiÖn khÝch lÖ t¸n thëng, ch©m biÕm hoÆc chØ trÝch, l¾ng nghe mäi ý kiÕn, kÓ c¶ nh÷ng ý kiÕn l¹c ®Ò. ViÖc tæ chøc lÊy ý kiÕn trong c¸c héi nghÞ bµn trßn, héi th¶o ®Òu lµ nh÷ng d¹ng kh¸c nhau cña ph¬ng ph¸p héi ®ång. (3) §iÒu tra b»ng b¶ng hái §iÒu tra b»ng b¶ng hái lµ mét ph¬ng ph¸p dïng phiÕu hái do ngêi nghiªn cøu thiÕt kÕ s¼n mét phiÕu víi nh÷ng c©u hái ®îc s¾p sÕp theo mét trËt tù cña suy luËn l«gÝc (diÔn dÞch, quy n¹p hoÆc lo¹i suy) ngêi nghiªn cøu cã thÓ thu ®îc nh÷ng th«ng tin chÝnh x¸c vÒ sù vËt hoÆc hiÖn tîng tõ ®èi tîng ®iÒu tra. VÒ mÆt kü thuËt cña ph¬ng ph¸p ®iÒu tra b»ng b¶ng hái cã 3 lo¹i c«ng viÖc cÇn chó ý: - Chän mÉu: viÖc chän mÉu ph¶i ®¶m b¶o võa mang tÝnh ngÉu nhiªn, võa mang tÝnh ®¹i diÖn, tr¸nh viÖc chän mÉu mang tÝnh ®Þnh híng chñ quan cña ngêi nghiªn cøu, - Cã mét sè c¸ch chän mÉu: chän mÉu ngÉu nhiªn, chän mÉu hÖ thèng. Chän mÉu ngÉu nhiªn ph©n tÇng, chän mÉu hÖ thèng ph©n tÇng, chän mÉu tæng côm - ThiÕt kÕ b¶ng c©u hái: cã 2 néi dung cÇn quan t©m: + C¸c lo¹i c©u hái: c¸c lo¹i c©u hái ph¶i ®¶m b¶o khai th¸c cao nhÊt ý kiÕn c¸ nh©n trong ngêi ®îc hái, th«ng thêng cã mét sè c©u hái trong c¸c cuéc ®iÒu tra nh: C©u hái kÌm ph¬ng ¸n tr¶ lêi (cã vµ kh«ng) C©u hái kÌm ph¬ng ¸n tr¶ lêi më réng kh¶ n¨ng chän lùa C©u hái kÌm theo c©u tr¶ lêi cã träng sè ®Ó ph©n biÖt møc ®é quan träng. 73
C¸c c©u hái më ®Ó ngêi ®iÒn phiÕu tr¶ lêi theo ý m×nh + TrËt tù logÝc cña c¸c c©u hái: phÐp suy luËn ®îc sö dông trong qu¸ tr×nh tæ chøc bé c©u hái, cã thÓ sö dông phÐp suy luËn diÔn dÞch, quy n¹p hoÆc lo¹i suy ®Ó tæ chøc bé c©u hái. Suy luËn diÔn dÞch: khi cÇn c«ng bè toµn bé môc ®Ých cuéc ®iÒu tra. Suy luËn quy n¹p: khi cÇn c«ng bè tæng phÇn môc ®Ých cuéc ®iÒu tra. Lo¹i suy khi cÇn gi÷ bÝ mËt hoµn toµn môc ®Ých cuéc ®iÒu tra. C¸ch tæ chøc c©u hái võa mang tÝnh kü thuËt, võa mang tÝnh nghÖ thuËt vËn dông c¸c phÐp suy luËn l«gÝc trong c¸c cuéc ®iÒu tra. - Xö lý kÕt qu¶ ®iÒu tra: + ¸p dông nguyªn t¾c tæng hîp t liÖu trong tiÕp cËn ®Ó s¾p xÕp ph©n tÝch vµ tæng hîp t liÖu theo “tr×nh tù thêi gian” vµ “ nh©n - qu¶” + KÕt qu¶ ®iÒu tra xö lý dùa trªn c¬ së thèng kª to¸n. HiÖn nay, ch¬ng tr×nh xö lý thèng kª ®· ®îc phæ dông - ®ã lµ ch¬ng tr×nh SPSS (Statistical Package For Socical Studies ) gióp gi¶m nhÑ rÊt nhiÒu c«ng viÖc xö lý c¸c c«ng viÖc ®iÒu tra. d. Ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm khoa häc. Lµ ph¬ng ph¸p thu thËp c¸c sù kiÖn trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®îc t¹o ra mét c¸ch ®Æc biÖt (t¹o ra kinh nghiÖm míi, lý thuyÕt míi ®Ó kh¼ng ®Þnh mèi liªn hÖ dù kiÕn cã trong nh÷ng ®iÒu kiÖn míi) ®¶m b¶o cho sù thÓ hiÖn tÝch cùc chñ ®éng cña c¸c hiÖn tîng sù kiÖn nghiªn cøu. Nãi c¸ch kh¸c lµ: chñ ®éng g©y ra c¸c hiÖn tîng nghiªn cøu trong ®iÒu kiÖn khèng chÕ, nhê ®ã cã thÓ lÆp l¹i nhiÒu lÇn, t¸ch b¹ch ra vµ biÕn thiªn trong nh©n tè t¸c ®éng vµ ®¸nh gi¸, ®o ®¹c tØ mØ sù biÕn ®æi cña hiÖu qu¶ theo sù biÕn thiªn Êy. - Ph¬ng ph¸p thùc nghiªm khoa häc lµ mét trong nh÷ng ph¬ng ph¸p c¬ b¶n trong nghiªn cøu khoa häc. Song chØ ®îc sö dông khi vµ chØ 74
khi ®Æt ra bµi to¸n lµm s¸ng tá c¸c mèi liªn hÖ sù phô thuéc gi÷a c¸c hiÖn tîng nghiªn cøu vµ sù thÓ hiÖn c¸c gi¶ ®Þnh, kiÓm ®Þnh c¸c gi¶ thiÕt. Cã 3 ®iÒu kiÖn ®Ó sö dông ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm khoa häc: + BiÕt ®îc chÝnh x¸c c¸c yÕu tè nµo ¶nh hëng ®Õn sù n¶y sinh vµ chuyÓn biÕn cña c¸c hiÖn tîng nghiªn cøu. + X¸c ®Þnh ®îc nguyªn nh©n cña c¸c hiÖn tîng ®ã v¹ch ra ®îc c¸c ®iÒu kiÖn ¶nh háng. + LÆp l¹i thÝ nghiÖm nhiÒu lÇn tuú theo ý muèn vµ nh vËy sÏ thu ®îc, tÝch luü ®îc nhiÒu tµi liÖu ®Þnh lîng mµ tõ ®ã cã thÓ ph¸n ®o¸n vÒ tÝnh ®iÓn h×nh hay ngÉu nhiªn cña c¸c hiÖn tîng nghiªn cøu. - TÝnh ®Æc trng cña ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm: + Cho kh¶ n¨ng nghiªn cøu c¸c hiÖn tîng víi viÖc x¸c ®Þnh ®óng ®¾n c¸c t¸c ®éng quyÕt ®Þnh ®Ó lµm nhanh lªn hoÆc chËm l¹i c¸c qu¸ tr×nh. + Cho kh¶ n¨ng thùc hiÖn ®éc lËp víi m«i trêng ( thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm) + ViÖc bæ sung néi dung cña ®èi tîng ®îc thùc hiÖn b»ng c¸c thµnh phÇn míi ®Ó lµm thay ®æi sù ph¸t triÓn cña ®èi tîng. + KiÓm ®Þnh c¸c gi¶ thuyÕt gi¶ ®Þnh ®· nªu ra vµ cã nh÷ng kÕt luËn vÒ chóng. + Gi¶i thÝch c¸c kÕt qu¶ nhê c¸c c«ng cô vµ ph¬ng tiÖn ®Æc biÖt. - Yªu cÇu c¬ b¶n cña viÖc sö dông ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm: + Kh«ng ®îc c¶n trë hoÆc ®¶o lén tiÕn tr×nh ho¹t ®éng b×nh thêng cña ®èi tîng nghiªn cøu. + ChØ ®îc tiÕn hµnh thùc nghiÖm khi cã ®Çy ®ñ luËn cø, môc ®Ých, ®iÒu kiÖn (c¬ së lý luËn, gi¶ thuyÕt khoa häc, ®èi tîng, t¸c ®éng, ph¬ng ph¸p nghiªn cøu, ®Þa bµn thùc nghiÖm, lùc lîng tham gia thùc nghiÖm.); c¸c bíc thùc nghiÖm; xö lý kiÕt qu¶ ph©n tÝch lý luËn; kh¸i qu¸t hãa vµ h×nh thµnh tri thøc míi®Ó tin tëng r»ng viÖc ®a nh÷ng c¸i míi ®· ®îc kiÓm tra vµo qu¸ 75
tr×nh nghiªn cøu chØ cã thÓ gãp phÇn n©ng cao hiÖu qu¶ vµ thµnh c«ng cña c«ng tr×nh nghiªn cøu, Ýt ra lµ kh«ng g©y hËu qu¶ xÊu - Ph©n lo¹i: Thêng chia thµnh hai lo¹i ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm chÝnh: + Thùc nghiÖm tù nhiªn. + Thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm. Ngoµi ra do môc ®Ých vµ møc ®é nghiªn cøu ngêi ta cßn chia thµnh c¸c lo¹i nghiªn cøu kh¸c nh: + Thùc nghiÖm th¨m dß. + Thùc nghiÖm xÐt nghiÖm. + Thùc hiÖn ®Þnh tÝnh + Thùc nghiÖm ®Þnh lîng. (1) Thùc nghiÖm tù nhiªn. Lµ ph¬ng ph¸p tiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn b×nh thêng gi÷ ®îc tr¹ng th¸i vµ néi dung ho¹t ®éng tù nhiªn cña ®èi tîng mµ ngêi nghiªn cøu vÉn chñ ®éng g©y ra ®îc nh÷ng hiÖn tîng cÇn nghiªn cøu. Thùc chÊt cña ph¬ng ph¸p nµy lµ ®em vÊn ®Ò nghiªn cøu ra tæ chøc thùc hiÖn ë mét ®Þa bµn nhÊt ®Þnh víi nh÷ng yªu cÇu nhÊt ®Þnh ®èi v¬i nh÷ng ®èi tîng thùc hiÖn. Ngêi nghiªn cøu ®a ra kÕ ho¹ch thËt tØ mØ. Hîp lý t¹o ®iÒu kiÖn thùc hiÖn, cã theo dâi, cã ®èi chøng ®Ó cuèi cïng cã ®îc nh÷ng kÕt luËn vÒ t¸c dông cña nh÷ng vÊn ®Ò míi ®a ra vµ phæ biÕn réng r·i viÖc ¸p dông. (2) Thùc hiÖn trong phßng thÝ nghiÖm. Lµ ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm ®îc tiÕn hµnh ®Ó kiÓm tra mét vÊn ®Ò riªng biÖt nµo ®ã. HoÆc ®Ó thu thËp nh÷ng d÷ liÖu cÇn thiÕt vÒ ®èi tîng nghiªn cøu. 76
Ph¬ng ph¸p nµy cã thÓ dïng c¸c thiÕt bÞ chuyªn m«n, ph¬ng tiÖn kÜ thuËt ®Æc biÖt. - NÕu kh«ng th× cã thÓ dïng c¸c tµi liÖu thùc nghiÖm ®îc so¹n th¶o ®Æc biÖt, nÕu sö dông thiÕt bÞ th× cho phÐp ghi nhËn ®Þnh chÝnh x¸c ®Æc ®iÓm nh÷ng t¸c dông bªn ngoµi vµ c©u tr¶ lêi t¬ng øng cña ngêi thùc nghiÖm. Ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm nãi chung tríc ®©y Ýt øng dông ®Ó nghiªn cøu trong khoa häc, chñ yÕu dïng trong nghiªn cøu c¸c ®èi tîng- sù vËt, hiÖn tîng, qu¸ tr×nh cña tù nhiªn vµ x· héi. Ngµy nay cã thÓ dïng ph¬ng ph¸p nµy trong viÖc nghiªn cøu ho¹t ®éng cña con ngêi: vËn ®éng, trÝ nhí, chó ý, trÝ tuÖ t×nh c¶m, ý chÝ vµ sö dông réng r·i trong viÖc nghiªn cøu c¬ chÕ sinh lý cña c¸c thÓ hiÖn t©m lý ë con ngêi, c¸c qu¸ tr×nh nhËn thøc vµ tr¹ng th¸i t©m lý riªng lÎ mµ tríc hÕt lµ c¶m gi¸c, tri gi¸c, trÝ nhí, t duy, ( ngêi ta dïng m¸y tèc thÞ ®¬n gi¶n hay ®iÖn tö ®Ó nghiªn cøu tèc ®é tri gi¸c, khèi lîng chó ý) - NÕu sö dông m¸y mãc thiÕt bÞ th× sö dông thiÕt bÞ so¹n th¶o mét c¸ch chuyªn biÖt lµ ph¬ng tiÖn kÝch thÝch c¸c hiÖn tîng t©m lý khi cÇn nghiªn cøu. §ã lµ lo¹i ch÷ sè, nh÷ng ®o¹n c©u m¹ch l¹t hay kh«ng m¹ch l¹c, c¸c lo¹i tõ hoÆc kh«ng cã mµu s¾c c¶m xóc ®Ó nhËn biÕt. Kh¸c víi thùc nghiÖm tù nhiªn, thùc nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm cã thÓ lµ: Thùc nghiÖm x¸c nhËn: cã hay kh«ng hiÖn tîng nµy kh¸c. Thùc nghiÖm h×nh thµnh: nghiªn cøu c¸c hiÖn tîng trùc tiÕp trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh tÝch cùc, nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy hay kh¸c. - C¸c quy t¾c vËn dông ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm khoa häc: + X©y dùng s¬ ®å thùc nghiÖm nh©n tè (®Þnh tÝnh) + Nªu gi¶ thiÕt vÒ hiÖu qu¶ cã thÓ ®· ®îc x¸c ®Þnh ®· ®îc ph¸t hiÖn ra trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu tríc. 77
+ ¦íc lîng c¸c biÕn thiªn: cã nh÷ng yÕu tè kh«ng ®o ®¹c ®îc ph¶i lêng ho¸ viÖc ®o ®¹c. ngêi ta dïng ph¬ng ph¸p ®¬n gi¶n: Dïng ph¬ng ph¸p ghi dÊu: dïng dÊu hiÖu quy íc nµo ®ã cña ®èi tîng nghiªn cøu, khi gÆp l¹i cã thÓ ®¸nh dÊu vµ ®Õm ®îc c¸c dÊu. LËp biÓu ph©n d¹ng (xÕp h¹ng): xÕp c¸c ®èi tîng thµnh mét d·y theo tiªu chuÈn t¨ng dÇn hoÆc gi¶m dÇn vµ sau ®ã g¸n cho mçi ®èi tîng (hiÖn tîng) nghiªn cøu mét sè chØ râ ®èi tîng. + Khèng chÕ c¸c t¸c ®éng thùc nghiÖm: Khèng chÕ ¶nh hëng thø tù c¸c t¸c ®éng (dïng kü thuËt ho¸n vÞ). Khèng chÕ ®iÒu kiÖn chñ quan cña ®èi tîng ®îc thùc nghiÖm ®Ó nã c©n b»ng vµ æn ®Þnh. Khèng chÕ nh÷ng t¸c ®éng kh«ng thùc nghiÖm (gi¶m entroipi) + §¶m b¶o tÝnh chÊt tiªu biÓu cña ®èi tîng nghiªn cøu: quy n¹p c¸c ®èi tîng nhá ®Ó cã t¸c ®éng phæ biÕn, nªn mÉu nghiªn cøu ph¶i tiªu biÓu. Cã hai c¸ch chän mÉu: NgÉu nhiªn: theo thèng kª x¸c suÊt (chän bÊt kú) Chän mÉu ®¹i diÖn ( chän tØ lÖ tÊt c¶ nh nhau) + Ghi biªn b¶n: cÇn ghi biªn b¶n tØ mØ chÝnh x¸c. - Ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm khoa häc cho phÐp ®i s©u vµo b¶n chÊt, x¸c ®Þnh ®îc c¸c quy luËt, ph¸t hiÖn ra c¸c thµnh phÇn vµ c¬ chÕ chÝnh x¸c, kÕt qu¶ thu ®îc cã ®é tin cËy cao. Nhµ nghiªn cøu kh«ng thô ®éng chê ®îi sù xuÊt hiÖn c¸c hiÖn tîng mµ m×nh quan t©m mµ tù m×nh t¹o ra c¸c ®iÒu kiÖn nªn cã kh¶ n¨ng tÝnh ®Õn mét c¸ch ®Çy ®ñ h¬n c¸c ®iÒu kiÖn ®ã còng nh nh÷ng ¶nh hëng mµ c¸c ®iÒu kiÖn Êy g©y ra cho ®èi tîng (ngêi ®îc nghiªn cøu). Song h¹n chÕ cña ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm khoa häc lµ: hiÖn tîng diÔn ra kh«ng ®îc thùc nh tù nhiªn ®ßi hái ph¶i cã thiÕt bÞ, kÜ n¨ng, 78
tæ chøc, thêi gian t¬ng ®èi phøc t¹p khã cã thÓ dïng ph¬ng ph¸p nµy ®Ó nghiªn cøu c¸c ho¹t ®éng diÔn biÕn phøc t¹p trong t tëng con ngêi. e.Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ tæng kÕt kinh nghiÖm Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ tæng kÕt kinh nghiÖn lµ ph¬ng ph¸p kÕt hîp lý luËn víi thùc tÕ, ®em lý luËn ph©n tÝch thùc tÕ, tõ ph©n tÝch thùc tÕ l¹i rót ra lý luËn cao h¬n. Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ tæng kÕt kinh nghiÖm lµ ph¬ng ph¸p xem xÐt l¹i nh÷ng thµnh qu¶ cña ho¹t ®éng thùc tiÔn trong qu¸ khø ®Ó rót ra nh÷ng kÕt luËn bæ Ých cho khoa häc vµ thùc tiÔn. Tæng kÕt kinh nghiÖm thêng híng vµo c¸c ho¹t ®éng x· héi vµ tiÕn hµnh nh sau: - Ph¸t hiÖn c¸c sù kiÖn ®iÓn h×nh, c¸c sù kiÖn nµy cã ¶nh hëng to lín ®èi víi cuéc sèng vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. - GÆp gì, trao ®æi víi nh÷ng nh©n chøng, nh÷ng ngêi ®· trùc tiÕp tham gia sù kiÖn ®Ó hä miªu t¶, tr×nh bµy c¶m xóc, ®a ra nhËn ®Þnh ®¸nh gi¸ vÒ nguyªn nh©n vµ diÔn biÕn sù kiÖn. - LËp l¹i m« h×nh sù kiÖn, kh«i phôc l¹i sù kiÖn ®· diÔn ra. - Ph©n tÝch tõng mÆt cña sù kiÖn, nh÷ng nguyªn nh©n hoµn c¶nh xuÊt hiÖn, diÔn biÕn sù kiÖn theo tr×nh tù lÞch sö. - Dùa trªn mét lý thuyÕt khoa häc ®Ó chøng minh, ®Ó gi¶i thÝch sù kiÖn, t×m ra nh÷ng kÕt luËn thùc sù kh¸ch quan vÒ b¶n chÊt vµ quy luËt ph¸t triÓn cña sù kiÖn, rót ra nh÷ng bµi häc cÇn thiÕt, sau ®ã cÇn ®îc phæ biÕn, tuyªn bè réng r·i nh÷ng bµi häc rót ra ®îc sau khi ph©n tÝch vµ tæng kÕt kinh nghiÖm. Ph©n tÝch vµ tæng kÕt kinh nghiÖm ®îc coi lµ mét ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc ®éc lËp, chñ yÕu ®îc nghiªn cøu trong nghiªn cøu khoa häc gi¸o dôc nãi riªng vµ khoa häc x· héi nãi chung, cã nhiÖm vô nghiªn cøu, 79
ph©n tÝch, ph¸t hiÖn, tæng kÕt vµ phæ biÕn kinh nghiÖm tiªn tiÕn cña b¶n th©n ngêi kh¸c hay mét tËp thÓ. Ph©n tÝch vµ tæng kÕt kinh nghiÖm gióp ngêi nghiªn cøu ph¸t hiÖn c¸c vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt, nªu gi¶ thuyÕt vÒ nh÷ng mèi liªn hÖ cã tÝnh quy luËt gi÷a c¸c t¸c ®éng vµ kÕt qu¶, kiÕn nghÞ c¸c biÖn ph¸p, gi¶i ph¸p ®Ó bæ quyÕt thiÕu sãt vµ hoµn thiÖn qu¸ tr×nh hay mét vÊn ®Ò nµo ®ã. Do ®ã, cã thÓ nãi: ph©n tÝch vµ tæng kÕt kinh nghiÖm còng lµ thùc hiÖn mét ®Ò tµi NCKH, chØ kh¸c lµ tªn ®Ò tµi ®· ®îc x¸c ®Þnh, c¸c kÕt qu¶ ®· cã s½n. §iÒu ®ã cã ý nghÜa quan träng lµ lùa chän ®óng ®¾n, ®Çy ®ñ luËn cø khoa häc, c¸c kinh nghiÖm tiªn tiÕn cÇn ph©n tÝch, tæng kÕt vµ sau ®ã ®a ra nh÷ng biÖn ph¸p ®Ó c¶i tiÕn, hoµn thiÖn vµ n©ng cao ë møc ®é cao h¬n. - §Ó thùc hiÖn ph©n tÝch vµ tæng kÕt kinh nghiÖm cÇn tu©n theo quy tr×nh gåm c¸c bíc sau: + Bíc chuÈn bÞ: X¸c ®Þnh chÝnh x¸c tiªu ®Ò cña kinh nghiÖm. Theo dâi c¸c c«ng tr×nh khoa häc, c¸c kinh nghiÖm tiªn tiÕn ®· ®îc c«ng bè ®Ó tr¸nh t×nh tr¹ng c«ng bè sau. Trao ®æi ý kiÕn víi c¸c nhµ khoa häc, b¹n ®ång nghiÖp x¸c ®Þnh tiªu ®Ò mét c¸ch chuÈn x¸c vµ kh¼ng ®Þnh kÕt qu¶ kinh nghiÖm cña m×nh. + Bíc thu thËp tµi liÖu” Thu thËp t liÖu vÒ lý luËn, v× bÊt kú mét kinh nghiÖm, c«ng tr×nh khoa häc nµo còng ph¶i dùa trªn mét c¬ së lý luËn, mét luËn ®iÓm lý thuyÕt nµo ®ã. TËp hîp vµ xö lý c¸c kÕt qu¶ ®· ®îc qua kinh nghiÖm + TËp hîp kinh nghiÖm: ViÕt kinh nghiÖm: thÓ hiÖn tÝnh kh¼ng ®Þnh quan ®iÓm cña m×nh cã së khoa häc vµ thùc tiÔn nh÷ng kinh nghiÖm cÇn ®¹t nh÷ng tiªu chuÈn sau: 80
Tinh cÊp thiÕt vµ tÝnh triÓn väng. Cã nh÷ng nh©n tè míi, Cã kÕt qu¶ cao vµ æn ®Þnh TÝnh tèi u. + C«ng bè hoÆc b¶o vÖ kinh nghiÖm. 3. C¸c ph¬ng ph¸p to¸n häc trong nghiªn cøu khoa häc kinh tế. Ngµy nay, trong nghiªn cøu khoa häc ®· sö dông c¸c lý thuyÕt to¸n häc vµo viÖc t×m ra c¸c lý thuyÕt chuyªn ngµnh, xu híng “toµn cÇu hãa” më ra con ®êng míi gióp cho khoa häc ®¹t tíi møc ®éi chÝnh x¸c, s©u s¾c ®Ó tõ ®ã kh¸m ph¸ ra b¶n chÊt vµ quy luËt vÇn ®éng cña ®èi tîng nghiªn cøu. Khoa häc hiÖn ®¹i sö dông to¸n häc víi hai môc ®Ých: - Sö dông to¸n thèng kª nh mét c«ng cô xö lý c¸c tµi liÖu (xö lý c¸c th«ng tin ®Þnh lîng ®îc tr×nh bµy díi d¹ng: con sè rêi r¸c, b¶ng sè liÖu, biÓu ®å, ®å thÞ, xö lý th«ng tin ®Þnh tÝnh b»ng biÓu ®å) ®· thu thËp ®îc tõ c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu kh¸c nhau: quan s¸t, ®iÒu tra, thùc nghiÖm.Lµm cho c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu trë nªn chÝnh x¸c ®¶m b¶o ®é tin cËy. - Sö dông c¸c lý thuyÕt to¸n häc (nh: thèng kª x¸c suÊt, c¸c ph¬ng tiÖn cña lý thuyÕt tËp hîp, cña l«gÝc vµ cña ®¹i sè), vµ ph¬ng ph¸p l«gÝc häc (nh: ph©n tÝch tæng hîp, quy n¹p, suy diÔn, suy lý), sö dông c¸c m¸y tÝnh ®iÖn tö víi c¸c kü thuËt vi xö lý. ®Ó x©y dùng c¸c lý thuyÕt chuyªn ngµnh. NhiÒu c«ng thøc to¸n häc ®îc dïng ®Ó tÝnh to¸n c¸c th«ng sè liªn quan ®Õn ®èi tîng, tõ ®ã t×m ra ®îc c¸c quy luËt cña ®èi tîng. C¸c ph¬ng ph¸p to¸n häc ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh nghiªn cøu khoa häc ®i ®óng híng, nhÊt qu¸n, còng nh trong tr×nh bµy kÕt qu¶ nghiªn cøu thµnh mét hÖ thèng l«gic vµ ®ång thêi t¹o lËp c¸c ng«n ng÷ khoa häc chÝnh x¸c cã tÝnh thuyÕt phôc cao. 4. C¸c ph¬ng ph¸p dù b¸o khoa häc kinh tế 81
- Dù b¸o lµ nh÷ng luËn ®iÓn cã c¨n c khoa häc trªn c¬ së nh÷ng nguyªn nh©n, nh÷ng quy luËt v©n ®éng ph¸t triÓn cña ®èi tîng mµ tõ ®ã dù b¸o nh÷ng t×nh huèng vµ xu thÕ cã thÓ xÈy ra tr¹ng th¸i kh¶ dÜ cña ®èi tîng trong t¬ng lai vµ c¸c con ®êng, c¸c biÖn ph¸p còng nh thêi h¹n ®Ó ®¹t tíi tr¹ng th¸i t¬ng lai ®ã. - Dù b¸o lµ sù ph¶n ¸nh tríc, ph¶n ¸nh ®ãn ®Çu hiÖn thùc, nã thÓ hiÖn t tëng tiªn phong, tiÕn bé cña t tëng tiÕn bé khoa häc. - Dù b¸o thêng ®îc tiÕn hµnh theo c¸c ph¬ng ph¸p tiÕp cËn kh¸c nhau, ®Æc biÖt nhÊn m¹nh dù b¸o nhê khai th¸c c¸c th«ng tin trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc; trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc, nhÊt lµ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ph¸t minh, s¸ng chÕ bao giê còng chøa ®ùng mét lîng th«ng tin nhÊt ®Þnh vÒ sù ®¸nh gi¸ nhu cÇu vµ sù ®¸p øng nhu cÇu khoa häc trong t¬ng lai, khai th¸c vµ xö lý th«ng tin ®Ó lµm dù b¸o khoa häc lµ ph¬ng ph¸p tiÕp cËn dù b¸o cã hiÖu qu¶ nhÊt. - Cã nhiÒu ph¬ng ph¸p dù b¸o khoa häc, song cÇn kÓ ®Õn mét sè ph¬ng ph¸p c¬ b¶n: ph¬ng ph¸p ngo¹i suy, ph¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ý kiÕn chuyªn gia, ph¬ng ph¸p m« h×nh ho¸ a. Ph¬ng ph¸p ngo¹i suy. Lµ ph¬ng ph¸p dù b¸o t¬ng lai cña ®èi tîng b»ng c¸ch suy trùc tiÕp tõ xu thÕ ph¸t triÓn hiÖn t¹i cña nã (ph¬ng ph¸p nµy cßn gäi lµ ph¬ng ph¸p ngo¹i suy xu híng). - C¬ së cña ph¬ng ph¸p nµy lµ nh÷ng nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn cña sù vËt hiÖn tîng, trong phÐp biÖn chøng duy vËt. Muèn thùc hiÖn ®îc c¸c ph¬ng ph¸p ngo¹i suy cÇn ph¶i cã nh÷ng ®iÒu kiÖn sau: + §èi tîng cña dù b¸o ph¶i h×nh thµnh ®îc quy luËt trong qu¸ tr×nh vËn ®éng cña nã. 82
+ §èi tîng dù b¸o lµ nh÷ng hiÖn tîng hay qu¸ tr×nh cã “søc ú” râ rÖt – nghÜa lµ qu¸ tr×nh sau ®îc tån t¹i, duy tr× nh÷ng xu híng, nh÷ng quan hÖ cÊu tróc cña ch¬ng tr×nh tríc. + T¬ng lai ph¶i lµ m«i trêng t¬ng ®èi æn ®Þnh, Ýt thay ®æi vµ ®Æc biÖt lµ kh«ng cã biÕn ®éng. Nh vËy, ph¬ng ph¸p ngo¹i suy cã thÓ ¸p dông réng r·i vµ cã kÕt qu¶ tèt nÕu ®èi tîng cÇn dù b¸o cã mét lÞch sö l©u dµi râ rÖt. Ph¬ng ph¸p nµy thêng ¸p dông cho dù b¸o cÊp I (c¬ së xuÊt ph¸t cña dù b¸o lµ kh¶ n¨ng x¸c ®Þnh cña tiÕn bé khoa häc, c«ng nghÖ vµ th«ng thêng phï hîp víi kÕ ho¹ch kinh tÕ - x· héi). b. Ph¬ng ph¸p dù b¸o qua ý kiÕn cña c¸c chuyªn gia. Lµ ph¬ng ph¸p trng cÇu ý kiÕn cña c¸c chuyªn gia. VÒ thùc chÊt, ph¬ng ph¸p chuyªn gia lµ ph¬ng ph¸p dù b¸o tõ c¸c sè ®o do c¸c chuyªn gia ®a l¹i, hay sù huy ®éng tr×nh ®é lý luËn uyªn b¸c, thµnh th¹o vÒ chuyªn m«n uyªn b¸c vÒ kinh nghiÖm, thùc tiÔn vµ kh¶ n¨ng nh¹y c¶m vÒ t¬ng lai cña c¸c nhµ khoa häc ®Çu ngµnh. - Thùc hiÖn ph¬ng ph¸p chuyªn gia cÇn ph¶i qua c¸c bíc sau: + LËp mét nhãm c«ng t¸c cã nhiÖm vô trng cÇu ý kiÕn c¸c chuyªn gia, xö lý tµi liÖu do c¸c chuyªn gia ®Æt ra, t×m kiÕm c¸c chuyªn gia cã tr×nh ®é thÝch hîp víi viÖc dù b¸o ®èi tîng. + Lµm chÝnh x¸c c¸c ph¬ng híng c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn cña ®èi tîng dù b¸o. X©y dùng hÖ thèng c¸c c©u hái ®Ò nghÞ c¸c chyªn gia cho ý kiÕn tr¶ lêi. + TiÕn hµnh xö lý c¸c ®¸nh gi¸ cña chuyªn gia. - Ph¬ng ph¸p chuyªn gia cã u ®iÓm lµ cã tÇm dù b¸o réng, cã thÓ dù b¸o ®îc nh÷ng ®èi tîng cã cÊu tróc phøc t¹p. Nhng ph¬ng ph¸p nµy còng cã nhîc ®iÓm lµ tÝnh kh¸ch quan bÞ h¹n chÕ. ChÝnh v× vËy, hiÖu qu¶ 83
cña ph¬ng ph¸p nµy tuú thuéc vµo sù lùa chän héi ®ång chuyªn gia vµ biÖn ph¸p, h×nh thøc tæ chøc ho¹t ®éng cña nã. c. Ph¬ng ph¸p m« h×nh ho¸: Lµ ph¬ng ph¸p dù b¸o b»ng c¸ch m« h×nh ho¸ c¸c qu¸ tr×nh vµ hiÖn tîng ®Ó nghiªn cøu vµ dù b¸o t¬ng lai cña chóng. Ph¬ng ph¸p m« h×nh ho¸ lµ ph¬ng ph¸p ngêi ta kh«ng trùc tiÕp nghiªn cøu chÝnh ®èi tîng mµ nghiªn cøu vµ dù b¸o th«ng qua m« h×nh cña nã vµ sau ®ã chuyÔn dÞch kÕt qu¶ vµo ®èi tîng dù b¸o. M« h×nh ho¸ thêng ®îc tiÕn hµnh theo ba c¸ch: - LËp m« h×nh cña ®èi tîng dù b¸o - ThÝ nghiÖm trªn m« h×nh - Dùa vµo sù t¬ng ®ång gi÷a m« h×nh vµ ®èi tîng ®Ó chuyÓn dÞch c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu trªn m« h×nh sang ®èi tîng. Trªn ®©y lµ mét sè ph¬ng ph¸p thêng ®îc sö dông trong ngiªn cøu khoa häc. Tuy nhiªn, khi lùa chän vµ sö dông c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu trªn cÇn lu ý: Ph¶i c¨n cø vµo môc tiªu vµ lo¹i h×nh nghiªn cøu cña ®Ò tµi mµ lùa chän ph¬ng ph¸p cho phï hîp. Kh«ng thÓ vµ kh«ng bao giê cã mét hay mét sè ph¬ng ph¸p nghiªn cøu thÝch hîp cho mäi lo¹i ®Ò tµi. Còng kh«ng thÓ cã mét ®Ò tµi nµo ®ã chØ sö dông mét ph¬ng ph¸p nghiªn cøu duy nhÊt. B¶n th©n mçi ®Ò tµi bao giê còng ®ßi hái mét hÖ c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Ó bæ sung cho nhau, gióp cho ngêi nghiªn cøu trong viÖc thu thËp, ph©n tÝch, xö lý, kiÓm so¸t th«ng tin, thÓ hiÖn kÕt qu¶ nghiªn cøu Đạo đức thuộc nhóm các khoa học xã hội và nhân văn. Để đạt được mục tiêu đề ra, tác giả vận dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học phù hợp với đối tượng, tìm ra những giải pháp tốt nhất nhằm nâng cao hiệu 84
quả của công tác giáo dục đạo đức cho học sinh phổ thông trên địa bàn tỉnh Nghệ An: - Phương pháp phân loại và hệ thống hóa lý thuyết. - Phương pháp phân tích và tổng hợp lý thuyết - Phương pháp phân tích và tổng kết kinh nghiệm Phương pháp điều tra. Điều tra bằng phiếu Điều tra bằng bảng hỏi Phỏng vấn, đưa ra những câu hỏi với học sinh đối thoại để thu thập thông tin. - Phương pháp chuyên gia. - Phương pháp hội đồng Sử dụng kết hợp các phương pháp đó là cách tốt nhất để ph át huy thế mạnh, khắc phục các điểm yếu của từng phương pháp. Đồng thời chúng hỗ trợ cho nhau trong quá trình nghiên cứu 5 . Phương pháp quy nạp khoa học trong nghiên cứu kinh tế Quy nạp khoa học là lối suy luận, trong đó người ta căn cứ vào sự hiểu biết những thuộc tính bản chất, hoặc những liên hệ tất yếu của một bộ phận, trong số đối tượng của một lớp, để rút ra kết luận chung cho toàn bộ đối tượng của lớp đó. Quy nạp khoa học cho ta một kết luận chính xác, vì nó dựa trên sự phân tích mối liên hệ nhân quả, tất yếu của đối tượng. Bằng quy nạp khoa học, người ta rút ra kết luận: "Tất cả mọi người cần có nước mới sống được". Con người có thể nhịn đói 30 đến 40 ngày, nhưng ngày nào cũng phải uống nước. Con người không thể sống không có nước, vì ngừng quá trình hy-đrát-hóa, thì trao đổi chất trong cơ thể người ngừng và dẫn tới cái chết. Bằng quy nạp khoa học, người ta nêu ra các quy luật của khoa học tự nhiên và xã hội. Các định luật vạn vật hấp dẫn, Kepler, v.v đều 85
đã được rút ra từ quy nạp khoa học. Trong khoa học xã hội, những quy luật về quan hệ sản xuất phải phù hợp với tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất, vai trò quyết định của phương thức sản xuất v.v cũng vậy. Để có thể tiến hành suy luận quy nạp khoa học, cần phải quan sát và thực nghiệm. Khi nghiên cứu các hiện tượng tự nhiên và xã hội, ta nghiên cứu và quan sát từng sự vật riêng trước khi đi tới một suy luận quy nạp khái quát. Khác với trực quan đơn giản, quan sát khoa học là sự xác lập và mô tả sự kiện theo một kế hoạch đã vạch ra từ trước, còn quan sát đơn giản thì người quan sát chỉ làm nhiệm vụ chứng kiến các sự kiện trong những điều kiện tự nhiên. Trong quan sát khoa học, con người biểu lộ quan điểm lý luận của mình đối với thế giới xung quanh và với bản thân mình. Tài liệu quan sát được sẽ hệ thống hóa, làm cơ sở cho những kết luận khái quát. Thí dụ điển hình cho lối khái quát như vậy là lý luận tiến hóa của Đác-uyn. Quan sát gắn chặt với thực nghiệm. Thực nghiệm được tiến hành trong những điều kiện nhân tạo, theo những nhiệm vụ và mục đích của nhà nghiên cứu. Nói theo Páplốp, quan sát thu thập cái mà tự nhiên cung cấp, còn thực nghiệm thì lấy ở tự nhiên cái mà nó không muốn. Ưu thế của thực nghiệm là ở chỗ, nó làm cho người nghiên cứu can thiệp tích cực vào những hiện tượng được quan sát, tạo ra hiện tượng đó mỗi khi ta nghiên cứu khoa học, cần phân tích những sự kiện phức tạp thành những sự kiện đơn giản hơn. Ngoài ra, trong quá trình thực nghiệm cũng có thể tạo ra những đối tượng nghiên cứu mới. Khác với quan sát, thực nghiệm cho phép con người nghiên cứu một hiện tượng nào đó dưới dạng thuần túy, loại bỏ mọi tính ngẫu nhiên và nhờ đó, phát hiện được mối liên hệ nhân quả của các hiện tượng. Thực nghiệm là nhằm mục đích hoặc là chứng minh hoặc là bác bỏ những cái đã có, hoặc phát hiện những liên hệ nhân quả mới. Thực 86
nghiệm thường chia ra thành thực nghiệm vật chất và thực nghiệm tinh thần. Sự phân chia như vậy là do bản chất phức tạp, vừa mang tính chất diễn dịch, vừa mang tính chất quy nạp. Thực nghiệm bao giờ cũng theo đuổi một mục đích nhất định, cho nên, không thể tiến hành được nếu không có tri thức diễn dịch và bản thân những kết quả thu được trong tiến trình thực nghiệm, về thực chất là có tính quy nạp, nhưng lại không thể nào có được nếu không có khái quát diễn dịch. Quy nạp khoa học có chỗ mạnh là mỗi bước đi của nó phải gắn chặt với sự kiện kinh nghiệm và có thể kiểm tra được. Nhưng chỗ yếu của quy nạp khoa học là ở chỗ nó gắn liền với tri thức kinh nghiệm không hoàn bị, không đầy đủ. Từ đó, không nên và không thể thổi phồng vai trò của phương pháp quy nạp trong nhận thức, mà coi nhẹ, tách rời phương pháp diễn dịch. Cơ sở khách quan của quy nạp và diễn dịch là mối liên hệ cái chung với cái riêng. Cái riêng tồn tại trong mối liên hệ dẫn đến cái chung. Còn trong tư duy, quá trình đi từ cái riêng đến cái chung ngay từ đầu đã gắn chặt với một quá trình ngược lại, đi từ cái chung đến cái riêng. Chẳng hạn, cái chung để từ đó mà suy ra cái riêng, chính cái chung ấy cũng là sản phẩm của một sự khái quát quy nạp - không có diễn dịch thì không có quy nạp và ngược lại cũng thế. Cho nên, không thể và không nên đặt vấn đề cái nào trước, cái nào sau. Theo Ăngghen, cần phải đặt mỗi cái đúng chỗ của nó chứ không được hạ thấp cái này mà đề cao cái kia lên tận mây xanh. 6. Phương pháp quy nạp để nghiên cứu mối liên hệ nhân quả trong kinh tế Mối liên hệ nhân quả đã được nghiên cứu trong chương "Các phạm trù của giáo trình chủ nghĩa duy vật biện chứng". Có 4 phương pháp xác định mối liên hệ nhân quả: 87
6.1- Phương pháp giống nhau Nếu trong nhiều trường hợp của một hiện tượng nào đó, có một tình hình chung, thì tình hình chung đó là nguyên nhân của hiện tượng. Ví dụ: ta áp dụng phương pháp này để tìm nguyên nhân của hiện tượng chu kỳ của các con lắc bằng nhau. Quan sát 3 trường hợp: 1- Ba con lắc cấu tạo bằng vật liệu khác nhau. 2- Ba con lắc có hình dạng khác nhau 3- Ba con lắc có cùng một chiều dài bằng nhau. Trong ba trường hợp, chỉ có một tình hình chung là chiều dài con lắc bằng nhau chu kỳ dao động lại bằng nhau. kết luận: chiều dài là nguyên nhân của chu kỳ dao động con lắc bằng nhau. Có thể biểu diễn bằng một sơ đồ như sau: Trường hợp Hoàn cảnh có trước Hiện tượng cần nghiên cứu 1 ADB a 2 ACE a 3 AGH a Suy ra, có lẽ A là nguyên nhân của a. Phương pháp này thường được sử dụng trong hoạt động thực tiễn, cũng như trong nghiên cứu khoa học. Chẳng hạn, trong y học, các bác sĩ chẩn đoán nguyên nhân gây bệnh ở nhiều người khác nhau cùng một lúc. Cần chú ý rằng, mọi kết luận của quy nạp đều chỉ có giá trị chẩn đoán, có thể sai lầm. Trong phương pháp giống nhau, càng khảo sát được nhiều trường hợp thì kết luận càng có giá trị đáng tin cậy hơn. Hơn nữa, các trường hợp có độ khác nhau càng lớn, thì kết quả quy nạp cũng càng đáng tin. Cũng có khi, nguyên nhân là cả một phức hợp tình hình gồm nhiều yếu tố thành phần, làm cho khó xác định được nguyên nhân trực tiếp, và do đó cần nghiên cứu bổ sung bằng những phương pháp khác. Phương pháp giống nhau gắn liền với quan sát. 88
6.2. Phương pháp khác biệt Phương pháp khác biệt được áp dụng khi khảo sát hai trường hợp khác nhau, các hoàn cảnh có trước trong cả hai trường hợp, chỉ khác nhau ở một điểm A mà ở trường hợp một thì có, nhưng ở trường hợp hai lại không có. Trường hợp Hoàn cảnh có trước Hiện tượng cần nghiên cứu 1 ABCD a 2 BCD không Vì trong trường hợp 1, hiện tượng a xuất hiện và trong trường hợp 2 không xuất hiện, kết luận: có lẽ A là nguyên nhân của a. Quy tắc: Nếu các trường hợp, trong đó một hiện tượng xảy đến hay không xảy đến, khác nhau chỉ ở một hoàn cảnh cho trước, còn những hoàn cảnh kia thì giống nhau, chính hoàn cảnh đó là nguyên nhân của hiện tượng đang nghiên cứu. Ví dụ 1: Ở sân bay, người ta yêu cầu hành khách đi qua một máy kiểm tra có trang bị nam châm điện và một chuông điện để biết hành khách có mang theo vũ khí hay không. Khi một hành khách đi qua máy khám thì chuông reo. Người ta yêu cầu ông ta lấy các vật bằng kim loại từ trong túi quần áo ra. Khi đã lấy hết chìa khóa, dây đeo và tiền bằng kim loại ra và trở lại đi qua máy kiểm tra, thì chuông không reo. Do đó, có thể kết luận, chuông reo là tác động của các đồ vật bằng kim loại trong túi áo hành khách. Các hoàn cảnh có trước là giống nhau. Ví dụ 2: Nếu một người ăn uống bình thường, nhưng sau đó ăn xoài và bị dị ứng, những ngày sau đó không ăn xoài nữa, và không bị dị ứng, thầy thuốc có thể suy ra rằng, ăn xoài là nguyên nhân của dị ứng. Phương pháp khác biệt có quan hệ chặt chẽ với thực nghiệm hơn với quan sát, và người ta phải tách một hoàn cảnh ra khỏi những cái khác. 89
6.3. Phương pháp biến đổi kèm theo Phương pháp biến đổi kèm theo là quy nạp khoa học dựa trên quan hệ nhân quả được diễn đạt như sau: nếu mỗi khi xuất hiện hay biến đổi hiện tượng nào đó dẫn đến sự xuất hiện hay biến đổi hiện tượng khác kèm theo hiện tượng ấy thì hiện tượng thứ nhất, có thể là nguyên nhân của hiên tượng thứ hai. Nếu thay đổi hoàn cảnh có trước A, thì hiện tượng a cũng thay đổi, còn những hoàn cảnh khác vẫn như cũ, vậy A là nguyên nhân của a. Sơ đồ của phép biến đổi kèm theo như sau: Hiện tượng a xuất hiện khi có điều kiện A, B, C Hiện tượng a1xuất hiện khi có điều kiện A1, B, C Hiện tượng a2 xuất hiện khi có điều kiện A2, B, C A có thể là nguyên nhân của a Phương pháp này chủ yếu được áp dụng trong khoa học thực nghiệm, rất có giá trị khoa học, nó cho kết luận khá chính xác. Ví dụ: Nếu ta tăng gấp hai tốc độ vận động thì cùng một thời gian, tăng gấp hai đoạn đường đã đi qua. Vậy tăng tốc độ là nguyên nhân tăng đoạn đường đi qua trong cùng một độ dài thời gian. S = v.t là công thức chuyển động đều, v và t thay đổi thì đoạn đường cũng thay đổi. (S = đoạn đường, v = vận tốc, t = thời gian). 6.4. Phương pháp loại trừ (phần dư) Phương pháp loại trừ được thực hiện khi biết những điều kiện cần thiết của hiện tượng nghiên cứu, trừ một điều kiện duy nhất không phải là nguyên nhân của nó, thì có thể kết luận, điều kiện còn lại có thể là nguyên nhân của hiện tượng đó. Hiện tượng cần nghiên cứu K, được chia thành nhiều thành phần a, b, c, d. Hoàn cảnh có trước: A, B, C, D ta biết được A là nguyên 90
nhân của a; B là nguyên nhân của b; C là nguyên nhân của c. Vì vậy D, cũng giống như A, B, C, là nguyên nhân của hiện tượng d cần phải giải thích. Sự phát hiện ra Hải vương tinh (Neptune) là một bằng chứng áp dụng phương pháp này. Quan sát độ lệch khỏi quỹ đạo của Thiên vương tinh (Uranus) các nhà khoa học đã suy ra rằng, độ lệch cho các giá trị a, b, c, là do lực tác động của các hành tinh A, B, C. Còn có giá trị d của độ lệch chưa rõ vì nguyên nhân gì. Trên cơ sở đó, Người ta suy ra còn có một hành tinh D nữa gây ra độ lệch d. Le Verrier đã tính toán vị trí của hành tinh D này, và năm 1846, Fohan Galle chế tạo kính thiên văn quan sát thấy được nó trên bầu trời. Thế là Hải vương tinh đã được phát hiện. Quy tắc: Nếu biết được những hoàn cảnh tất yếu cho một hiện tượng được khảo sát không phải là nguyên nhân của hiện tượng đó, chỉ trừ một hoàn cảnh - thì có thể hoàn cảnh đó là nguyên nhân của hiện tượng. Các phương pháp quy nạp trên đây đã được Francis Bacon và FohnStuart Mill mô tả và phân loại - chúng thường được áp dụng phối hợp, bổ sung cho nhau để tiến hành nghiên cứu khoa học 7. Tương tự 7.1. Bản chất và vai trò của tương tự Suy luận tương tự là loại suy luận đi từ một số thuộc tính giống nhau của hai đối tượng để rút ra kết luận về những thuộc tính giống nhau khác của hai đối tượng đó. Tương tự được coi như phương pháp lĩnh hội tri thức mới. Trong thế giới khách quan, các sự vật, hiện tượng có nhiều dấu hiệu giống và khác nhau. Từ những dấu hiệu giống nhau, cho phép dự báo các đối tượng đó có thể mang tính đồng loại, do đó, nếu có dấu hiệu khác biệt ở 91
đối tượng này thì cũng có thể có ở đối tượng kia mà ta chưa phát hiện được. Ví dụ: nhà vật lý học Đan mạch Bohr, từ hình ảnh của thái dương hệ đã suy ra chuyển động của điện tử xung quang nguyên tử. Tương tự được sơ đồ hoá như sau: A và B có các dấu hiệu a, b, c, d, f B có dấu hiệu m, n Có thể A cũng có các dấu hiệu m, n Trong hoạt động thực tiễn và trong nghiên cứu khoa học, phép tương tự có vai trò to lớn. Phép tương tự giúp con người nhanh chóng nắm bắt hướng hành động khi chưa có điều kiện kiểm tra, chứng minh một cách khoa học, tương tự là công cụ cụ thể hoá tư tưởng, triển khai những nguyên lý, nguyên tắc chung vào nhận thức cái đơn lẻ, cá biệt. Nhờ quan sát, phát hiện tính tương tự và cho phép dự báo tương tự, tuy nhiên dự báo đó chỉ là giả thiết khoa học. Vì hai đối tượng có thể rất giống nhau nhưng bao giờ cũng có những dấu hiệu khác biệt, nếu không như vậy thì các đối tượng này không còn là hai mà là một. 7.2. Các loại suy luận tương tự Căn cứ vào đặc điểm của kết luận là thuộc tính hay quan hệ, người ta chia phép tương tự thành hai loại: tương tự theo thuộc tính và tương tự theo quan hệ. Nếu dấu hiệu được rút ra trong kết luận biểu thị thuộc tính thì suy luận gọi là tương tự theo thuộc tính. Nếu dấu hiệu được rút ra trong kết luận biểu thị quan hệ thì suy luận gọi là tương tự theo quan hệ. Phép tương tự theo thuộc tính dễ sử dụng, nó được sử dụng khá phổ biến trong nghiên cứu khoa học. Thực chất phép tương tự theo quan hệ, mức độ chính xác của kết luận thấp, nó chỉ là sự gợi ý, dự báo dựa vào dấu hiệu bề ngoài, vì vậy cần phải được kiểm chứng, chứng minh tiếp theo. 92
Ví dụ: Dựa vào thành phần hoá học người ta biết rằng, mặt trời và mặt đất giống nhau ở nhiều dấu hiệu, Vì vậy, qua phân tích quang phổ vật lý, người ta phát hiện trên mặt trời tồn tại nguyên tố Hê-li, các nhà bác học đã giả định nguyên tố hê-li cũng tồn tại trên mặt đất. Sau này khoa học đã chứng minh điều giả định trên là đúng. Phép tương tự theo quan hệ dựa vào sự phân tích có hệ thống về sự giống nhau giữa các phần tử của một hệ để vạch ra mối liên hệ nhân quả, điều đó cho phép chuyển các mối liên hệ qua lại phát hiện được trong một hệ thống này sang một hệ thống khác có cơ cấu tương tự. Ví dụ: Trong vật lý học phương trình của Niu- tơn về tác động qua lại giữa các vật thể trong trường hấp dẫn: m1.m2 F = K r2 Tương đương với phương trình của Cu-lông về tác động qua lại giữa các điện tích trong điện trường: e1. e2 ( hệ số K khác nhau) F = K r2 Hoặc các phép tuyển, hội và quan hệ tương đương lôgíc được quan niệm tương tự như các phép cộng, nhân và bằng nhau trong đại số. Chẳng hạn, nếu trong đại số có phép cộng hai số cho ta một số mới: A + B = C , thì trong đại số mệnh đề cũng vậy, phép tuyển hai mệnh đề cho ta một mệnh đề mới: A v B = C . Như vậy, lôgíc mệnh đề được xây dựng trên cơ sở đại số mệnh đề. Kết luận của tương tự không chắc chắn là chân thực, mà có tính chất dự đoán, giả thiết, xác suất giá trị chân lý bao giờ cũng nhỏ hơn 1, nên người ta xếp nó vào quy nạp. Để nâng cao mức độ xác suất của kết luận, phép tương tự cần tuân thủ các điều kiện sau: 93
- Số trường hợp quan sát càng nhiều thì kết luận tương tự càng gần chân lý hơn. Tránh được kết luận vội vàng chỉ dựa trên số ít trường hợp ngẫu nhiên. - Số thuộc tính chung, chủ yếu, bản chất càng nhiều thì tương tự càng gần chân lý khách quan. Tránh kết luận chủ quan chỉ dựa trên số ít hiện tượng. - Những dấu hiệu giống nhau giữa hai đối tượng phải có liên quan trực tiếp dẫn đến kết luận. Tránh được kết luận chủ quan, duy ý chí. Câu hỏi ôn tập 1. Hãy soạn thảo một mẫu phiếu phỏng vấn để điều tra tình hình sử dụng thời gian nhàn rỗi của sinh viên trường Đại học Vinh. 2. Hãy trình bày và giải thích các công việc của phương pháp quan sát. 3. Anh (chị) hãy cho biết những căn cứ để lựa chọn đề tài khoa học kinh tế. Cho vớí dụ? 4. Có mấy cách tiếp cận trong nghiên cứu khoa học? Nghiên cứu khoa học kinh tế thích hợp với cách tiếp cận nào? 5. Hãy trình bày sự khác nhau giữa nghiên cứu định lượng và nghiên cứu định tính trong nghiên cứu khoa học? 6. Hãy trình bày ưu điểm, nhược điểm giữa 2 hình thức phỏng vấn trực tiếp và phỏng vấn bằng bảng hỏi? 7. Phương pháp quy nạp để nghiên cứu mối liên hệ nhân quả trong kinh tế? Ch¬ng V Chøng minh I. Chøng minh 94
1- §Þnh nghÜa ThÕ giíi vËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan, ®éc lËp víi c¶m gi¸c, t duy cña con ngêi. NhËn thøc lµ mét qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo bé ãc con ngêi. NhËn thøc kh«ng ph¶i lµ mét hµnh ®éng tøc thêi, gi¶n ®¬n, m¸y mãc vµ thô ®éng mµ lµ mét qu¸ tr×nh biÖn chøng, tÝch cùc, s¸ng t¹o. VÒ nguyªn t¾c nhËn thøc, kh«ng cã c¸i g× lµ kh«ng thÓ biÕt, chØ cã nh÷ng c¸i hiÖn nay con ngêi cha biÕt, nhng trong t¬ng lai víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc vµ thùc tiÔn, con ngêi sÏ biÕt ®îc. V× vËy, nhËn thøc mäi sù vËt, hiÖn tîng, qu¸ tr×nh trong mét ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ ®Òu bÞ giíi h¹n bëi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña x· héi loµi ngêi. Cho nªn, con ngêi ph¶i biÕt më mang nhËn thøc cña m×nh b»ng c¸ch sö dông nh÷ng tri thøc ®· biÕt kÕt hîp víi nhau t¹o ra tri thøc míi. Mäi sù vËt, hiÖn tîng tån t¹i trong mèi liªn hÖ biÖn chøng víi nhau. NhiÖm vô cña bÊt cø m«n khoa häc nµo còng lµ chøng minh mèi liªn hÖ gi÷a c¸c thuéc tÝnh cña ®èi tîng, gi÷a ®èi tîng víi c¸c sù vËt xung quanh, cho nªn mäi luËn ®iÓm khoa häc, t tëng ®îc rót ra tõ hÖ thèng tri thøc ®· biÕt ph¶i lµ nh÷ng t tëng ®· ®îc chøng minh, hoÆc kiÓm nghiÖm vµ thõa nhËn nh lµ tiÒn ®Ò. Cã nh vËy, chóng míi trë thµnh c¬ së khoa häc cho c¸c qu¸ tr×nh suy luËn tiÕp theo. NhËn thøc ®èi tîng vµ thuéc tÝnh cña nã, ngêi ta cã thÓ dïng nh÷ng h×nh thøc c¶m tÝnh, ch¼ng h¹n, nh×n thÊy c¨n nhµ ®ang x©y dë, nÕm ®îc vÞ ®¾ng cña viªn thuèc v.v nh÷ng ch©n lý ®¬n gi¶n nh vËy th× kh«ng cÇn ph¶i chøng minh v× ®ã lµ sù thËt hiÓn nhiªn. Nhng cã nh÷ng luËn ®iÓm, t tëng ®em ¸p dông vµo thùc tiÔn l¹i tá ra thiÕu c¬ së v÷ng ch¾c, muèn sö dông luËn ®iÓm, t tëng Êy th× b¶n th©n chóng ph¶i ®îc chøng minh. Chøng minh lµ nhu cÇu tÊt yÕu cña mäi t tëng, nã thÓ hiÖn viÖc tu©n thñ quy luËt lý do ®Çy ®ñ cña t duy 95
Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn hiÖn ®¹i, lý thuyÕt chøng minh vµ b¸c bá lµ mét con ®êng h×nh thµnh niÒm tin cã c¬ së khoa häc. C¸c nhµ khoa häc ph¶i chøng minh rÊt nhiÒu lo¹i ph¸n ®o¸n liªn quan ®Õn nh÷ng c¸i ®· tõng tån t¹i tríc c«ng nguyªn, thêi ®¹i nh÷ng ®å vËt ngêi ta thu ®îc trong c¸c khai quËt kh¶o cæ häc, cã nh÷ng ph¸n ®o¸n liªn quan ®Õn bÇu khÝ quyÓn cña c¸c hµnh tinh trong hÖ mÆt trêi, nh÷ng ng«i sao vµ thiªn hµ trong vò trô, nh÷ng ®Þnh lý to¸n häc, híng ph¸t triÓn cña m¸y tÝnh, bÝ mËt cña ®¹i d¬ng vµ vò trô TÊt c¶ nh÷ng ph¸n ®o¸n Êy ph¶i ®îc chøng minh cã c¬ së khoa häc. §Þnh nghÜa: Chøng minh lµ mét thao t¸c l«gic dïng ®Ó lËp luËn tÝnh ch©n thùc cña ph¸n ®o¸n nµo ®ã, nhê nh÷ng ph¸n ®o¸n ch©n thùc kh¸c cã mèi liªn hÖ h÷u c¬ víi ph¸n ®o¸n Êy. Chøng minh cã liªn hÖ víi niÒm tin nhng kh«ng ph¶i hoµn toµn ®ång nhÊt. Chøng minh ph¶i dùa trªn nh÷ng d÷ kiÖn khoa häc vµ thùc tiÔn lÞch sö x· héi. NiÒm tin khoa häc kh«ng chøng minh th× khoa häc kh«ng kh¸c g× niÒm tin t«n gi¸o. NÕu khoa häc ®îc x©y dùng trªn c¬ së chøng minh chÆt chÏ sÏ cñng cè niÒm tin cho con ngêi. Dùa vµo t«n gi¸o, thiªn kiÕn, thiÕu th«ng tin vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, lµ niÒm tin mï qu¸ng V× thÕ, tin kh«ng cã nghÜa lµ chøng minh. 2. KÕt cÊu cña chøng minh Chøng minh cã nhiÒu d¹ng kh¸c nhau tuú thuéc vµo môc ®Ých, c¬ së vµ ®iÒu kiÖn cô thÓ, nhng mét phÐp chøng minh ®Òu cã cÊu tróc chung, chóng gåm cã ba bé phËn: LuËn ®Ò, luËn cø vµ luËn chøng. LuËn ®Ò lµ mét ph¸n ®o¸n, mµ tÝnh ch©n lý cña nã cÇn ph¶i ®îc lµm s¸ng tá b»ng chøng minh. Trong mét sè ngµnh khoa häc, sö dông suy lý diÔn dÞch, luËn ®Ò thêng mang tÝnh h×nh thøc, lµ nh÷ng ®Þnh lý. LuËn ®Ò lµ yÕu tè l«gic trung t©m cña toµn bé chøng minh. 96
LuËn cø lµ nh÷ng ph¸n ®o¸n ®óng (ch©n thùc), ®îc dïng ®Ó chøng minh luËn ®Ò. §«i khi ngêi ta cßn gäi lµ c¨n cø (hay c¬ së) cña chøng minh. Trong nh÷ng chøng minh cña l«gic h×nh thøc, chóng ®îc gäi lµ tiÒn ®Ò. - LuËn chøng lµ c¬ cÊu, c¸ch thøc s¾p xÕp tæ chøc cña phÐp chøng minh, nh»m lµm cho c¸c yÕu tè cña luËn ®Ò, luËn cø, vµ luËn chøng liªn hÖ víi nhau mét c¸ch l«gic. Ta h·y lÊy mét vÝ dô luËn chøng: Lao ®éng vµ sù ®iÒu ®é, lµ 2 vÞ b¸c sÜ ch©n chÝnh cña con ngêi: Lao ®éng lµm ta ¨n ngon, vµ sù ®iÒu ®é th× ng¨n ngõa ta khái sù l¹m dông qu¸ ®é mäi kho¸i c¶m, vui thó b¶n n¨ng. Trong qu¸ tr×nh chøng minh, c¶ 3 bé phËn ph¶i hoµn toµn x¸c ®Þnh vµ liªn hÖ l«gic víi nhau. LuËn ®Ò kh«ng x¸c ®Þnh th× kh«ng râ m×nh muèn nãi c¸i g×, dÔ ®i l¹c ®Ò. LuËn cø kh«ng x¸c ®Þnh th× kh«ng nãi râ ®îc v× lý do g×. LuËn chøng kh«ng x¸c ®Þnh ®îc th× kh«ng nãi râ ®îc lµm thÕ nµo mµ tõ luËn cø l¹i rót ra ®îc luËn ®Ò. 3. C¸c ph¬ng ph¸p Chøng minh XÐt vÒ h×nh thøc (c¸ch chøng minh), ngêi ta chia ra hai lo¹i: Chøng minh trùc tiÕp vµ chøng minh gi¸n tiÕp. 3.1- Chøng minh trùc tiÕp: Lµ mét qu¸ tr×nh chøng minh ®i tõ viÖc xem xÐt c¸c luËn cø, ®Õn luËn ®Ò ®· cã c¨n cø trùc tiÕp trong luËn cø. ThÝ dô: 1- Chøng minh trùc tiÕp luËn ®Ò sau: "Nh©n d©n lµ ngêi s¸ng t¹o ra lÞch sö" ®îc tiÕn hµnh nh sau: Cã mÊy luËn cø: 1- Nh©n d©n s¸ng t¹o cña c¶i vËt chÊt; 2- Vai trß to lín cña nh©n d©n trong chÝnh trÞ, thÓ hiÖn râ ë chç: nh©n d©n ®Êu tranh tÝch cùc v× hßa b×nh, d©n chñ vµ chñ nghÜa x· héi; 3- Nh©n d©n cã vai trß to lín trong viÖc s¸ng t¹o nÒn v¨n hãa tinh thÇn. 97
2- Trong hãa häc, chøng minh trùc tiÕp luËn ®Ò: "®êng cã thÓ ®èt ch¸y ®îc". Cã thÓ tiÕn hµnh díi d¹ng mét tam ®o¹n luËn: TÊt c¶ c¸c hyrat cacbon ®Òu cã thÓ ®èt ch¸y. §êng lµ mét hydrat cacbon. VËy ®êng cã thÓ ®èt ch¸y Cã khi kh«ng thÓ chøng minh trùc tiÕp ®îc, ngêi ta ph¶i dïng chøng minh gi¸n tiÕp. 3.2- Chøng minh gi¸n tiÕp ( hay ®«i khi cßn gäi lµ "ph¶n chøng", hoÆc "chøng minh ngîc"). Chøng minh gi¸n tiÕp kh«ng chøng minh th¼ng vµo luËn ®Ò mµ l¹i chøng minh ph¶n ®Ò lµ sai, råi dùa vµo quy luËt g¹t bá c¸i thø 3 ®Ó kh¼ng ®Þnh tÝnh ch©n lý cña luËn ®Ò. Cã hai kiÓu ph¶n chøng: 1- Chøng minh b»ng sù v« lý cña ph¶n ®Ò (apago - gique). 2- Chøng minh b»ng ph¬ng ph¸p lo¹i trõ. KiÓu 1: thêng ®îc dïng trong to¸n häc. VÝ dô: Ta ph¶i chøng minh ®Þnh lý: "Hai ®êng th¼ng vu«ng gãc víi cïng mét mÆt ph¼ng th× hai ®êng th¼ng Êy song song víi nhau". Chøng minh b»ng ph¶n chøng b¾t ®Çu nh sau: "Ta gi¶ ®Þnh mét luËn ®Ò m©u thuÉn: Hai ®o¹n th¼ng A vµ B kh«ng song song víi nhau". VËy chóng ph¶i c¾t nhau vµ t¹o thµnh mét tam gi¸c víi hai gãc vu«ng. Do ®ã, tæng sè 3 gãc trong cña tam gi¸c sÏ lín h¬n 1800. VËy gi¶ ®Þnh AB vµ CD kh«ng song song víi nhau lµ sai vµ theo luËt bµi trung, AB vµ CD song song víi nhau, ®óng nh ®Þnh lý ®· nªu. KiÓu 2: Chøng minh b»ng ph¬ng ph¸p lo¹i trõ. VÝ dô: ChØ cã A hoÆc B, hoÆc C ph¹m téi A kh«ng ph¹m téi B kh«ng ph¹m téi 98
VËy C ph¶i lµ ngêi ph¹m téi Sù ®óng ®¾n cña luËn ®Ò, ®îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch chøng minh liªn tiÕp tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn cña mét mÖnh ®Ò lùa chän ®Òu sai, chØ trõ cã 1. ë ®©y ngêi ta sö dông cÊu tróc, cña ph¬ng thøc phñ ®Þnh cña luËn 3 ®o¹n lùa chän II. B¸c bá B¸c bá lµ thao t¸c l«gic, nh»m ph¸ hñy mét chøng minh b»ng c¸ch x¸c ®Þnh luËn ®Ò ®· ®Æt ra lµ sai, hoÆc thiÕu c¨n cø. Nãi c¸ch kh¸c b¸c bá còng lµ mét c¸ch chøng minh ®Æc biÖt, v× nã kh«ng chøng minh tÝnh ch©n thùc cña luËn ®Ò, mµ l¹i chøng minh mét luËn ®Ò nµo ®ã lµ sai, kh«ng cã c¨n cø. Ph¸n ®o¸n cÇn ph¶i b¸c bá gäi lµ luËn ®Ò b¸c bá, nh÷ng ph¸n ®o¸n dïng ®Ó b¸c bá gäi lµ luËn cø b¸c bá. Cã 3 kiÓu b¸c bá: 1) B¸c bá luËn ®Ò (trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp). 2) B¸c bá luËn cø. 3) B¸c bá luËn chøng. a. B¸c bá luËn ®Ò (trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp) Cã thÓ dïng 3 c¸ch ®Ó b¸c bá luËn ®Ò: c¸ch thø nhÊt lµ trùc tiÕp, c¸ch thø 2, thø 3 lµ gi¸n tiÕp. - B¸c bá b»ng sù thËt: Lµ c¸ch b¸c bá ®óng vµ hiÖu qu¶ nhÊt. Chóng ta ®· nghiªn cøu chi tiÕt vÒ vai trß cña viÖc lùa chän sù thËt vµ ph¬ng ph¸p luËn vËn dông sù thËt trong lËp luËn. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã cÇn ®îc ¸p dông trong qu¸ tr×nh b¸c bá, b»ng nh÷ng sù thËt tr¸i víi luËn ®Ò. VÝ dô: ®Ó b¸c bá luËn ®Ò "Trªn sao Kim cã thÓ cã sù sèng" th× chØ cÇn kÓ ra nh÷ng sù thËt sau ®©y: NhiÖt ®é trªn bÒ mÆt sao kim lµ 470 - 4800C, vµ ¸p suÊt 95-97 at-mot-phe. Nh÷ng sù thËt ®ã chØ râ r»ng kh«ng thÓ cã sù sèng trªn sao Kim. 99
- X¸c ®Þnh hÖ qu¶ cña luËn ®Ò lµ sai: Chøng minh r»ng tõ luËn ®Ò sÏ ®a ®Õn hÖ qu¶ tr¸i víi sù thËt. Ph¬ng ph¸p nµy gäi lµ "PhÐp quy vÒ chç v« lý". VÝ dô: CÇn b¸c bá luËn ®Ò: "Ng÷ ph¸p lµ ®ång nhÊt víi l«gic cña t duy". Ta tiÕn hµnh nh sau: T¹m coi lµ ®óng ®Ó suy ra hÖ qu¶? NÕu ng÷ ph¸p ®ång nhÊt víi l«gic cña t duy th× sÏ kh«ng cã sù kh¸c biÖt vÒ ng÷ ph¸p trong c¸c ng«n ng÷ kh¸c nhau. V× l«gic t duy ë mäi ngêi ®Òu nh nhau. Nhng sù thËt l¹i cã sù kh¸c biÖt vÒ ng÷ ph¸p trong c¸c ng«n ng÷ kh¸c nhau. VËy luËn ®Ò "ng÷ ph¸p ®ång nhÊt víi l«gic cña t duy" lµ sai, kh«ng ®øng v÷ng ®îc. - B¸c bá luËn ®Ò th«ng qua viÖc chøng minh ph¶n ®Ò: NÕu ph¶n ®Ò lµ ®óng, th× luËn ®Ò lµ sai, kh«ng cã con ®êng thø 3. VÝ dô: CÇn b¸c bá luËn ®Ò "tÊt c¶ mäi con chã ®Òu sña" - Ta nªu ra ph¶n ®Ò lµ: "mét vµi con chã kh«ng sña" - ®Ó chøng minh, ta chØ cÇn kÓ ra vµi vÝ dô, hoÆc chØ cÇn mét vÝ dô còng ®ñ: "nh÷ng con chã cña ngêi pigmeus kh«ng bao giê sña". Theo luËt bµi trung nÕu O ®óng th× A sai. VËy luËn ®Ò ®· bÞ b¸c bá. b. B¸c bá luËn cø: Nh»m vµo luËn cø ®a ra, ®Ó lµm c¬ së cho luËn ®Ò mµ phª ph¸n, chøng minh r»ng luËn cø lµ sai, hoÆc lµ kh«ng cã liªn hÖ cè kÕt chÆt chÏ ®Ó ®i ®Õn kÕt luËn lµ luËn ®Ò ®¸ng nghi ngê, cha ®îc chøng minh vµ kh«ng ®øng v÷ng ®îc. CÇn chó ý r»ng luËn cø sai th× kh«ng thÓ suy ra luËn ®Ò còng sai. Còng cã trêng hîp luËn ®Ò ®óng nhng ngêi ta l¹i kh«ng biÕt t×m nh÷ng luËn cø ®óng ®Ó chøng minh. ThÝ dô: Trong b¸t béi cã c©u chuyÖn nh sau: Anh A hái anh B: c¸i kÌn, t¹i sao nã kªu? Anh B: V× nã lµ c¸i loa kÌn. Anh A b¸c l¹i: C¸i èng nhæ còng cã loa, t¹o sao nã kh«ng kªu? c. B¸c bá luËn chøng (hoÆc b¸c bá c¸ch chøng minh). 100
C¸ch b¸c bá nµy lµ v¹ch ra sai lÇm trong h×nh thøc chøng minh. Sai lÇm thêng gÆp nhÊt lµ cho luËn cø (cã thÓ luËn cø ®óng) nhng tõ ®ã kh«ng suy ra ®îc luËn ®Ò. Chøng minh cã thÓ sai nÕu vi ph¹m quy t¾c suy luËn, hoÆc do mét sù kh¸i qu¸t véi vµng. Trong c¸ch b¸c bá nµy chóng ta kh«ng trùc tiÕp nh»m vµo luËn ®Ò mµ nh»m vµo qu¸ tr×nh chøng minh. III. Quy t¾c cña chøng minh, Nh÷ng sai lÇm l«gic thêng gÆp trong chøng minh vµ b¸c bá Cã 3 nhãm quy t¾c liªn quan ®Õn luËn ®Ò, luËn cø vµ luËn chøng. 3.1- Nh÷ng quy t¾c cña luËn ®Ò vµ sai lÇm vÒ luËn ®Ò a. LuËn ®Ò ph¶i ®îc ph¸t biÓu râ rµng vµ chÝnh x¸c. LuËn ®Ò ph¸t biÓu kh«ng chÝnh x¸c, nh÷ng kh¸i niÖm m¬ hå, ®ang cßn lµ gi¶ thuyÕt, kh«ng x¸c ®Þnh, nh÷ng ®iÒu kh¼ng ®Þnh mµ ý nghÜa kh«ng chÝnh x¸c, th× sÏ dÉn tíi mét t×nh tr¹ng rèi r¾m, kh«ng thÓ chøng minh ®îc, ngêi ta khã mµ x¸c ®Þnh ®îc m×nh ®Þnh nãi c¸i g×. V× vËy, trong ho¹t ®éng khoa häc, tríc khi b¾t tay vµo chøng minh mét luËn ®iÓm khoa häc nµo ®ã, ngêi ta ph¶i tiÕn hµnh nghiªn cøu chÝnh x¸c hãa néi dung luËn ®Ò, ph©n tÝch mèi liªn hÖ l«gic bªn trong cña c¸c kh¸i niÖm t¹o nªn luËn ®iÓm Êy. VÝ dô: §Çu ®Ò cña nh÷ng bµi x· luËn trªn c¸c b¸o, lµ nh÷ng luËn ®Ò ®îc ph¸t biÓu ®Ó chøng minh trong bµi b¸o c¸o. b. LuËn ®Ò ph¶i nhÊt qu¸n trong suèt qu¸ tr×nh chøng minh, nghÜa lµ qu¸ tr×nh chøng minh kh«ng ®îc ®¸nh tr¸o hoÆc thay ®æi luËn ®Ò trong qu¸ tr×nh luËn chøng. Vi ph¹m quy t¾c nµy dÉn tíi sai lÇm l«gic gäi lµ "thay thÕ luËn ®Ò", vi ph¹m quy luËt ®ång nhÊt. Thêng trong tranh luËn ®«i khi hiÓu lÇm nhau, cã ngêi ra søc b¸c bá mét ®iÒu (luËn ®Ò) mµ anh ta tëng lµ ngêi kh¸c nªu ra sù thËt. Hãa ra, ngêi ta nªu mét luËn ®Ò nµy, nhng anh ta l¹i ®¸nh vµo mét luËn ®Ò kh¸c, gièng nh §«ng-ki-sèt ®¸nh nhau víi cèi xay giã mµ cø tëng lµ ngêi khæng lå. Sai lÇm thay thÕ luËn ®Ò thêng biÓu hiÖn ë nh÷ng trêng hîp nh sau: 101
- Kh«ng hiÓu ý nghÜa cña luËn ®Ò do luËn ®Ò ph¸t biÓu kh«ng chÝnh x¸c, cã thÓ hiÓu theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. HoÆc do cè ý xuyªn t¹c ý nghÜa cña luËn ®Ò nh»m môc ®Ých ®¸nh l¹c híng chó ý cña ngêi nghe, ngêi ®äc. Trong nh÷ng chøng minh h×nh thøc hãa, sai lÇm nµy thêng thÊy nh sau: VÝ dô, ®¸ng lÏ ph¶i chøng minh luËn ®Ò "gãc A b»ng gãc B" th× ngêi ta l¹i cè chøng minh luËn ®Ò "Gãc A lín h¬n gãc B lµ kh«ng ®óng" nh thÕ lµ ®¸nh tr¸o luËn ®Ò. - Mét nguyªn t¾c sau ®©y, còng lµ mét biÕn d¹ng cña sai lÇm ®¸nh tr¸o luËn ®Ò: "Ai chøng minh qu¸ nhiÒu th× ngêi ®ã ch¼ng chøng minh ®îc g×". VÝ dô: ®¸ng lÏ ph¶i chøng minh luËn ®Ò "ng«n ng÷ víi t duy kh«ng ph¶i lµ mét", ngêi ta l¹i ra søc chøng minh mét kh¼ng ®Þnh sai: "ng«n ng÷ kh«ng cã liªn quan víi t duy". §iÒu nµy: "kh«ng cã liªn quan" so víi "kh«ng ®ång nhÊt" th× cã tÝnh nhÊt quyÕt m¹nh h¬n, nhng tiÕc r»ng l¹i kh«ng ®óng, cßn luËn ®Ò thùc, l¹i lµ mét kh¼ng ®Þnh ®óng. Chøng minh nh vËy ch¼ng cã hiÖu qu¶ g×. 3.2- Quy t¾c vµ sai lÇm vÒ luËn cø a, Quy t¾c vÒ luËn cø + LuËn cø ph¶i ®óng (ch©n thùc) vµ kh«ng m©u thuÉn nhau. + LuËn cø ph¶i lµ lý do ®Çy ®ñ cña luËn ®Ò. + LuËn cø ph¶i ®îc chøng minh ®éc lËp víi luËn ®Ò. b, Nh÷ng sai lÇm trong luËn cø - C¬ së gi¶ dèi. LuËn cø sai th× gäi lµ "sai lÇm c¨n b¶n" hoÆc c¬ së gi¶ dèi, luËn cø ®a ra tëng lµ ®óng, ®Ó ®Þnh chøng minh luËn ®Ò. Sai lÇm nµy cã thÓ lµ kh«ng ý thøc ®îc. ThÝ dô: C¸c chøng minh thiªn v¨n häc tríc C«-pec-nic ®Òu lÊy xuÊt ph¸t ®iÓm lµ mét gi¶ ®Þnh sai lÇm lµm luËn cø. MÆt trêi quay xung quanh tr¸i ®Êt (HÖ thèng Ptoleme), sai lÇm còng cã khi ®îc suy tÝnh nghiÒn ngÉm tríc (ngôy biÖn) ®Ó ®¸nh lõa ngêi kh¸c. (VÝ dô: nh÷ng lêi khai kh«ng ®óng cña nh©n chøng vµ bÞ c¸o trong qu¸ tr×nh thÈm vÊn cña tßa ¸n, ). 102
- C¬ së cha ®îc chøng minh. Sai lÇm "vît qu¸ c¬ së", sai lÇm nµy do dùa trªn nh÷ng luËn cø cha ®îc chøng minh, nh÷ng luËn cø nµy l¹i kh«ng chøng minh luËn ®Ò, v× cha ®îc thùc tiÔn kiÓm nghiÖm ®óng, sai, chØ lµ nh÷ng tin ®ån ®¹i cã néi dung liªn quan ®Õn luËn ®Ò. - Chøng minh vßng quanh: lµ sai lÇm cña mét vßng trßn luÈn quÈn, lÊy luËn cø chøng minh luËn ®Ò, råi l¹i lÊy luËn ®Ò mµ chøng minh luËn cø. §©y lµ mét biÕn d¹ng cña sai lÇm "dïng luËn cø cha ®îc chøng minh". VÝ dô: LËp luËn cña John Weston, nhµ ho¹t ®éng phong trµo c«ng nh©n Anh ®· ph¹m sai lÇm nµy. Sau khi chØ ra sai lÇm, M¸c viÕt: Nh vËy lµ, b¾t ®Çu ta kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ cña lao ®éng quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ hµng hãa, råi kÕt thóc ta l¹i kh¼ng ®Þnh r»ng, gi¸ trÞ hµng hãa quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ cña lao ®éng. Lµm nh vËy th× ta chØ ®i theo mét vßng luÈn quÈn mµ ch¼ng ®i ®Õn kÕt luËn g×. 3.3. Quy t¾c vµ sai lÇm vÒ h×nh thøc chøng minh a, Quy t¾c vÒ h×nh thøc chøng minh LuËn ®Ò ph¶i lµ kÕt luËn ®îc rót ra mét c¸ch l«gic tõ nh÷ng luËn cø, theo nh÷ng quy t¾c chung cña suy luËn, hoÆc phï hîp víi nh÷ng quy t¾c cña chøng minh gi¸n tiÕp. b, Sai lÇm trong h×nh thøc chøng minh: (c¸ch chøng minh). Sai lÇm "kh«ng suy ra ®îc": NÕu luËn ®Ò kh«ng ®îc rót ra mét c¸ch tÊt nhiªn vÒ mÆt liªn hÖ l«gic tõ luËn cø, mµ chØ lµ mét suy lý tëng tîng ra, th× ®ã lµ ®· ph¹m sai lÇm "kh«ng suy ra ®îc". §«i khi, ®¸ng lÏ ph¶i chøng minh mét c¸ch ®óng ®¾n th× ngêi ta l¹i ®em luËn cø mµ liªn kÕt víi luËn ®Ò b»ng c¸c tõ "do ®ã", "nh vËy", "cø thÕ" , "kÕt côc l¹i ta cã", coi nh chÝnh c¸c tõ ®ã t¹o ra mèi liªn hÖ l«gic gi÷a luËn cø vµ luËn ®Ò. NhiÒu khi, sai lÇm nµy thêng thÊy ë nh÷ng ngêi kh«ng biÕt quy t¾c l«gic mµ chØ tin vµo lÏ ph¶i thêng t×nh vµ trùc gi¸c. 103