Địa lí - Chương 2: Tài nguyên biển và đại dương

Nội dung text: Địa lí - Chương 2: Tài nguyên biển và đại dương

1. Ch ươ ng 2: TÀI NGUYÊN BI ỂN VÀ ĐẠI D ƯƠ NG I. KHÁI QUÁT V Ề CÁC BI ỂN VÀ ĐẠI D ƯƠ NG 1. Đại d ươ ng th ế gi ới và các bi ển. Đại d ươ ng là m t vùng l n ch a nưc m n to thành thành ph n c ơ b n c a th y quy n. Kho ng 71% di n tích b m t Trái t (kho ng 361 tri u kilômét vuông) ưc các i d ươ ng che ph , mt kh i n ưc liên t c theo t p quán ưc chia thành m t vài i d ươ ng ch ch t và m t s các bi n nh . Trên m t n a din tích khu v c này có sâu trên 3.000 mét (9.800 ft). m n trung bình c a i d ươ ng là kho ng 35 ph n ngàn (ppt) (3,5%) và g n nh ư m i lo i n ưc bi n có m n dao ng trong kho ng t 30 ( vùng c n c c) t i 38 ppt (vùng nhi t i/c n nhi t i). Nhi t n ưc b m t ngoài kh ơi là 29°C (84°F) vùng ven xích o xu ng n 0°C (32°F) các vùng a c c.M t kh i nưc liên t c bao quanh Trái t, i d ươ ng th gi i (toàn c u) ưc chia thành m t s các khu v c cơ b n. S phân chia thành 5 i d ươ ng là iu th ưng ưc công nh n: Thái Bình D ươ ng, i Tây Dươ ng, n D ươ ng, Bc B ng D ươ ng và Nam i D ươ ng; hai i d ươ ng cu i ôi khi ưc h p nh t trong ba i d ươ ng u tiên. Các khu v c nh h ơn c a i d ươ ng ưc g i là các bi n, vnh hay m t s các tên g i khác. Cng t n t i m t s kh i n ưc m n nh h ơn trong t li n và không ni v i i d ươ ng th gi i, nh ư bi n Aral, Great Salt Lake (H Mu i L n) - mc dù chúng có th coi nh ư là các 'bi n', nh ưng th c ra chúng là các h n ưc m n. Có 5 i d ươ ng trên th gi i, trong ó Thái Bình D ươ ng là l n nh t và sâu nh t, th hai v di n tích và sâu là i Tây D ươ ng, ti p theo là n D ươ ng, Nam i D ươ ng còn nh và nông nh t là B c B ng D ươ ng. Nưc i d ương luôn luôn chuy n ng do tác ng c a thu tri u, gây ra b i lc h p d n ca Mt Tr ng và M t Tr i i v i Trái t, sóng và h i l ưu do tác d ng c a gió. Các dòng bù tr phát sinh do s thi u h t c a n ưc. Ch ng h n n ưc c a a Trung H i b b c h ơi r t m nh, ít sông su i vào, do ó n ưc có m n cao và có t tr ng l n. N ưc d ưi sâu ch y t a Trung H i ra i Tây Dươ ng t o ra s thi u h t, vì th m t h i l ưu b m t l i ch y t i Tây D ươ ng vào a Trung H i bù vào ch thi u h t ó. Do che ph b m t Trái t t i 71% nên các i d ươ ng có nh h ưng l n t i sinh quy n. S bc h ơi n ưc c a các i d ươ ng quy t nh ph n l n l ưng giáng th y mà Trái t nh n ưc, nhi t n ưc c a các i d ươ ng c ng quy t nh ph n l n khí h u và ki u gió trên Trái t. S s ng trong lòng i d ươ ng có l ch s ti n hóa di n ra kho ng 3 t n m tr ưc khi có s di chuy n c a ng, th c vt lên trên t li n. L ưng s s ng và kho ng cách tính t b bi n (y u t vô sinh) nh h ưng t i s phân b chính c a qu n xã sinh v t bi n. Các sinh v t nh ư t o, rong, rêu sinh s ng trong khu v c giáp gi i th y tri u (n ơi t li n g p bi n) s c nh chúng vào á vì th chúng không b r a trôi b i th y tri u. i d ươ ng c ng là n ơi sinh s ng c a nhi u loài và có th phân chia thành vài i (vùng, t ng) nh ư vùng bi n kh ơi, vùng áy, vùng chi u sáng, vùng thi u sáng v.v. V m t a ch t, i d ương là n ơi mà l p v i d ươ ng ưc n ưc che ph . L p v i d ươ ng dày trung bình kho ng 4,5 km, bao g m m t l p tr m tích m ng che ph trên l p bazan núi l a m ng ã ông c ng. L p bazan này che ph l p peridotit thu c m t ngoài c a lp ph Trái t t i nh ng nơi không có châu l c nào. Xét theo quan im này thì ngày nay có 3 “ i d ươ ng”: i d ươ ng th gi i, bi n Caspi và bi n en, trong ó 2 “ i d ươ ng” sau ưc hình thành do va ch m c a mng Cimmeria vi Laurasia. a Trung H i có th coi là m t “ i d ươ ng” g n nh ư riêng bi t, n i thông v i i d ươ ng th gi i qua eo bi n Gibraltar và trên th c t ã vài l n trong vài tri u n m tr ưc chuy n ng ca châu Phi ã óng kín eo bi n này hoàn toàn. Bi n en thông v i a Trung H i qua Bosporus, nh ưng là do tác ng c a m t kênh t nhiên c t qua l p á l c a vào kho ng 7.000 n m tr ưc, ch không ph i m t m ng c a áy bi n nh ư eo bi n Gibraltar. Di n tích c a i d ươ ng th gi i là kho ng 361 tri u kilômét vuông (139 tri u d m vuông), dung tích c a nó kho ng 1,3 t kilômét kh i (310 tri u d m kh i), và sâu trung bình kho ng 3.790 mét (12.430 ft).G n m t n a n ưc c a i d ươ ng th gi i n m sâu d ưi 3.000 m (9.800 ft). 73
2. Hình 2.1: Thái Bình D ươ ng Hình 2.2. n D ươ ng Thái Bình D ươ ng là i d ươ ng ln nh t th gi i, bao ph 1/3 b m t Trái t, v i di n tích 179,7 tri u km² (69,4 tri u dm vuông). Nó tr i dài kho ng 15.500 km (9.600 dm) t bi n Bering trong vùng Bc c c n g n bi n Ross ca Nam c c (m c dù ôi khi khu v c ven châu Nam C c ưc gi là Nam i D ươ ng). Thái Bình D ươ ng có chi u r ng ông-tây l n nh t t i v tuy n 5° b c, n ơi nó tr i dài 19.800 km (12.300 d m) t Indonesia n b bi n Colombia. Ranh gi i phía tây c a bi n này th ưng ưc t t i eo bi n Malacca. im th p nh t trái t t i v c Mariana n m d sâu 11.022 m dưi m t n ưc. áy bi n lòng ch o trung tâm Thái Bình D ươ ng t ươ ng i ng u, các khu v c sâu th m v i sâu trung bình kho ng 4270 m. D c theo l Thái Bình D ươ ng có nhi u bi n nh , bi n ln nh t là bi n Celebes, bi n Coral, bi n ông Trung Hoa ( East China Sea ), bi n Nh t B n, bi n ông ( South China Sea ), bi n Sulu, bi n Tasman và Hoàng H i. Eo bi n Malacca n i Thái Bình Dươ ng v i n D ươ ng v h ưng tây, và eo bi n Magellan ni Thái Bình D ươ ng v i i Tây Dươ ng v h ưng ông. Thái Bình D ươ ng có kho ng 25.000 o (nhi u h ơn s o c a các bi n khác hp l i), ph n l n n m phía nam c a ưng xích o. Ấn Độ D ươ ng có di n tích 75.000.000 km 2. i d ươ ng này v h ưng B c ưc gi i h n b i bán o n , Pakistan và Iran, v h ưng ông b i ông Nam Á (c th là Myanma, Thái Lan, Malaysia, Indonesia) và châu i D ươ ng, v phía Tây b i bán o R p và châu Phi. n D ươ ng t i h ưng Nam và giáp Nam B ng D ươ ng. Theo quy ưc qu c t , ranh gi i gi a n D ươ ng và i Tây D ươ ng n m kinh tuy n 20° ông, và ranh gi i v i Thái Bình D ươ ng nm kinh tuy n i ngang qua o Tasmania. n D ươ ng ch m d t chính xác t i v tuy n 60° Nam và nh ưng ch cho Nam i D ươ ng. Hình 2.3: i Tây D ươ ng Hình 2.4: Nam i D ươ ng 74
3. Đại Tây D ươ ng là i d ươ ng ln th 2 trên Trái t và chi m kho ng 1/5 di n tích hành tinh , ưc bao quanh b i châu M v phía Tây, châu Âu và châu Phi v phía ông. i Tây D ươ ng ưc n i li n vi Thái bình d ươ ng bi B c B ng D ươ ng v phía Bc và hành lang Drake v phía Nam. i tây dươ ng còn n thông v i Thái bình d ươ ng qua m t công trình nhân t o là kênh ào Panama, và ưc ng n v i n D ươ ng b i kinh tuy n 20 ông. Nó ưc ng n cách v i Bc b ng d ươ ng bi m t ưng kéo dài t Greenland n Tây b c c a Iceland và t phía ông b c c a Iceland n c c Nam ca Spitsbergen và North Cape v phía Bc c a Na uy. Đại Tây D ươ ng có hình ch S kéo dài t B c xu ng Nam và ưc chia ra làm hai ph n: B c và Nam i Tây D ươ ng b i dòng n ưc ng ưc vùng xích o vào kho ng 8 v B c. Nam Đại D ươ ng là m t vùng n ưc bao quanh m t châu l c là châu Nam C c. Nó là i dươ ng ln th t ư và ưc xác nh mu n nh t, ch ưc ch p thu n bng quy t nh c a T ch c th y vn qu c t (IHO) n m 2000, m c dù thu t ng này ã ưc s d ng r t lâu và mang tính truy n th ng trong các nhà hàng h i. S thay i này ph n ánh nh ng phát ki n g n ây trong l nh v c hi d ươ ng hc v t m quan tr ng c a các dòng hi l ưu. Tr ưc ây thì i Tây D ươ ng, Thái Bình Dươ ng và n D ươ ng ưc coi là m r ng t i t n châu Nam C c, nh ngh a này hi n nay v n còn ưc m t s t ch c a lý s d ng, trong ó có c Hi p h i a lý Qu c gia (NGS) c a M . Nam i D ươ ng là mt i d ươ ng khá sâu v i sâu t 4.000 n 5.000 mét t i ph n l n các khu v c c a nó, v i m t di n tích h u h n các vùng n ưc nông. Th m l c a Nam C c nói chung là h p và sâu b t th ưng, các g c a nó n m sâu t 400 n 800 m (trung bình toàn c u ch kho ng 133 m). Các vùng óng bng c a Nam C c dao ng t ít nh t là 2,6 tri u km² vào tháng 3 t i kho ng 18,8 tri u km² vào tháng 9, g p kho ng 7 l n khi nh nh t. Dòng hi l ưu quanh châu Nam C c (dài 21.000 km) chuy n ng liên t c v h ưng ông; nó là dòng h i l ưu l n nh t th gi i, em theo 130 tri u m³ n ưc trên giây - 100 l n l n h ơn l ưu l ưng c a t t c các dòng sông trên th gi i. Các ngu n tài nguyên thiên nhiên − Có th có các m du m và hơi t ln và kh ng l n m trên rìa l c a. − Tr m tích mangan − Có th có các l p sa khoáng − Cát và s i − Nưc ng t trong d ng các núi b ng − Các ng v t nh ư mc ng, cá voi, hi c u, nhuy n th và nhi u loài cá. Các nguy hi m t nhiên : Các núi b ng kh ng l cao t i vài tr m mét; các ph n tách ra c a các núi b ng hay các i b ng; các l p b ng trên m t bi n (nói chung dày 0,5 t i 1 m), ôi khi có các bi n ng ng n h n và v i s dao ng m nh trong n m hay gi a các n m; th m l c a sâu ưc bao ph bi các tr m tích t th i k b ng hà dao ng m nh trên m t kho ng cách nh ; gió to và sóng l n trong nhi u th i gian c a n m; vi c v n t i g p khó kh n do b b ng che ph , c bi t t tháng 5 n tháng 10; ph n l n các khu v c là thi u các ngu n tìm ki m và c u h . Các hi p ưc qu c t : Nam i D ươ ng là ch th c a m i hi p ưc qu c t liên quan t i các i d ươ ng trên th gi i. Ngoài ra, nó còn là ch th c a các th a ưc liên quan t i khu v c nh ư: y ban ngh s n cá voi qu c t (c m s n b t cá voi cho m c ích th ươ ng m i phía nam c a v tuy n 40° nam ( phía nam c a v tuy n 60° nam trong khu v c n m gi a 50° t i 130° tây); Hi p ưc v b o t n hi c u Nam C c (gi i h n vi c s n b t); Hi p ưc v b o t n các ngu n sinh v t bi n Nam C c ( iu ti t vi c ánh cá) Tng quan v kinh t : Ngh ánh b t h i s n trong v 1998-1999 (1 tháng 7 ti 30 tháng 6) ánh b t 119.898 t n, trong ó 85% là các loài nhuy n th và 14% là cá v ưc Patagoni. Các hi p ưc qu c t ã ưc thông qua cu i n m 1999 làm gi m vi c ánh b t h i s n b t h p pháp, không thông báo và không iu ti t. Trong mùa hè 1998-1999 ã có 10.013 du khách t i châu Nam C c, ph n l n trong s h là i theo ưng bi n t i th m Nam i D ươ ng và châu Nam C c, so v i ch có 9.604 trong mùa tr ưc. G n 16.000 du khách ã t i trong mùa 1999-2000. 75
4. Bắc B ăng D ươ ng là i d ươ ng nh nh t trong n m i d ươ ng c a Trái t, bao quanh cc Bc, n ơi ây b ng tuy t bao ph quanh n m. Có di n tích 14.090.000 km² và có sâu trung bình 1.038 mét. Bao quanh b i các vùng t c a Liên bang Nga, Hoa K (vùng Alaska), Canada, Na uy, an M ch (vùng Greenland). Kho ng 81% di n tích b m t Greenland b bng bao ph , ưc g i là m i b ng Greenland, tr ng l ưng ca b ng ã nén vùng t trung tâm l c a hình thành nên m t lòng ch o n m th p h ơn 300 m [1.000 ft] d ưi m c n ưc bi n. H u nh ư t t c ng ưi dân Greenland u s ng d c theo các v nh h p (fjords) phía tây nam o chính, n ơi có khí h u ôn hoà h ơn. Hình 2.5: B c B ng D ươ ng 2. S ự phân chia các vùng trong bi ển và đại d ươ ng i d ươ ng có d ng m t kh i n ưc l n liên t c, bao quanh các l c a và ưc chia làm 4 khu vc: Thái Bình D ươ ng, i Tây D ươ ng, n D ươ ng, B c B ng D ươ ng. Trong ó Thái Bình D ươ ng là l n nh t, n m gi a 3 l c a á-M-úc, có di n tích là 179,7 tri u km 2 (chi m 50% di n tích i dươ ng). Mt khác, s phân chia di n tích các i d ươ ng không ng u gi a 2 bán c u: + B c bán c u: i d ươ ng chi m 60,7% di n tích + Nam bán c u: 80,9% Bng 2.1: Di n tích, th tích và sâu c a các i d ươ ng th gi i Đại d ươ ng Di ện tích % so v ới Th ể tích Độ sâu trung Độ sâu c ực đạ i (tri ệu km2) Hải (ngàn bình (m) m Nơi đo dươ ng km3) i d ươ ng TG 361,059 100 1.370.323 3.795 11.034 1. Thái Bình D ươ ng 179,679 50 723.699 4.208 11.034 Mariana 2. i Tây D ươ ng 93,363 25 337.699 3.926 8.385 Puecto 3. n D ươ ng 74,917 21 291.945 3.897 8.047 Ric 4. B c B ng D ươ ng 13,100 4 16.980 1.205 5.449 Bi n là nh ng ph n i d ươ ng ti p giáp v i l c a (bi n Nam H i, Vi n ông, ) ho c n m l t vào l c a (bi n Hoàng H i, Baltic, H c H i, ). Vì th mà m c ph thu c c a các c im thu lý, thu hoá c a bi n vào i d ươ ng hay vào l c a là r t khác nhau. Nn v bao quanh kh i n ưc hi d ươ ng t trên xu ng d ưi có th phân chia thành các vùng sau (Hình 2.6): 1. Vùng th m l c a: t ươ ng i b ng ph ng, sâu kho ng 200-700m, chi m kho ng 7,6% di n tích hi d ươ ng. Theo chi u th ng ng vùng này ưc chia thành 2 vùng sau: − Vùng tri u: là vùng b i d ươ ng, gi i h n trong biên giao ng c a thu tri u, tu theo c tính c a thu tri u t ng n ơi mà vùng này có th kéo dài t 17m t i vài m, có khi ch vài cm. Vùng b phía trên m c thu tri u cao nh t ưc g i là "Vùng trên tri u". − Vùng d ưi tri u: là vùng áy sâu kho ng 200 - 500m. ây là vùng phát tri n phong phú c a khu h thu sinh v t i d ươ ng, là vùng khai thác r t quan tr ng. 2. Vùng s n d c l c a: sâu 500-3000m, d c 4-14 0. Theo chi u th ng ng, vùng này ưc gi là vùng áy d c. 3. N n h i d ơ ng : là vùng n n áy sâu t 3000m tr xu ng. Theo chi u th ng ng, vùng này ưc chia thành 2 vùng sau: 76
5. − Vùng áy sâu (3-6000m): ây là m t vùng r ng l n chi m 4/5 di n tích i d ươ ng. − Vùng áy c c sâu (>6000m): di n tích ch chi m kho ng 1% c a i d ươ ng, có các khe r t sâu, nh ư h Maria TBD sâu 11,034km. Hình 2.6: S phân vùng thu v c c a i d ươ ng Còn theo chi u ngang, ng ưi ta chia i d ươ ng thành hai vùng l n, ó là vùng ven b và vùng kh ơi. Vùng ven b là vùng n ưc t ươ ng ng v i vùng d ưi tri u, t b t i sâu 500m, còn ti p ó ngoài sâu 500m là vùng kh ơi. Tuy nhiên không ph i t t c các tác gi u phân chia theo ki u trên. Nh ưng h u h t h u c n c vào chi u sáng c a t ng n ưc, s phân b c a các loài, các c im riêng bi t c a các nhân t vô sinh, và m c ích nghiên c u c th c a h . Không ch các vùng i d ươ ng, mà c các vùng trong các thu v c n i a, s phân chia các vùng thu v c u t ươ ng ng v i qui lu t phân b c a thu sinh v t theo chi u ngang, chi u th ng ng, trong t ng n ưc, trên n n áy Vì th mà, m i nhóm thu sinh s ng trong m i vùng th ưng mang tên g i vùng n ơi chúng phân b . 2.1. Bi n.
   Bi n: Là các ph n riêng bi t c a i d ươ ng n sâu vào t li n các m c khác nhau.
   Nh ng bi n l n trên TG có di n tích l n h ơn 2 tri u km2, theo th t là bi n ông (3,687 tri u km2), bi n Caribê (2,755 tri u km2), a Trung H i và Bering
   Bi n ưc phân chia thành các nhóm d a vào: Nông - Sâu; Ch thu v n; mu i
   Các lo i bi n: D a vào s t ươ ng tác v i l c a, chia thành 4 lo i bi n sau: − Bi n ven l c a: - th ưng phân cách v i D b ng các dãy o/ bán o - ít b chia c t, ch thu v n g n gi ng v i ph n D - Ví d : Bering, Nh t B n, ông − Bi n gi a các l c a: - n sâu vào t li n và thông v i D b ng các eo bi n - Bi n th ưng b chia ct nhi u, có nhi u o, sâu l n - Th ưng t p trung nh ng i ho t ng ki n t o - a Trung H i, H ng h i, V nh Mexico − Bi n bên trong l c a: - Có ưng b thu c cùng m t l c a - Là bi n nông , n m g n trong nh ng vùng th m l c a - iu ki n t nhiên g n ch t v i k TN c a t li n - Ví d : Ban tích, H c h i, B ch h i − Bi n gi a các o: - Bi n này ưc bao quanh b i chu i o/ vòng cung o - Bi n Celebes, Banda, Sulu (TBD) 77
6. Thái Bình D ươ ng Đại Tây D ươ ng Ân Độ D ươ ng Bắc B ăng D ươ ng S bi n 17 11 3 11 S v nh 2 4 2 1 2.2. V nh và v ng, phá Vnh: là ph n i d ươ ng/ Bi n n sâu rõ r t vào t li n t o nên vùng lõm sâu h ơn là s n cong c a b bi n. K: S (V nh) >= 1/2 S ưng tròn (có ưng kính là ưng k ngang ca) Hình d ng: - Tròn: V nh B c b , V nh Thái Lan, V nh Ghinê, V nh H long (3000km2) - Ph u: V nh Dvina - Kéo dài: V nh California, V nh Fundy - Nhánh: Sydney Vng : là V nh có kích th ưc không l n, ưc b o v ch ng sóng và gió b i các m m nhô ra bin. Ví d: V ng Ghêlengic, v ng Vladivôstôk, v ng Nha Phu. Vng : là lo i v nh c n, n lõm sâu vào t li n, có các doi t và c n cát, chúng th ưng là thung l ng ca các on c a sông hay vùng h l ưu b ng p y n ưc bi n. Phá : là d ng a hình kéo dài d c theo b , là lo i v nh ho c v ng nông ch a y n ưc m n ho c l , ni v i bi n b ng 1 eo không l n, ho c b ng n cách v i bi n b ng doi cát. N ưc vào phá th ưng là nh ng con sông không l n, b phá có th kéo r t dài II. CÁC LO ẠI TÀI NGUYÊN C ỦA BI ỂN VÀ ĐẠI D ƯƠ NG Tài nguyên bi n là m t b ph n c a TN n ưc, hình thành và phân b trong kh i n ưc bi n, trên b m t áy bi n và trong lòng t d ưi áy bi n. Tài nguyên bi n ưc chia thành 2 nhóm l n: TN sinh v t và TN phi sinh v t, trong lo i tài nguyên phi sinh v t l i có 3 nhóm nh : • Tài nguyên khoáng s n: D u khí, Sa khoáng, K t h ch Fe - Mn, V t li u xây d ng, Photphorit, Bùn khoáng, N ưc bi n - hoá ph m t ng h p • Tài nguyên n ng l ưng: Sóng; Thu tri u; Dòng ch y; Các d ng NL khác • Các d ng tài nguyên khác: Du l ch bi n; Hàng h i; V th - 1 d ng ti m n ng phát tri n. 1. Tài nguyên sinh v ật a. Ngu n l i sinh h c bi n Sinh v t s ng trong bi n vô cùng phong phú và a d ng b i n ưc có nhi u c tính t o iu ki n thu n l i cho s phát tri n c a các sinh v t. Chúng phân b t phía trên m t n ưc, t i các t ng nưc có c ưng ánh sáng khác nhau và cho t i c nh ng n ơi t i t m, th m chí các v c sâu, các hm v c i d ươ ng sâu hàng ch c km. n n m 1990, ng ưi ta ã th ng kê ưc 200.000 loài sinh v t bi n, ch y u là V áy, trên th c t s loài s l n h ơn r t nhi u. Vì bi n là n ơi mà còn nhi u iu bí m t nh t mà con ng ưi ch ưa th khám phá. Trong bi n và i d ươ ng có t i 20 HST th ưng g p v i qui mô l n nh khác nhau: RNM, RSH, bãi c bi n, m phá, v ng vinh, bãi tri u l y, b á, doi cát ch n, th m l c a, o, rìa bi n, H sinh th i r n san h có tính DSH cao nh t M c dù ch chi m 0,25% di n tích áy i dươ ng, nh ưng nó cung c p t i 93.000 loài sinh v t bi n, là ch d a cho kho ng 500 tri u ng ưi trên toàn c u (s d ng hàng hoá và d ch v ) tu ơng ươ ng v i kho ng 375 t USD. Bi n Vi t Nam ưc xem là 1 trung tâm a d ng sinh h c c a TG, t ng s trên 11.000 loài ã ưc phát hi n, g m 6000 loài V áy (350 loài san hô), 2038 loài cá, 653 loài rong bin, 657 loài V phù du, 537 loài th c v t phù du, 225 loài tôm bi n, 43 loài chim bi n, 15 loài r n, 12 loài thú và 4 loài rùa bi n. c tính có kho ng 200 t t n sinh v t s ng trong bi n và D, ây là ngu n tài nguyên tái t o r t l n, là ngu n d tr th c ph m quan tr ng, ch riêng ng v t bi n có 32,5 t t n so v i 10 t t n ng v t l c a. M i n m sinh v t bi n có th s n sinh ra 135 t t n h u c ơ, trong ó là 3 t t n 78
7. hi s n (g p 30 l n t ng l ưng KT/n m), n ng l c cung c p th c n hàng n m c a bi n g p 1000 l n sn ph m NN toàn c u n u ch nào c ng canh tác. bi n có t i h ơn 500 loài t o ra các ch t hoá h c dùng iu tr b nh ung th ư. Hi n nay s loài ơc s d ng iu tr b nh và b i b s c kho ưc r t nhi u ng ưi dân nhi u qu c gia ưa dùng. b. Khai thác thu s n - Bi n bao ph 71% b m t Trái t v i di n tích 361 tri u km 2, là n ơi sinh s ng c a kho ng 2 vn loài th c v t, h ơn 400 loài cá có giá tr kinh t cao, trên 70 loài t o bi n cùng vô s các loài khác Sc s n xu t nguyên khai c a bi n kho ng 500 t t n/n m và s n l ưng khai thác hàng n m t t i a 600 tri u t n. ây là ti m n ng r t l n i v i ngành khai thác th y s n c a th gi i. - Khai thác th y s n là ho t ng ánh b t t h ao, sông ngòi, bi n và i d ươ ng các loài thu sn khác nhau trong ó cá chi m n 85- 90% s n l ưng. S n l ưng thu s n ánh b t ưc ch y u là t bi n và i d ươ ng. Theo th ng kê c a FAO, hi n nay toàn th gi i có h ơn 160 qu c gia làm kinh t thu s n, trong ó 21 qu c gia có s n l ưng ánh b t cá bi n trên 1 tri u t n/n m thu c châu á, châu Âu và châu M . Các ng ư tr ưng khai thác th y s n ch y u trên th gi i là Bi n B c, ông B c i Tây D ươ ng, Tây B c i Tây D ươ ng, Trung tâm Tây i Tây D ươ ng, Tây Nam i Tây D ươ ng, B c a Trung Hi, ông n D ươ ng, Tây B c Thái Bình D ươ ng, ông và ông B c Thái Bình D ươ ng và Tây Nam Thái Bình D ươ ng (xem b n các ng ư tr ưng chính và s n l ưng khai thác và nuôi tr ng thu sn). Sn l ưng khai thác thu s n t n a sau th k XX cho n nay ngày càng t ng nhanh. Các n ưc có s n l ưng ánh b t thu s n l n nh t th gi i là Trung Qu c (g n 18 tri u t n), Pêru (g n 8 tri u tn), Hoa K (5 tri u t n), Nh t B n (4,8 tri u t n), In ônêxia (4,3 tri u t n), Chi Lê (4 tri u t n), n (3,9 tri u t n), LB Nga (3,7 tri u t n), Thái Lan (2,9 tri u t n) và Nauy (2,8 tri u t n). Ngành khai thác thu s n òi h i ph i có c ơ s v t ch t k thu t ng b . ó là các i tàu ánh cá l n v i tàu ch bi n i kèm, l ưi t t, thi t b hi n i th m dò lu ng cá hi n i, các c ng cá, xí nghi p s a ch a tàu, ch t o ng ư c , các c ơ s h u c n d ch v Vi c khai thác thu s n quá m c nh h ưng l n t i ngu n l i thu s n. Vì v y, v n khai thác hp lý k t h p v i b o v và phát tri n ngu n tài nguyên thu s n có ý ngh a to l n. Hình 2.7: ánh b t cá hi Hockaido, Nh t B n 79
8. c. Nuôi tr ng thu s n Tuy vi c ánh b t t bi n và i d ươ ng v n còn cung c p cho th gi i t i 2/3 s n l ưng thu sn, song ngành nuôi tr ng ã và ang phát tri n nhanh v i v th ngày càng cao. Rõ ràng, ngu n tài nguyên bi n là có gi i h n, l i ang b con ng ưi khai thác quá m c. áp ng nhu c u ngày càng tng c a th gi i, vi c phát tri n nuôi tr ng thu s n có ý ngh a c bi t quan tr ng. Sn l ưng thu s n nuôi tr ng c a th gi i t n m 1950 n 2001 t ng g p 3 l n, t trên 48 tri u t n (Hình 2.8). Các loài thu s n ưc nuôi không ch trong ao, h , sông ngòi n ưc ng t, mà còn ngày càng ph bi n các vùng n ưc l và n ưc m n. Nhi u loài có giá tr cao v th c ph m, v kinh t ã tr thành i t ưng nuôi tr ng xu t kh u nh ư tôm (tôm sú, tôm hùm ), cua, cá (cá song, thu, ng ), i m i, trai ng c, sò huy t và c rong t o bi n (rong câu ). Ngành nuôi tr ng thu s n phát tri n m nh các n ưc châu á nh ư Trung Qu c (34,5 tri u t n, chi m 71,3% s n l ưng nuôi tr ng c a th gi i), n (2,2 tri u t n), Nh t B n (1,3 tri u t n), Philippin (1,2 tri u t n), In ônêxia (1,1 tri u t n), Thái Lan và Vi t Nam (cùng 0,7 tri u t n). Ngoài ra, còn có các n ưc khác nh ư B ngla ét, Hàn Qu c, Chi Lê Hình 2. 8:. S n l ng khai thác và nuôi tr ng thu s n th i kì 1950- 2001 80
9. Hình 2.9: L ưc các ng ư tr ưng l n, s n l ưng ánh b t và nuôi tr ng thu s n TG 2000-2002 Trai ng c i m i Vùng ven b là n ơi thu n l i phát tri n nuôi tr ng nhi u loài sinh v t bi n có giá tr kinh t cao, nh ư: tôm, cua, nhuy n th , rùa, baba S n l ưng nuôi tr ng trên th gi i n m 2000 t kho ng 33 tri u t n (= 1/3 t ng s n l ưn khai thác). Vi t Nam có ưng b bi n dài 3.260 km v i nhiu ng ư tr ưng l n v nh B c B và v nh Thái Lan (H i Phòng- Qu ng Ninh, Ninh Thu n, Bình Thu n, Bà R a- Vng Tàu, Cà Mau- Kiên Giang ). ây là iu ki n thu n l i phát tri n ngành thu s n. S n l ưng thu s n c a n ưc ta t ng lên nhanh chóng, t 890,6 nghìn t n n m 1990 (trong ó khai thác 728,5 nghìn t nvà nuôi tr ng 162,1 nghìn t n) ã t ng lên g p h ơn 3 l n, t 2.794,6 nghìn t n (khai thác 1.828,5 nghìn t n và nuôi tr ng 966,1 nghìn tn) n m 2003. Vi t Nam n m trong s 21 n ưc có s n l ưng ánh b t cá bi n trên 1 tri u t n/n m. Ngành thu s n phát tri n m nh và t p trung các vùng nh ư là ng b ng sông C u Long, ông Nam B, Duyên h i Nam Trung B và ng b ng sông H ng. Vn n y sinh hi n nay là nhi u n ơi do thi u qui ho ch và qu n lí, vi c phá r ng ng p m n l y di n tích nuôi tôm ã làm ô nhi m môi tr ưng n ưc và phá hu môi tr ưng sinh thái. Vi c ánh bt quá m c vùng ven b c ng d n n c n ki t ngu n l i thu s n. 2. Tài nguyên khoáng s ản Các lo i tài nguyên khoáng s n trong kh i n c. Nh ư chúng ta ã bi t, bi n và i d ươ ng l n mênh mông, chi m t i 71% di n tích c a T và 97% l ưng n ưc c a T , vì th mà có ng ưi nói ùa r ng hành tinh c a chúng ta là trái n ưc, hình nh trái t nhìn t v tinh có màu xanh c a n ưc bi n - ch không ph i là màu xanh c a th c v t. Hàng n m, bi n và i d ươ ng có th cung c p 135 t t n ch t h u c ơ (g p 1000 l n s n ph m NN toàn cu n u ch nào c ng canh tác), cung c p 3 t t n h i s n và trong i d ươ ng th gi i ang ch a ng kho ng 3-4 tr m t t n hydrrocacbon , và các nhà a hoá ã xác nh r ng tr l ưng chung c a t t c các nguyên t hoà tan trong n ưc bi n và i d ươ ng là 50 tri u t t n. L ưng v t ch t kh ng l này không ưc khai thác h t, chúng s b chôn vùi d ưi các iu ki n khác nhau và to nên các lo i khoáng s n mà con ng ưi s khai thác trong t ươ ng lai. Chính vì v y mà khi khai thác các ngu n tài nguyên trên bi n ã c n ki t, con ng ưi ã nói r ng "Bi n và i d ươ ng là ni m hy v ng c a loài ng ưi trong t ươ ng lai" . Trong kh i n ưc bi n và i d ươ ng ch a t i 80 nguyên t hoá h c t n t i các d ng và hàm lưng r t khác nhau, trong 1 km3 n ưc ch a 21.10 6 tn Clo; 11,8.10 6 tn Natri; 1,5 .10 6 tn Magie; 1.10 6 tn S; Ca, K, Br, C, St, B, ngay c Vàng c ng có t i 6kg/km3, B c có t i 225kg/km3 . Vì th có nhi u nhà khoa h c nói r ng n ưc bi n là hoá ph m t ng h p. ( Tng l− ng n c D kho ng 1.338 tri u km 3) 81
10. Trong n ưc bi n và i d ươ ng c ng có t i 50.10 15 tn các lo i mu i hoà tan, riêng l ưng mu i n trong i d ươ ng có th cung c p cho nhu c u c a con ngu i t i 1,5 t n m. N u mang t t c v t ch t c a i d ươ ng r i u lên b n m t l c a chúng ta s ưc 1 l p dày kho ng 200m. N u i dươ ng b c h ơi h t n ưc, thì b m t c a nó s ph m t l p mu i dày 60m (NaCl=80%). Tr l ưng NaCl ưc d tính là 38. 10 15 tn hay 22.10 6 km3. Hi n nay, ph ươ ng pháp khai thác mu i truy n th ng v n ưc s d ng r ng rãi trên 111 qu c gia có b bi n, vì PP này r và hi u qu . Nh ng n ưc sn xu t nhi u mu i nh t là: Trung Qu c, Anh, Hoa K , Tây Ban Nha, ý, Nh t, Pháp. Trung Qu c - qu c gia s n xu t mu i s m nh t - su t 4000 n m qua h là s 1 v s n l ưng mu i, hi n nay ang chi m 1/5 t ng s n l ưng mu i th gi i (50 tri u t n). Vi t Nam c ng là 1 trong nh ng qu c gia s n xu t nhi u mu i trên TG, tính n n m 1995, chúng ta có g n 11.500 ha ru ng mu i, t t ng s n l ưng là 630.000 t n và ã có th xu t kh u sang 1 vài n ưc trong khu v c và SNG. Nguyên t có hàm l ưng th nhì trong bi n và i d ươ ng là Magie. Mg là 1 lo i kim lo i nh , ưc s d ng trong các ngành công nghi p quan tr ng nh ư: CN s n xu t máy bay, CN d t, CN gi y, cao su, Tr l ưng Mg trong n ưc bi n và i d ươ ng là 18.10 14 tn, hi n nay riêng l ưng Mg khai thác ưc t bi n chi m 40% t ng l ưng Mg ưc khai thác hàng n m. Bên c nh Mg, nhi u Kim lo i và Phi kim khác c ng c con ng i ã và ang tìm cách khai thác t n c bi n và i d ơ ng, nh : Kali có tr l ng 5.10 14 tn, Brôm có tr l ng kho ng g n 1.10 14 tn, trong t ơ ng lai s là Vàng, B c, ng, Mn, K m, Nưc bi n là n ơi ch a ng r t nhi u v t ch t là tài nguyên mà con ng ưi có th khai thác, và bn thân nó c ng chính là m t lo i tài nguyên r t quí - lo i tài nguyên không th thi u cho s t n t i ca các sinh v t - ó chính là n ưc. Nh ư chúng ta bi t, n ưc bi n và i d ươ ng là n ưc m n, nh ưng khi tài nguyên n ưc có gi i h n c a l c a khan hi m thì con ng ưi s ph i làm ng t hoá n ưc bi n s d ng. M t s thí nghi m g n ây cho th y, n u chúng ta khai thác 1kg Vàng t n ưc bi n, s ưc 1 l ưng n ưc ng t t ưi cho 40ha t canh tác các vùng khô h n. Các lo i tài nguyên KS trên áy và trong lòng t d i i d ơ ng Dưi áy bi n và i d ươ ng còn chôn vùi r t nhi u các lo i v t ch t, khoáng s n c n thi t cho s phát tri n c a xã h i loài ng ưi, m t s lo i khoáng s n còn có tr l ưng l n h ơn c trên l c a, có th g p các lo i KS này thành 3 lo i: (1) Khoáng s n d ng l ng và hoà tan; (2) Khoáng s n r n n m bên d ưi b m t áy; (3)Khoáng s n n m ngay trên b n m t áy d ưi d ng tr m tích hi n i. Cho n nay, vi c khai thác khoáng s n m i ch t p trung vùng th m l c a, vi c th m dò các vùng sâu i dươ ng ã ưc ti n hành và cho th y có ti m n ng r t l n, tuy nhiên trong iu ki n hi n t i thì vi c khai thác các khu v c này là quá khó kh n. Dù con ngu i ã n l c nhi u trong vi c th m dò, iu tra và khám phá bi n và i d ươ ng, nh ưng nh ng gì mà h bi t ưc v nó còn r t ít i, bi n và i dươ ng v n còn nhi u iu bí n và ngay c tr l ưng v t ch t, khoáng s n trong bi n và i d ươ ng cng ch ưa th d báo h t. * D u m và khí t: Tng di n tích các vùng có kh n ng v d u khí là kho ng 50.10 6km 2 (so v i trên l c a là 30.10 6km 2), tr l ưng kho ng 150 t t n (chi m 45%) tr l ưng c a c TG và chi m 90% t ng giá tr khai thác khoáng s n t bi n và i d ươ ng c a c TG. Trong th c t , d u khí b t u ưc khai thác mnh t n m 1960 và t ng lên nhanh chóng cho t i nay. D u khí ưc khai thác ch y u t sâu 200m c a m c n ưc bi n tr vào, m c dù hi n nay con ng ưi ã có kh n ng khai thác d u khí sâu 4000m, và các l khoan th m dò ã k t lu n r ng s l ưng các m d u vùng áy bi n chi m t i 77% t ng s các m d u trên toàn TG. D u khí phân b không u trên TG, tr l ưng d u khí t p trung vùng Trung ông (4.10 9tn), V nh Mexico (2.10 9tn). Nh vi c khai thác d u khí mà nhi u qu c gia ã tr nên ph n th nh nh ư NaUy, Anh, R p, Mexico, M , Nh ưng nhi u qu c gia có tr lưng d u khí l n c ng lâm vào c nh bi th ươ ng c a các cu c chi n tranh tàn kh c do các M và th lc r p tâm xâm chi m ngu n tài nguyên quí giá này. N ưc ta có di n tích th m l c a r ng ch ng 1 tri u km2 và là n ơi có tri n v ng d u khí l n, n nay ã xác nh ưc 7 b n tr m tích có tri n v ng 82
11. ch a d u. T n m 1986 n nay, Vi t Nam c ng là m t trong nh ng n ưc khai thác d u khí áng k trong khu v c ông Nam á, s n l ưng d u thô khai thác hàng n m t ng 30%. n nay, t ng s n l ưng khai thác ưc tính trên 100 tri u t n d u thô, ngành d u khí ã tr thành ngành kinh t m i nh n c a t n ưc và luôn ng u v kim ng ch xu t kh u. Bên c nh vi c khai thác d u, chúng ta ã xây dng nhà máy in khí Bà R a s d ng ngu n khí th i ra trong khai thác d u, nhà máy ã i vào ho t ng n m 1996, có công su t kho ng 300MW. Nhà máy l c d u u tiên c a Vi t Nam c ng ã ưc xây d ng t i Dung Qu t t nh Qu ng Ngãi nh m s d ng hi u qu h ơn các tài nguyên mà n ưc ta ang có. Tuy nhiên, trong s 170 lô d u khí ã th m dò ưc thì có 79 lô ang trong vùng ch ng l n và tranh ch p v i các n ưc láng gi ng. Ph ươ ng h ưng c a VN s p t i là y m nh công tác tìm ki m và th m dò trên th m l c a, xác minh các tr l ưng công nghi p có kh n ng khai thác n n m 2010 t s n l ưng 40 tri u t n d u và 5-10 t m3 khí/ n m. * Than á: Ngoài d u m và khí thiên nhiên, thì than á c ng ưc khai thác t th m l c a. Hi n nay, trên TG có kho ng h ơn 100 h m lò khai thác than á d ưi áy bi n, trong ó Nh t B n chi m 30%, Anh chi m 10%. Ng ưi Nh t ã xây d ng các o nhân t o ngoài bi n khai thác Than và phát huy t i a v th c a qu c gia mình, nh v y h ã t o nên các im hút r t hi u qu cho vi c phát tri n kinh t - xã h i. * Các qu ng kim lo i khác: Các qu ng S t, ng, Thi c, Niken và c á vôi, Phôtpho, L ưu hu nh c ng ưc khai thác trên áy bi n. Tuy nhiên, vì còn nhi u khó kh n nên chúng ch ưc khai thác trong nh ng tr ưng h p c bi t. Trên các vùng á g c l ra d ưi áy bi n Thái Bình D ươ ng còn phát hi n ra các v Coban-Mangan là m t lo i qu ng giàu Coban, Mn, Zn, Platin và Molypden. D ưi áy i d ươ ng còn có các lo i kim lo i a kim ngu n g c nhi t d ch, chúng là thành ph n c a l p Manti thâm nh p vào v trái t theo c ơ ch i l ưu nhi t, thành ph n c a chúng g mL Au, Ag, Cu, Zn, Pb, Sn * K t h ch S t và Mangan: ây là m t lo i tài nguyên khoáng s n n m b m t áy i dươ ng n ưc sâu (2000 - 6000m), có qui mô l n và không g p trên l c a, K t h ch này bao g m nhi u thành ph n khác nhau, ó là các oxit kim lo i S t, Nhôm, ng, Chì, Magie, Mangan, Bo Vì hai lo i oxit kim lo i chi m hàm l ưng cao nh t các các k t h ch là oxit S t và oxit Mangan nên k t hch này ưc g i là K t h ch S t và mangan. Hi n nay, vi c khai thác các k t h ch là nh m vào m c tiêu khai thác Mn, Br, Cu và Co. Theo tính toán, t ng tr l ưng c 3 a d ươ ng là 3 ngàn t t n, trong ó t p trung nh t TBD ươ ng (1,7 ngàn t t n vi 16 t t n Ni, 9 t t n Cu, 6 t t n Co và 400 t tn Mn), ngoài ra còn có Molipden, K m và Ziaconi có tr l ưng cao h ơn nhi u l n so v i tr l ưng trên l c a. N u khai thác ưc s l ưng k t h ch trên thì có th cung c p cho s phát tri n c a nhân lo i hàng ngàn n hàng ch c ngàn n m. M c dù tr l ưng là r t to l n, song trong iu ki n k thu t và công ngh hi n nay thì ch có các khu v c nào có s phân b trên 5kg/m 2; hàm l ưng Cu-Ni t 1,8% tr lên và tho mãn nhi u tiêu chí khác n a thì m i ưc ánh giá là có giá tr khai thác th ươ ng mi. N u theo tiêu chí này thì Thái Bình D ươ ng có kho ng h ơn 10 tri u km2 có phong phú k t h ch Fe-Mn; khu v c này có hàm l ưng Cu-Ni t h ơn 3% v i m t phân b t trên 10kg/m 2. ã có nhi u n ưc b t u nghiên c u khai thác các k t h ch này t s m (trong ó Trung Qu c là m t qu c gia b t u mu n nh ưng l i u t ư khai thác s m nh t), nh ưng cho n nay, do vi c khai thác quá khó kh n và g p nhi u r i ro, u t ư l n nên ngu n tài nguyên này v n ch ưa mang l i nh ng l i nhu n nh ư mong i và v n ưc coi là có giá tr ti m tàng. * Bùn khoáng: Bùn khoáng là m t d ng khoáng s n r t c bi t, tr ưc ây ch ưa bi t n, nó nh ư m t lo i bùn ch a qu ng a kim, ch a nhi u lo i kim lo i khác nhau, nó còn ưc g i là tr m tích thu nhi t, có phân b h n ch trên b m t áy bi n sâu. Bùn khoáng ưc phát hi n nhi u Bi n và Vinh Aden, chúng có màu s c r t phong phú, t xám, xám en n h ng, vàng nâu và ph thu c vào thành ph n, thành ph n th ưng là Fe, Mn, Zn, Cu, Pb, Li, Ge, As, Au, Ag S hình thành ca chúng có th liên quan ch t ch v i các ho t ng c a núi l a ng m. T i sâu 2.500m n ưc bi n, thu c thung l ng Rift ơ Galapagos ã phát hi n ra m t vùng bùn khoáng dài 1.000km, r ng 200m và dày 35m có tr lưng kho ng 25 tri u t n v i t ng giá tr kho ng 3,9 t USD. T ng V bùn khoáng 83
12. dưi áy i d ươ ng ưc ánh giá s ơ b kho ng 3.932 v n m 3. Trong các l p bùn thu nhi t d ưi áy i d ươ ng còn ch a các Sunfua a kim có giàu Fe, Cu, Zn, Ag và Au. * Photphorit: Photphat là m t d ng KS có ích, h p d n và y tri n v ng c a i d ươ ng th gi i, các qu ng n i ti ng nh t California kéo dài trên 200km, Nam M , Astralia, Nh t B n sâu phân b th ưng là t 50-60m n 5000m, hàm l ưng kho ng 75kg/m2. Qu ng P th ưng có màu nh t, hình d ng góc c nh, hình ng, t m, h t ho c dài mài tròn Ph n ch a P c a các qu ng này th ưng là h n h p c a các nhóm apatit khác nhau. Tr l ưng chung ưc tính kho ng h ơn3.10 11 tn. Vi c th m dò và khai thác P hi n nay ang ưc nhi u qu c gia quan tâm, tuy nhiên vi c u t ư khai thác khá t n kém làm cho giá thành s n ph m cao. * Các lo i sa khoáng: Dc theo d i b bi n và áy bi n g n b , ã phát hi n và khai thác nhi u lo i khoáng v t n ng v i cái tên là Sa khoáng. Sa khoáng bãi bi n hay Sa khoáng bi n là nh ng khoáng v t n ng ưc phân tách và tích t nh ng n ơi thu n l i do tác ng c a dòng ch y sông, sóng và bi n d c theo b bi n nhi t i hi n i c ng nh ư các ưng b c . Các sa khoáng này khá ph bi n rìa TBD và Ân D ươ ng hay Nam Phi. Hi n nay có kho ng h ơn 30 qu c gia có ưng b bi n ang khai thác Sakhoáng, n i ti ng là Alaska (vàng, platin), Thái Lan, Malaixia (Thi c), úc, Nam Phi (Kim c ươ ng, vàng) , có n ơi ã khai thác n sâu 100m. Dc b bi n n ưc ta c ng có r t nhi u im t p trung các sa khoáng (Titan và t hi m) v i tr l ưng áng k , nh ư: Móng Cái - Qu ng Ninh, Bình Ng c, Qu ng X ươ ng - Thanh Hoá, Hà T nh, Qu ng Tr , Bình nh, Khánh Hoà Tr l ưng Titan d báo kho ng 22 tri u t n, t hi m kho ng 300.000 t n 3. Giao thông trên bi ển S lưng hàng hóa v n chuy n b ng ưng bi n không l n, nh ưng vì ưng dài, nên hi n nay ưng bi n m ươ ng t i 3/5 kh i l ưng luân chuy n hàng hóa c a t t c các ph ươ ng ti n v n t i trên th gi i. Không ch có các tuy n vi n d ươ ng có ý ngh a quan tr ng, mà c các tuy n v n t i ven b cng có ý ngh a i v i các n ưc có ưng b bi n. Các tuy n hàng h i th ưng ưc chia thành 3 lo i: t c ng n c ng (port-to-port), tuy n con l c (Pendulum) và vòng quanh th gi i (Round-the-World). Các d ch v ki u con l c r t ưc ưa chu ng do tính ch t uy n chuy n trong d ch v và c bi t là trong th i i chuyên ch b ng các t u conten ơ. Trong nh ng n m g n ây, còn có khuynh h ưng tích h p và chuyên môn hóa các tuy n ưng bi n nh các t u chuy n t i ưng ng n n i các c ng l n v i nhau. i d ươ ng bao la, nh ưng các tuy n ưng hàng h i l i ch t p trung m t s tuy n quan tr ng: Bc i Tây D ươ ng n i châu Âu và B c M , a Trung H i - châu á qua kênh Xuy-ê, ưng qua kênh Panama ni châu Âu và b ông Hoa Kì v i b Tây Hoa Kì và châu á; ưng bi n Nam Phi n i châu Âu và châu M v i châu Phi; ưng bi n Nam M n i châu Âu và B c M v i Nam M ; ưng bi n Bc Thái Bình D ươ ng n i Tây Hoa Kì v i Nh t B n và Trung Qu c; ưng bi n Nam Thái BìnhD ươ ng t Tây Hoa Kì n Ôxtrâylia, NiuDilân, In ônêxia và Nam á. ưng bi n t vùng V nh Pecxich qua m i H o V ng (Nam Phi) n châu Âu và châu M dành riêng cho các tàu ch d u kh ng l không i qua ưc kênh Xuy-ê. Vn t i ưng bi n là lo i ph ương ti n v n t i hàng hóa ch y u nh t trong th ươ ng m i qu c t . Tr ưc khi th gi i b ưc vào k nguyên c a các chuy n bay liên l c a, thì v n chuy n hành khách bng t u bi n khá quan tr ng, nh t là B c i Tây D ươ ng, n i châu Âu v i B c M . Vào n m 1838, vưt i Tây D ươ ng h t 15,5 ngày (t u Great Western), thì n u th k XX ch còn 4,5 ngày (tàu Mauritania, 1907), và n n m 1952 ch còn 3,5 ngày (tàu United States, 1952). Nh ưng c ng t th i im ó, v n t i hàng không ã chi m m t v trí c tôn c a tàu v n t i khách xuyên i Tây D ươ ng. Hi n nay, ch còn m t s t u ch khách vi n d ươ ng, nh m m c tiêu du l ch, các phà bi n (ferries) hay các t u ch khách nh các n ưc qu n o nh ư In ônêxia, Philippin, các n ưc vùng Caribê. Trong khi vi c chuyên ch hành khách b ng ưng bi n gi m sút, thì vi c chuyên ch d u m , các hàng hóa khác l i t ng lên m nh. M c dù vi c chuyên ch các lo i khoáng s n, g , ng c c v n còn chi m kh i l ưng l n, nh ưng t sau Chi n tranh th gi i th hai, vi c chuyên ch các lo i hàng ch bi n ngày càng t ng m nh. 84
13. Kho ng 1/2 kh i l ưng hàng v n chuy n trên ưng bi n qu c t là d u m và các s n ph m d u m. Vi c ch d u b ng các tanke luôn e d a ô nhi m bi n và i d ươ ng. Toàn th gi i có hàng tr m tu ch d u có tr ng t i trên 100 nghìn t n ang ho t ng. Tàu ch d u ch t i h ơn ba tr m lo i s n ph m d u m và m . M i khi l y hàng, ng ưi ta x n ưc, n ưc nóng vào các khoang r a s ch tàu ri trút n ưc và c n b n xu ng bi n. Theo ánh giá c a UNEP (Ch ươ ng trình môi tr ưng ca Liên Hp Qu c) n m 1987, thì mi n m các tàu ch d u trút xu ng bi n 1,1 tri u t n d u m t n ưc r a tàu và n ưc tr ng t i d u, c ng thêm kho ng 500 nghìn t n d u do các s c tàu d u. Nh có nh ng công ưc qu c t v môi tr ưng bi n, nên các s c tràn d u có xu h ưng gi m. Tuy nhiên, có th th y t n m 1970 n n m 2003 ã th ng kê ưc h ơn 9200 s c tràn d u t các tu ch d u. Trong th p k 70 (c a th k XX) l ưng d u tràn là 3142 nghìn t n, trong th p k 80 là 1176 nghìn t n và trong th p k 90 là 1140 nghìn t n. Hình 2.9. Bn s c t u gây tràn d u l n trên th gi i 1967-2003 Hình 2.9 th hi n 20 s c tàu thuy n gây tràn d u và ô nhi m d u l n trên th gi i, ghi l i ưc t n m 1967 n n m 2003, trong ó ph i k n 4 v có l ưng d u tràn l n nh t là s c t u Atlantic Empress x y ra n m 1979 b bi n Tobago, vùng bi n Caribê, tràn 287 nghìn t n d u; v t u ABT Summer n m 1991, 700 h i lí cách b bi n Angola, tràn 260 nghìn t n d u; v t u Castillo de Bellver nm 1983 v nh Saldanha, Nam Phi, tràn 252 nghìn t n d u và v t u Amoco Cadiz n m 1978 b bi n Br ơtanh ơ (Pháp) tràn 223 nghìn t n d u. T t nhiên, các s c t u ch d u gây ô nhi m nghiêm tr ng các vùng n ưc i d ươ ng và ven b , làm nh h ưng n ng n các h sinh thái ven bi n. Hi n nay, kho ng 85.000 t u bi n có tr ng t i trên 100 t n ang ho t ng kh p th gi i, trong ó 1/2 làm nhi m v v n t i, còn 1/2 làm nhi m v d ch v . Cùng v i s m rông buôn bán qu c t , i tàu bi n ã t ng lên c v s l ưng và tr ng t i trung bình. N m 2000, t ng tr ng t i c a i tàu buôn toàn th gi i là 558 nghìn t n, t ng g n 142 nghìn t n so v i n m 1985, ch y u là do s d ng nhi u h ơn các t u l n trên 20.000 t n. Trong i s ng ngành hàng h i th gi i ph bi n hi n t ưng ch tàu m ưn c c a n ưc khác, ch ng h n g n nh ư toàn b i tanker c a Libêria và Panama là thu c v các ch tàu Hoa Kì, Hi L p và m t s n ưc khác. iu này gi i thích t i sao có các qu c gia tuy không óng vai trò l n trong n n kinh t th gi i nh ưng l i có i tàu buôn v i tr ng t i r t l n. i tàu buôn ưc chia thành t u ch khách, t u ch hàng (cargo ship) và t u ch d u (tanker). Các t u hàng thông 85
14. th ưng có th ch hàng ưc óng gói, hàng rót (qu ng, ng c c), và c m t s hàng l ng (m cao su, du n ). Có nh ng t u hàng ưc thi t k chuyên d ng chuyên ch ô tô, ng c c. Vi c chuyên ch b ng t u conten ơ b t u ưc phát tri n m nh Hoa Kì t n a cu i th p k 50 ca th k XX. M i conten ơ có kích th ưc 2,4 m x 2,4 m x 6 m (8 ft x 8 ft x 20 ft[1]). Nh ng t u ch conten ơ l n có th ch h ơn 6800 thùng hàng. Vi c chuyên ch b ng conten ơ m b o vi c b c d hàng nhanh h ơn, chuyên ch an toàn h ơn và c ng d dàng t p k t và phân ph i hàng i h ơn. Vì v y, vi c chuyên ch b ng t u conten ơ và xây d ng các c ng conten ơ có th coi là bi u hi n c a xu h ưng hi n i trong chuyên ch hàng hóa b ng ưng bi n hi n nay. Bng 2.1: Mi n c có i tàu buôn l n nh t th gi i TT Nc Tn ng kí n m 2002 STT Nc S t u buôn n m 2002 1 Panama 130707060 1 Nh t B n 7893 2 Libêria 54036570 2 Panama 6476 3 Bahamas 35875664 3 Hoa Kì 6136 4 Hi L p 30637116 4 Nga 4789 5 Manta 28303411 5 Trung Qu c 3299 6 Sip 23754844 6 In ônêxia 2560 7 Xingapo 22193670 7 Hàn Qu c 2460 8 Trung Qu c 16749458 8 Xingapo 1835 9 Nh t B n 14412153 9 Philippin 1693 10 Qu n o Macsan 13645802 10 Nauy 1650 i v i a lí v n t i ưng bi n, m ng l ưi các c ng bi n có ý ngh a c n b n. C ng bi n là n ơi tàu ti n l i và an toàn, n ơi có th ti n hành b c d hàng hóa và x p hàng m i, tàu có th l y d tr thêm nhiên li u, th c ph m, n ưc ng t. Th ưng thì các c ng t nhiên ưc xây d ng b v nh n ưc sâu hay các c a sông. Ng ưi ta th ưng phân lo i các c ng thành c ng a ph ươ ng, c ng khu v c hay cng qu c t , c ng chuy n t i, c ng bách hóa hay c ng chuyên d ng. Cng n m trong m t h th ng phân ph i hàng hóa. Vì v y, phân tích s phát tri n và ho t ng c a c ng, ng ưi ta ph i quan tâm n h u ph ươ ng (hinterland) và vùng tr ưc c ng (foreland). Hu ph ươ ng c a c ng có th ưc hi u là m t b ph n lãnh th c a t n ưc (ho c m t vùng) t o nên th tr ưng t nhiên và ph c v cho c ng. Ch ng h n, có th coi ng b ng sông H ng, trung du và mi n núi phía B c và m t ph n B c Trung B là h u ph ươ ng ca c ng H i Phòng. T t nhiên, các c ng có th c nh tranh nhau v vùng h u ph ươ ng c a c ng. Vùng tr ưc c ng có th ưc hi u là vùng t i di n v i h u ph ươ ng c a c ng qua vùng bi n, i d ươ ng, n ơi mà hàng hóa ưc ch t ó n cng và ng ưc l i. Vùng tr ưc c ng xác nh s tham gia c a c ng vào n n kinh t th gi i. Trên th gi i có kho ng 6000- 7000 c ng ang ho t ng, nh ưng ch ưa n 100 c ng có ý ngh a toàn c u. N n kinh t Nh t B n b ình tr nhi u n m qua làm cho nhi u c ng c a Nh t B n không còn gi ưc v trí là các c ng hàng u th gi i. Trong khi ó, s phát tri n m nh m c a kinh t Trung Qu c và Hàn Qu c ã nâng cao v th c a các c ng l n c a n ưc này trong danh sách các c ng ln nh t th gi i. Bng 2.2: Mi c ng có l ng hàng hóa thông qua c ng l n nh t th gi i n m 2000 và n m 2003 (ơ n v tính: tri u t n) Nc, Nc, Nm TT Tên c ng Nm 2000 TT Tên c ng lãnh th lãnh th 2003 1 Rôttec am Hà Lan 322,1 1 Rôttec am Hà Lan 327,8 2 Xingapo Xingapo 311,8 2 Xingapo Xingapo 320,5 3 Th ưng H i TrungQu c 204 3 Th ưng H i Trung Qu c 315,4 4 Hng Kông Trung Qu c 174,6 4 Hng Kông Trung Qu c 205,8 86
15. 5 Nagoya Nh t B n 147,3 5 Ninh Ba Trung Qu c 185,2 6 Anve B 130,5 6 Qu ng Châu Trung Qu c 171,1 (Anvecpen) 7 Busan Hàn Qu c 117,2 7 Thiên Tân Trung Qu c 161,8 8 Yokohama Nh t B n 117 8 Nagoya Nh t B n 153,2 9 Macxây Pháp 94,1 9 Anve B 142,9 10 Hambua c 85,1 10 Thanh o Trung Qu c 140,9 Ngu n: Port of Rotterdam V các c ng conten ơ, áng chú ý là vào n m 1985 Rôttec am là c ng conten ơ l n nh t th gi i, vi h ơn 2,65 tri u TEU qua c ng, ti p sau là H ng Kông (2,29 tri u TEU) và Xingapo (2.0 tri u TEU). S khác bi t gi a 10 c ng l n nh t th gi i không th t l n. Nh ưng càng nh ng n m g n ây, càng n i rõ v trí c a hai c ng conten ơ l n nh t th gi i là H ng Kông và Xingapo và s t p trung nh ng c ng conten ơ hàng u khu v c ông á. Bng 2.3: Mi c ng conten ơ có l ng hàng hóa thông qua c ng l n nh t th gi i nm 2000 và n m 2003 ( ơ n v tính: nghìn TEU) TT Tên c ảng Nc, Nm 2000 TT Tên c ng Nc, Nm 2003 lãnh th lãnh th 1 Hng Kông Trung Qu c 18100 1 Hng Kông Trung Qu c 20449 2 Xingapo Xingapo 17040 2 Xingapo Xingapo 18410 3 Busan Hàn Qu c 7540 3 Th ưng H i Trung Qu c 11280 4 Cao Hùng ài Loan 7426 4 Thâm Quy n Trung Qu c 10600 5 Rôttec am Hà Lan 6275 5 Busan Hàn Qu c 10370 6 Th ưng H i Trung Qu c 5613 6 Cao Hùng ài Loan 8843 7 Lôx Angi ơlet Hoa Kì 4879 7 Lôx Angi ơlet Hoa Kì 7200 8 Long Bits Hoa Kì 4601 8 Rôttec am Hà Lan 7107 9 Hambua c 4248 9 Hambua c 6138 10 Anve B 4082 10 Anve B 5445 Ngu n: Port of Rotterdam T n m 2000 n n m 2003, th t c a 10 c ng conten ơ có lu ng hàng thông qua l n nh t th gi i ã có nhi u thay i. Long Bits (Hoa Kì) ã r ơi ra kh i danh sách, trong khi Thâm Quy n t ch ngoài danh sách n m 2000 ã v ưt lên chi m v trí th 4 (n m 2003). Th ưng H i t v trí th 6 ti n lên v rí th 3 Cu i cùng, c n ph i c p n ba v trí a chi n l ưc c c kì quan tr ng trong hàng h i th gi i hi n i: Kênh Xuyê, Kênh Panama và Eo bi n Malacca. Kênh Xuyê ưc ào c t ngang eo t Xuyê c a Ai C p, n i i Tây D ươ ng v i n D ươ ng bng con ưng ng n nh t i qua H ng H i và a Trung H i. Kênh ưc ào vào n m 1859 và ưc m cho t u qua l i vào ngày17 tháng 11 n m 1869. Kênh dài 195 km (121 d m). Kênh thi t k cho t u 150 nghìn t n t ng tr ng t i (TDW) ch y hàng qua ưc. Sau l n tu b vào n m 1984, t u ch d u 250 nghìn t n qua ưc kênh. Kênh Xuyê làm xích g n hai khu v c công nghi p Tây Âu v i khu vc ông á và Nam á giàu tài nguyên khoáng s n và các lo i nguyên li u nông nghi p. Kênh Xuyê ã ph c v c l c cho s phát tri n kinh t c a các n ưc qu c ph ươ ng Tây, mà ch y u là qu c Anh. Ngay t n m 1869, qu c Anh ã chi m quy n qu n tr kênh. Tháng 6 n m1956, Ai C p tuyên b qu c h u hoá kênh Xuyê. Cho t i tr ưc n m 1967, n m x y ra chi n tranh Ixraen - Ai C p, g n 15% các lu ng hàng vi n d ươ ng và trên 20% các lu ng hàng v n chuy n d u m và s n ph m d u m toàn th gi i ã ưc v n chuy n qua kênh ào. 87
16. Hình 2.11. Kênh ào Panama Hình 2.10: Kênh ào Xuyê Kênh ưc thi t k cho phép 25.000 chi c t u qua l i ưc m i n m, nh ưng th c t cho ưc kho ng 14.000 tàu, trung bình 38 chi c m i ngày, b ng kho ng 14% lu ng hàng buôn bán trên th gi i. Vì kênh chi i ưc m t chi u, nên m i l n m kênh ph i t ch c thành oàn tàu 10 - 15 chi c. Có ba chuy n m i ngày: hai chuy n t c a phía Nam và m t chuy ns t c a phía B c. Kênh Panama ct qua eo t Panama r ng 50 km là con ưng ng n nh t n i Thái Bình D ươ ng và i Tây D ươ ng. T ng chi u dài c a kênh là 64 km (40 d m), b t u t v nh Limôn bên v nh Caribê. D c tuy n kênh, ng ưi ta ph i làm nhi u âu t u có th ưa t u lên h nhân t o Gatun ( cao +25,9m), r i xu ng h Miraflores ( cao +10m) và sau ó xu ng m c n ưc Thái Bình D ươ ng. Nh ư v y, khác v i kênh Xuyê, kênh Panama có t i ba on ph i xây d ng âu tàu. Chính iu này làm h n ch kh n ng qua kênh: tàu có tr ng t i d ưi 65 nghìn t n có ch hàng và tàu t i 85 nghìn tn v i tr ng t i d n là qua ưc. Phec in ng ơ Letxep (Ferdinand de Lesseps), ng ưi Pháp, ã trúng th u ào kênh Panama và ng ưi Pháp ã kh i công vào n m 1882. Nh ưng ng ưi Pháp thành công trong ào kênh Xuyê thì l i ã th t b i trong ào kênh Panama do nh ng khó kh n v a hình, khí h u nhi t i, b nh d ch, và sai l m trong thi t k . Ng ưi M ã thay ng ưi Pháp, t ch c ào kênh t n m 1904. Kênh ưc ưa vào s d ng t n m 1914. Kênh này có t m quan tr ng c bi t i v i n n kinh t M và c các ho t ng quân s c a quân i M . Chính vì v y, M ã tìm m i cách ki m soát kênh Panama. T nm 1904 n n m 1979, M không nh ng ki m soát kênh ào mà còn chi m gi vùng kênh ào Panama, di n tích t i 1.430 km 2, m i bên kênh ào r ng 8 km. Vùng kênh ào ã th c s là m t c n c th ươ ng m i và quân s quan tr ng c a Hoa Kì Trung M . Có th hình dung qua con s sau ây: N m 1996, h ơn 15.000 t u, trung bình 42 chi c m i ngày, ã qua kênh ào. S ti n l phí qua kênh thu ưc n m 1995 là 460 tri u ô la M , t ng 50% so v i n m 1985. Kho ng 14.000 t u, 400.000 thu th và 300.000 hành khách ã qua kênh ào n m 1995. Do s u tranh kiên quy t và bn b c a nhân dân Panama, M ã ph i kí Hi p ưc kênh ào Panama n m 1977, và vùng kênh ào b bãi b n m 1979 và kênh ào ưc trao tr hoàn toàn cho nhân dân Panama vào tháng 12 n m 1999. Eo bi n Malacca là m t trong nh ng tuy n hàng h i chi n l ưc nh t th gi i, vì m t kh i l ưng rt l n hàng hóa trao i b ng ưng bi n gi a châu Âu và vùng châu á -Thái Bình D ươ ng ã di qua 88
17. eo bi n này. Tính ra là 50.000 tàu m i n m (600 chi c m i ngày). Kho ng 30% hàng m u d ch trên th gi i và 80% l ưng d u m nh p kh u c a Nh t B n, Hàn Qu c và ài Loan quá c nh qua eo bi n. Eo Malacca là ưng bi n ch y u n i Thái Bình D ươ ng và n D ươ ng. Eo bi n này dài kho ng 800 km, r ng 50 n 320 km (ch h p nh t là 2,5 km) và sâu lòng d n t i thi u là 23 m. ây là eo bi n dài nh t ưc s d ng cho hàng h i qu c t . Mt trong nh ng v n c a eo bi n này là ph i n o vét, vì nhi u ch d ưng nh ư không sâu cho tàu 300.000 dwt qua l i. Eo bi n l i n m gi a ba n ưc Xingapo, Malaixia và In ônêxia nên không d th o thu n v vi c chia chi phí ào kênh c ng nh ư thu phí qua kênh. Tình tr ng c ưp bi n, tình tr ng b t n v chính tr t nh Aceh phía In ônêxia c ng là mt tr ng i cho s an toàn hàng h i. Eo bi n Malacca còn là im cu i c a vùng nam Bi n ông, mt vùng bi n giàu ti m n ng và là n ơi có các tuy n hàng h i quan tr ng trong vùng. Có th nói r ng t x ưa n nay, GTVT ưng bi n là quan tr ng nh t b i nó có hàng lo t các ưu im so v i các tuy n GT trên t li n: không ph i làm ưng và b o d ưng th ưng kì; không gian rng l n có th n t t c các châu l c; n ng l ưng tiêu hao ít; có th v n chuy n kh i l ưng và kích th ưc hàng hoá c c l n, m i ch ng lo i; Nh ng ưu im trên mà ti n c ưc v n chuy n hàng hoá r h ơn nhiu và th ươ ng m i qu c t phát tri n nhanh chóng và mang l i ngu n thu l n cho các qu c gia trên TG. Nh ưng bi n mà th tr ưng th ươ ng m i qu c t ưc hình thành và phát tri n, c ng t ó mà khoa h c bi n phát tri n nh ư ngày nay. Trong th c t , con ng ưi v n ch ưa khai thác h t ti m nng v n t i bi n, l ưng hàng hoá ưc chuy n b ng ưng bi n hiên nay kho ng 70%, c ưc phí ch chi m 40% t ng l ưng. Ho t ng hang h i c ng x y ra nhi u r i ro, ưc tính kho ng 65% s tàu ch du b m, c 1,5 ngày thì có 6000 t n d u b xu ng bi n. Vi t Nam là m t qu c gia có lãnh h i ln, b bi n dài, các c a sông nhi u và dày c phân b v i kho ng cách trung bình h ơn 20km trên ưng b , các v ng v nh ven b chi m n 60% ưng b và có n 12 v ng v nh l n. ó chính là nh ng ti m n ng cho s phát tri n c ng và hàng h i c a Vi t Nam. n nay, n ưc ta có t ng s 52 cng, nh ưng còn nh bé và l c h u, c ơ s v t ch t còn y u kém i tàu bi n n ưc ta c ng t ươ ng t , gm kho ng h ơn 300 chi c v i s c ch 800.000 t n, tu i tàu u l n (g n 20 n m) nên trang thi t b ã c k . Công nghi p c ơ khí t u thuy n c a n ưc ta c ng còn y u kém, ch y u là s a và óng tàu có tr ng t i bé. D ki n n n m 2010, nhu c u v n t i bi n c a n ưc ta t ng lên nhi u, t i 50 tri u t n. Vì th hi n nay chúng ta c n t p trung c i t o, nâng c p và m r ng h i c ng và i ng tàu bi n. Hi n nay, bên c nh vi c phát tri n GTVT trên bi n, ngu i ta còn xây d ng nh ng ưng ng m d ưi áy bi n n i li n các ph n l c a và các o tách r i, làm ng n kho ng cách và i l i thu n ti n, nhanh chóng. Nh t, Anh, Pháp, M là nh ng n ưc i u trong l nh v c này, hi n nay ng ưi ta ang xây dng con ưng h m xuyên bi n dài 250km n i Nh t v i Hàn. 4. N ăng l ượng * Nng l ng t o ra t s chênh l ch nhi t và m n: Mt trong nh ng ngu n n ng l ưng l n trong i d ươ ng là s chuy n hoá NL nhi t c a n ưc bi n và i d ươ ng thành n ng l ươ ng in. Nhi t c a l p n ưc m t và và l p n ưc d ưi sâu c a các vùng bi n nhi t i và á nhi t i chênh nhau t i 20 - 25 oC, ây là ngu n n ng l ưng s ch, v nh c u và tái t o vô cùng to l n mà con ng ưi có th khai thác trong t ươ ng lai, ti m n ng có th t i 5 t KW/n m. Hi n nay Nh t B n, M và Tahiti ã s d ng ngu n NL này. Ti m n ng khai thác NL lo i này n ưc ta kho ng 0,15 t kW. Nh ư chúng ta ã bi t, do s b c h ơi m nh nên n ưc bi n và i dươ ng m n, in hình là m n b bi n ch t lên én 25%, ng ưi ta l i d ng s chênh l ch m n gi a n ưc c a bi n Ch t và a Trung H i ch y máy phát in, khi n ưc m n ch y qua màng th m th u sang phía n ưc nh t y c t n ưc lên cao, khi c t n ưc xu ng làm bánh xe quay. Tuy nhiên, ph ươ ng pháp này m i b t u ưc th nghi p, ti m n ng ưc tính c 2,6 t kW/n m. * Nng l ng thu tri u: S d ng n ng l ưng c a thu tri u(s nâng lên và h xu ng) có th là m t trong nh ng cách ơ n gi n nh t t o ra in t NL i d ươ ng. Ti m n ng c a lo i NL này ưc ánh giá là kho ng 1.240 t kW/ n m, v m t lý thuýêt, nó có th cung c p 20% s n l ưng NL toàn c u hi n nay. Cách s d ng 89
18. thu tri u phát in ã ưc ti n hành Pháp, TQu c, Nga. Ng ưi ta cho r ng, nh ng n ơi có biên tri u l n thì vi c khai thác lo i NL này s kinh t h ơn nhi u so v i thu in s d ng dòng ch y. bi n Vi t Nam, dao ng m c n− c th y tri u không thu c lo i l n, không ph i l n ơi công su t nhi u tri n v ng xây d ng các nh máy in th y tri u l n nh− các a im khác trên th gi i. Tuy nhiên, vùng bi n n− c ta có m t h th ng vùng v nh ven bi n có th t n d ng khai thác n ng l−ng th y tri u. T ng công su t nm (GWh): V nh H Long: 4729; V nh Di n Châu (Ngh An): 620; Vnh Quy Nh ơn: 135; V nh V n Phong - Bn G i: 308; V nh Cam Ranh: 185; V nh Phan Rang: 190; Vnh Pa a R ng: 171; V nh Phan Rí: 221; M i Né: 109; V nh Phan Thi t; 615; V nh G nh Rái: 714; Vnh ng Tranh: 371; V nh R ch Giá: 139. * Nng l ng sóng: Chúng ta h u nh ư ai c ng bi t n s c m nh c a sóng bi n, cbi t là vào khi bi n ng hay dông bão. Sóng bi n ch a ng ngu n NL vô cùng to l n, h ơn 100 n m tr ưc ây, sóng bi n ã ưc dùng t o thành in. Theo ánh giá hi n nay, t ng NL sóng bi n là 2,7.10 12 kW . Ng ưi Nh t i tiên phong trong vi c s d ng NL sóng bi n t o thành in, nh ưng NaUy là n ưc u tiên l p t máy phát in nh sóng bi n có quy mô l n v i công su t 500kW. S d ng ngu n NL này chúng ta không h tn 1 tý NL kh i ng mà l i b o v t t môi tr ưng s ng. S li u n ng l ưng sóng bi n Vi t Nam: V nh H Long l n: 4.728,990; V nh H Long nh : 852,986; Vnh Di n Châu: 619,966; V ng áng:16,086; V ng C u Hai (Th a Thiên - Hu ): 34,590; V nh Nng: 48,785; V nh Bãi Nam ( N ng): 98,674. *Nng l ng dòng ch y i d ơ ng: Các dòng h i l ưu trên bi n th ưng ưc ví nh ư các dòng sông, ch y theo m t ưng t ươ ng i c nh và có chi u r ng t i hàng ch c th m chí hàng tr m km, chi u dài có th n hàng nghìn km, tc t 1 - 3km/h. Trên TG có 2 dòng h i l ưu c c l n v i 2 chi u nóng - lnh ng ưc nhau, ó là dòng Gulf Stream và Kurôshio, riêng dòng Kuroshio ã có l ưu l ưng n ưc g p 20 l n t ng l ưu l ưng các dòng sông trên TG. Theo tính toán thì tng ti m n ng c a các h i l ưu là 5 t kW , có nhi u k thu t khác nhau bi n NL này thành NL in, nh ư: T p trung dòng ch y b ng các dù, Liên k t dòng ch y hay máy chân v t, d ng vòng cung hay d ng Coriolit, ây là ngu n n ng l ưng có ti m n ng và tính kh thi l n, hi n nay ng ưi ta v n ti p t c nghiên c u và phát tri n KH - KT và CN có th i vào khai thác. Vi t Nam, N ng l− ng dòng ch y t ng h p do gió v th y tri u t p trung t− ơng i l n phía Tây Nam o H i Nam: mùa ông t công sut 400 - 600w/m2; mùa h : 200 - 350; Vùng quanh mi C Mau: mùa ông: 200 - 300; mùa h : 300 - 450; vùng ngo i kh ơi ông Nam c a Nam B : 100 - 300. * Hydro n ng trong n c bi n: H n ng là nguyên t ng v c a H nguyên t nh , trong nhân c a H n ng có thêm 1 trung t vì th nó có nguyên t l ưng là 2. Trong n ưc bi n H n ng có hàm l ưng kho ng 30mg/lít. N u v y thì trong bi n và i d ươ ng có t i 10.000 t t n H n ng, t nó s t o ra NL t ươ ng ươ ng v i 30 l n NL c a d u m c a c T . N m 1984, TQu c ã ch t o thành công thi t b th c nghi m ph n ng ht nhân s d ng H n ng, sau ó là n các nhà khoa h c Anh Nh ng thành công b ưc u này ã m ra thêm m t h ưng m i, 1 hy v ng l n cho vi c khai thác NL trên TG. 5. V ị th ế và c ảnh quan Ngày nay, du l ch ã tr thành m t trong nh ng ho t ng kinh t l n nh t toàn c u, ưc g i là ngành công nghi p không khói. Xu h ưng hi n nay là du l ch sinh thái và du l ch bi n, nh ư th là phù h p v i xu h ưng thân thi n và g n k t v i thiên nhiên và có trách nhi m xã h i ngày càng nhi u hơn. Du l ch bi n phát tri n g n li n v i nhi u y u t nh ư: v trí a lý, a hình, c nh quan, khí h u, hi v n, s a d ng c a sinh v t và v n hoá - nhân v n. Hi n nay lo i hình du l ch bi n ch a ng m t ti m n ng vô cùng to l n v i 3S và th c, trú, hành, l c và y; vì th nó v n là lo i hình h p d n nhi u khách du l ch nh t. Trên TG, hi n nay ang phát tri n nhi u lo i hình du lich r t h p d n trên bi n: du l c ng m d ưi bi n, du l ch l n, xây d ng các công viên bi n (TG ã có h ơn 200 công viên bi n). 90
19. Vi t Nam có nhi u l i th phát tri n du l ch nh ư: Vùng bi n r ng, b bi n dài, có n 3000 o l n nh , khí h u nhi t i gió mùa, bãi bi n p, a d ng sinh h c cao, nhi u phong c nh ven bi n p, vn hoá dân gian và di s n v n hoá ven bi n n ưc ta ã xác inh ưc kho ng 126 bãi cát bi n, có 20 bãi t tiêu chu n qu c t , dài n 16km, bên c nh ó còn có hàng tr m các bãi bi n nh , t nh l ng nm ven các o, các v ng Du l c bi n n ưc ta thu hút kho ng 80% khách du l ch n ưc ngoài/ khách DL n ưc ngoài n VN. Hi n nay, Vi t Nam ã xác nh 10 c m du l ch bi n l n, c n chú tr ng và ưu tiên phát tri n. M c khách n VN vào n m 2000 là trên 3 tri u l ưt v i m c thu kho ng 600 tri u USD, d ki n n n m 2010 s t ng lên 7,5 tri u lưt và thu v 2 t USD. Ch tr ươ ng y m nh du l c qu c t làm ng l c phát tri n du l ch n i a, t ng b ưc công nghi p hoá, hi n i hoá và luôn gi ph ươ ng châm: sinh thái - môi tr ưng, v n hoá - hi n i, dân t c - c áo. Khí h u, a hình: a hình là m t h p ph n quan tr ng c a h th ng môi tr ưng t nhiên-xã hi, nó quy t nh c im phân b v t ch t và n ng l ưng ngo i sinh trên b n m t trái t hay TNTN các n i khác nhau. Vì th a hình làm m t trong nh ng tài nguyên quan tr ng ph c v cho quy ho ch và xây d ng các d án phát tri n. a hình ưc khai thác b n v ng có ngh a là khi chúng ta s d ng nó, làm thay i nó nh ưng không phá v nó làm x y ra các tai bi n và v n môi tr ưng, mà nó v n n m trong tr ng thái c n b ng phù h p v i iu ki n m i. a hình có th ưc s d ng tr c ti p - ví d nh ư trong du l ch, hay gián ti p. a hình ven b và bi n Vi t Nam ã ưc khai thác nhi u cho s phát tri n, nh ư khai thác cho DL, hàng h i, th ươ ng m i Bi n và a d ươ ng còn có m t vai trò vô cùng quan tr ng i v i con ng ưi ó là iu hoà khí h u, gió t và gió bi n làm gi m nhi t , s oi n ng, b i và khí th i l c a, thay th vào ó m t không khí mát m , trong lành nh vào c tính nhi t dung cao c a n ưc Không khí bi n ch a các anion - ưc coi là m t lo i vitamin không khí. V th : Là nh ng l i th so sánh v ph ươ ng di n a lý, v trí trong m t t ng th phát tri n, t ó phân tích, ánh giá và phát hi n ch ng khai thác t t nh t các giá tr v t ch t và phi v t ch t mà qu c gia ang có. V th c a m t vùng hay 1 qu c gia n m bên b bi n c ng v i không gian bi n rng l n ã mang l i nhi u c ơ h i phát tri n cho ch th , Singapore và nh t B n là nh ng ví d v vi c khai thác t t v th ó. M c tiêu c a vi c phân tích v th là ph i xác inh cho ưc các c c phát tri n vi bán kính nh h ưng và các tuy n l c n i các c c t o thành m ng phát tri n. Ví d nh ư Nh t Bn ã s d ng các chi n l ưc khai hoang l n bi n, xây d ng các bi n nhân t o phía ngoài b , n i các cc nhân t o vi m ng ven bi n t o nên m ng phát tri n hoàn ch nh, bi t phát huy v th , h ã phát tri n c c nhanh m c dù tài nguyên c a h không giàu có. Vi t Nam, trong nh ng n m i m i gn ây ã có các chi n l ưc b t u khai thác v th trong phát tri n kinh t , ví d vi c hình thành các tam giác và hành lang kinh t : Tam giác Hà N i - Hi Phòng - Qu ng Ninh; tam giác TP. HCM - Biên Hoà - Vng T u và hành lang kinh t Dung Qu t - à N ng - Hu . Trong ó chú tr ng phát tri n hành lang kinh t mi n Trung làm i tr ng v i ASEAN thông qua Lào. Nh ư v y, v th c a m t mnh t, m t khu v c hay m t qu c gia là t nó có ưc, nh ưng hi u qu phát huy l i th và mang li l i ích cho ch th thì l i ph thu c vào kh n ng phân tích, t ch c, xây d ng chi n l ưc khai thác nó. 6. V ật li ệu xõy d ựng * V t li u xây d ng: VLXD bi n bao g m các thành t o b r i nh ư cát, cu i, s i, á vôi, v sò c phân b ch y u các vùng ven bi n, ven o, áy các v ng, v nh và trong tr m tích th m l c a. Ti m n ng ngu n v t li u này l n, h u h t các qu c gia ven bi n u khai thác cho vi c xây d ng, nung vôi và làm xi m ng. Kh i l ưng ã khai thác r t l n, nh ưng khó lòng th ng kê sát th c t . Riêng M, hang n m khai thác kho ng 500 tri u t n cát, s i và 40 tri u t n v sò c Tuy nhiên vi c khai thác các lo i v t li u này nên h n ch , tránh xói l ưng b , phá hu các sinh c nh và môi tr ưng sng ven b . 91
20. III. III. NH ỮNG VÙNG VEN BI ỂN ĐẶ C S ẮC Vùng ven b luôn là n ơi ưc con ng ưi quan tâm do ngu n tài nguyên c a nó. ây là nơi có vùng ng b ng màu m và tài nguyên bi n phong phú, vùng ven b c ng là n ơi d dàng cho s ti p cn c a th tr ưng qu c t . Nó t o ra không gian s ng, các tài nguyên sinh v t và phi sinh v t cho các ho t ng c a con ng ưi và có ch c n ng iu hoà i v i môi tr ưng t nhiên c ng nh ư môi tr ưng nhân t o. Vùng ven b là vùng tr ng tâm c a nhi u ngành kinh t qu c gia, là n ơi mà ph n l n các ho t ng v kinh t , xã h i di n ra và c ng là n ơi mà tác ng c a các ho t ng này nhi u nh t. i v i nh ng n ưc có vùng b rng l n, h ơn m t n a dân s s ng t i ây và t m quan tr ng c a vùng ven b còn gia t ng trong t ươ ng lai do s gia t ng không ng ng c a vi c di dân t các vùng sâu trong lãnh th ti ây. Do v y, không ng c nhiên khi có s xung t sâu s c gi a nhu c u tiêu dùng hi n nay i v i tài nguyên và vi c m b o cho vi c tiêu th tài nguyên ó trong t ươ ng lai. Trong m t s qu c gia, s xung t ó ã t n m c nguy c p do ph n l n vùng ven b ã b ô nhi m do các ngu n khác nhau. Rt nhi u ho t ng phát tri n ô th , công nghi p và nông nghi p trên vùng ven bi n là n m trong vùng t ng p n ưc ven bi n có n ng su t cao và các d án phát tri n ang làm bi n i h sinh thái ven bi n trên m t qui mô r t l n. N ưc th i t h u h t các ô th và khu công nghi p trên th gi i tr c ti p vào bi n ho c gián ti p qua các h th ng sông mà không ưc x lý ho c x lý r t ít. Ngh cá b sa sút, t ng p n ưc b khô, các r n san hô b phá h y, các bãi bi n b xu ng c p, 1. Khái ni ệm vùng ven bi ển (vùng ven b ờ - Coastal Zone). Vùng ven b là khu v c có giao di n khá h p gi a bi n và t li n, ó là n ơi các quá trình sinh thái ph thu c vào s tác ng l n nhau gi a t li n và bi n, các tác ng này di n ra khá ph c t p và nh y c m. Vùng ven b th ưng ưc hi u nh ư là n ơi t ươ ng tác gi a t và bi n, bao g m các môi tr ưng ven b c ng nh ư vùng n ưc k c n. Các thành ph n c a nó bao g m các vùng châu th , vùng ng bng ven bi n, các vùng t ng p n ưc, các bãi bi n và c n cát, các r n san hô, các vùng r ng ng p mn, m phá, và các c tr ưng ven b khác. Khái ni m vùng ven b th ưng ưc xác nh m t cách tùy ti n, h ơi khác nhau gi a các qu c gia và th ưng d a vào gi i h n pháp lý và ranh gi i hành chánh. Ngoài ra, còn có nh ng sai khác v a v n (physiography), sinh thái và kinh t gi a các vùng khác nhau, do ó không có m t nh ngh a ưc ch p nh n r ng rãi v vùng ven b . Thay vào ó, có nhi u nh ngh a b sung ph c v cho nh ng m c ích qu n lý khác nhau, trong ó v n ranh gi i c n ưc xem xét. Ví d m t s n ưc Châu Âu, vùng ven b m r ng ra t i vùng lãnh h i, m t s n ưc khác thì l y ưng ng sâu làm gi i h n. Còn v ranh gi i t li n thì c ng r t m ơ h do tác ng c a bi n vào khí h u có th vào n vùng n i a bên trong c ng nh ư vùng ng b ng ng p l t r ng l n. Vn ranh gi i vùng ven b có th ưc xác nh m t cách th c t bao g m các khu v c và các ho t ng liên quan n v n qu n lý mà ch ươ ng trình s nh m vào. Trong nhi u tr ưng h p, ranh gi i vùng t và bi n ưc ch n th ưng có m t kho ng cách nh t nh v i m t m c t nhiên ch ng h n nh ư là m c n ưc th p trung bình (MLWM, Mean Low Water Mark) hay m c n ưc cao trung bình (MHWM, Mean High Water Mark). Bảng 1. M ột s ố ví d ụ v ề ranh gi ới vùng ven b ờ Nc, bang Ranh gi i t li n Ranh gi i bi n Rhode Island 200 b k t b bi n Vùng lãnh h i (3 d m) Hawaii Tt c t li n tr vùng các khu r ng b o v Vùng n ưc c a Bang Brunei Tt c vùng t li n và n ưc cách MHWM 1 T MHWM n 200 m n ưc sâu km Singapore Toàn b t li n Vùng lãnh h i và các o xa b Sri Lanka 300 m t MHWM 2 km t MLWM Malaysia Ranh gi i huy n 20 km t b 92
21. Theo IUCN (1986), vùng ven b ưc nh ngh a nh ư sau: "là vùng ó t và bi n t ươ ng tác vi nhau, trong ó ranh gi i v t li n ưc xác nh b i gii h n các nh h ưng c a bi n n t và ranh gi i v bi n ưc xác nh b i gi i h n các nh h ưng c a t và n ưc ng t n bi n." Theo World Bank, vùng ven b ưc hi u là " d a vào nh ng m c tiêu th c ti n, mà vùng ven b là m t vùng c bi t có nh ng thu c tính c bi t, mà ranh gi i ưc xác nh, th ưng d a vào nh ng v n ưc gi i quy t" Ngoài ra còn có m t s thu t ng khác ưc s d ng trong QLTHVB bao g m: − Vùng ven bi n (Coastal area): v m t a lý thì r ng h ơn vùng ven b , ưng biên c a nó m rng v phía t li n h ơn. Vùng ven b ch là m t ph n c a khu v c ven bi n. iu này r t quan tr ng, ng trên ph ươ ng di n ch c n ng, b i trong nhi u quy trình v môi tr ưng, nhân kh u, kinh t và xã h i trên th c t b t ngu n t vùng ven bi n r ng l n, tuy nhiên nh ng bi u hi n ca chúng ch th y rõ ưc trong ph m vi vùng ven b . − Vùng n ưc ven bi n (Coastal water): vành ai h p g n b có n ưc bi n và n ưc c a sông. − Vùng gian tri u (Intertidal area): vùng gi a ưng ng p tri u khi tri u th p nh t và ưng ng p tri u khi tri u cao nh t (ph n t li n ch u tác ng c a th y tri u). − Vùng b bi n (Coastline): ưng ti p xúc t i im chia c t t li n v i các vùng n ưc ven bi n. − Vùng t ven b (Shore lands): vùng t li n xu ng t i ưng biên cao nh t b nh h ưng b i th y tri u Do có nhi u s khác nhau trong nh ngh a v khái ni m vùng ven b , có m t s v n th ưng ny sinh trong quá trình th c thi qu n lý t ng h p vùng ven b . Th nh t, pháp lu t qu c gia liên quan ti gi i quy t v n này, n u nó t n t i, th ưng không rõ ràng trong vi c ưa ra nh ng nh ngh a và tiêu chí biên gi i vùng ven b m t cách chính xác. Th hai, th ưng các ranh gi i ưc xác nh theo qui nh c a hành chính không ng nh t v i ranh gi i c a h sinh thái. Th ba, vi c qu n lý các vùng ven b xuyên qu c gia th ưng r t khó kh n do nó liên quan t i l i ích t ng qu c gia. Ngoài ra, pháp ch và s phân nh i b có th có s khác nhau r t l n gi a các qu c gia c n k nhau. Nh ư v y có th th y là nh ngh a v vùng ven b th ưng ph c v và h tr cho các k ho ch chính tr , chính sách cân b ng nhu c u i v i tài nguyên và gi i quy t các xung t nhi u m t trong v n s d ng tài nguyên. Do v y, nh ngh a vùng ven b ph i ph n nh các ti p c n t ng h p bao g m (a) vùng ven b ưc qu n lý là m t h t ng h p v tài nguyên và s d ng tài nguyên và (b) ch c n ng qu n lý ph i hp gi a các t ch c khác nhau liên quan n qui ho ch và th c thi. nh ngh a v vùng ven b ti p t c ưc chu n b k l ưng và c p nh t trong các d án c a các qu c gia, các y u t sau ây c n ph i ưc tính n: • Ph m vi ph n t bên trong vùng ven b ph i ưc tho thu n c ng nh ư ph n n ưc thu c lãnh th qu n lý. • nh ngh a vùng ven b ph i xu t phát t các c im t nhiên ( a m o) và ch c n ng sinh thái. • Xác nh ranh gi i hành chính d a vào pháp lu t qu c gia, các vùng c tr ưng và các qui ho ch chi ti t. • S d ng các k thu t b n phác h a ranh gi i ưng b và ưng vùng ven b trên các b n 2. Các h ệ sinh thái ven bi ển a. H sinh thái c a sông Ca sông (estuary) là thu v c ven b t ươ ng i kín, n ơi mà n ưc ng t và n ưc bi n g p nhau và tr n l n vào nhau. Các c tr ưng v a m o, l ch s a ch t và iu ki n khí h u t o nên s khác bi t v tính ch t v t lý và hoá h c c a các ki u c a sông. Ki u tiêu bi u nh t là c a sông châu th ven b (coastal plain estuary). Các c a sông thu c ki u này ưc hình thành vào cu i k b ng hà mu n, khi n ưc bi n dâng lên ng p các châu th sông ven b bi n. Ki u c a sông th hai là v nh n a kín (semi-enclose bay) ho c m phá (lagoon). ây các doi cát song song v i ưng b hình thành và ng n c n m t ph n s trao i n ưc t bi n. mu i trong các m khác nhau nhi u, ph thu c vào iu ki n khí h u. Ki u c a sông cu i cùng là v nh h p. Các thung l ng này b tr ng b i ho t ng 93
22. bng hà và sau ó b ng p b i n ưc bi n. Chúng c tr ưng b i c a nông làm h n ch trao i n ưc trong v nh v i bi n. Các ki u c a sông còn ưc phân chia b ng c ơ s khác d a trên xu th bi n thiên c a mu i. Nưc ng t có t tr ng nh h ơn n ưc bi n, khi g p nhau n ưc ng t s n i trên n ưc bi n. Chúng s tr n l n khi ti p xúc, quá trình này khác nhau do nhi u y u t . Khi c t n ưc th ng ng có mu i cao nh t áy và th p nh t t ng m t, ng ưi ta g i là ki u c a sông d ươ ng (positive estuary). vùng khô h n, l ưng n ưc ng t t sông nh và t c bay h ơi cao, hình thành ki u c a sông âm (negative estuary). c tr ưng c a nó là n ưc m n i vào b m t và ôi khi ưc pha loãng b i l ưng n ưc ng t nh . Ki u c a sông mang tính ch t mùa (seasonal estuary) hình thành vùng có mùa m ưa và mùa khô rõ r t. mu i ây thay i theo th i gian ch không ph i thay i theo không gian. Hu h t các vùng c a sông u có n n áy bùn. Tr m tích ưc mang n t n ưc ng t và n ưc bi n. Vai trò c a vt ch t t sông ho c t bi n trong quá trình hình thành n n áy bùn khác nhau gi a các c a sông. Thành ph n c ơ h c c a tr m tích c ng b chi ph i b i dòng ch y, n ơi dòng ch y m nh, ch t áy thô h ơn; còn n ơi n ưc t nh, ch t áy r t m n. Các tai bi n nh ư l li, bão l n có th làm thay i l n c im tr m tích và gây ch t hàng lo t sinh v t. Nhi t vùng c a sông thay i l n h ơn so v i các thu v c ven b lân c n. Bi n thiên c a giá tr này mang tính mùa v và theo iu ki n khí quy n. Nhi t còn khác nhau gi a các t ng n ưc. B m t có dao ng cao h ơn do trao i v i khí quy n. Ca sông ưc t li n che ch n 3 phía, nên nh h ưng t o sóng c a gió ưc gi m thi u và vì vy ch có sóng nh . Ho t ng y u c a sóng t o iu ki n cho n n áy m n h ơn, cho phép th c v t có r phát tri n và n n áy n nh. Dòng ch y c a sông do tri u và n ưc sông chi ph i. T c dòng ch y m nh nh t t ưc gi a lu ng. m t s vùng n ơi c a sông b óng vào mùa khô, s v n chuy n n ưc gi m nghiêm tr ng có th d n n ng n ưc, hàm l ưng O 2 gi m, t o n hoa và cá ch t. H u h t các c a sông u có l ưng n ưc ng t ch y ra liên t c t ngu n. M t l ưng n ưc ng t vn chuy n ra c a sông tr n l n vào n ưc bi n theo m c khác nhau, th tích c a l ưng n ưc này ưc t i ra kh i c a sông ho c bay h ơi bù cho th tích n ưc t ươ ng t ch y ra t ngu n. Th i gian cn thi t o kh i n ưc ng t ã cho ưc t i ra kh i c a sông ưc g i là th i gian ch y. Kho ng th i gian này có th nh l ưng ưc tính n nh c a h c a sông. Th i gian ch y kéo dài r t quan tr ng cho s duy trì qu n xã sinh v t n i. Do có s l ưng l n v t l ơ l ng trong n ưc vùng c a sông, ít nh t là vào m t th i k nào ó trong n m, c c a thu v c th ưng r t cao. c có giá tr cao nh t khi l ưng n ưc ng t ch y ra nhi u nh t và gi m d n khi ra phía c a, n ơi l ưng n ưc bi n ưu th . nh h ưng sinh thái chính c a c là làm gi m áng k chi u sáng, vì th gi m quang h p c a th c v t phù du và th c v t áy làm gi m n ng su t sinh h c. Trong iu ki n c quá cao, sinh kh i th c v t phù du g n nh ư không có và kh i l ưng v t ch t h u c ơ ưc t o thành ch y u b i th c v t bãi l y n i. S hoà tan oxy trong n ưc gi m theo quá trình t ng nhi t và mu i. Vì v y l ưng oxy thay i khi các thông s này bi n thiên. các c a sông có sâu l n, th ưng xu t hi n l p ng nhi t vào mùa hè và t n t i s phân t ng mu i. Trong iu ki n ó, trao i khí gi a l p m t giàu oxy và t ng áy sâu di n ra r t kém. Hi n t ưng này cùng v i ho t ng sinh h c tích c c, s trao i n ưc ch m gây ra s thi u oxy t ng áy. ng v t bi n là nhóm l n nh t vùng c a sông khi xét v ph ươ ng di n s l ưng loài và ưc xp vào hai phân nhóm. Các ng v t h p mu i (stenohaline) không th ch u ưc s bi n thiên 0 mu i và ch s ng ưc vùng c a sông v i mu i l n h ơn 25 /00 . ây th c s là nh ng ng v t 0 sng bi n. Phân nhóm r ng mu i (euryhaline) có th thích nghi ưc v i mu i 15 - 18 /00 , th m 0 chí m t s loài ch u ưc mu i nh t n 5 /00 . Các loài n ưc l hay còn gi là các loài c a sông in hình, có chu k s ng hoàn toàn vùng 0 ca sông, s ng ch y u vùng có mu i trong kho ng t 5-18 /00 nh ưng không xu t hi n trong n ưc ng t hay n ưc bi n th c s . M t s gi ng loài n ưc l có th h n ch phân b v phía bi n không ph i vì y u t sinh lý mà do các m i quan h sinh h c nh ư c nh tranh ho c v t d . 94
23. 0 Nhóm ng v t n ưc ng t không th ch u ưc mu i trên 5 /00 và ch s ng ph n trên c a sông. Ngoài ra, vùng c a sông còn có nhóm sinh v t quá g m nh ng loài nh ư cá di c ư. Chúng có th i qua c a sông trên ưng n bãi ngoài bi n ho c trong sông. Ví d thông th ưng là cá h i ho c cá chình. M t s sinh v t ch tr i qua m t ph n cu c i trong c a sông, th ưng g p là giai on u trùng. S l ưng loài ng v t ca sông th ưng nghèo h ơn các qu n c ư bi n ho c các vùng n ưc ng t lân c n. ây là vùng kh c nghi t mà nhi u sinh v t bi n ho c n ưc ng t không th ch u ng ưc. Các sinh v t c a sông th c s ch y u có ngu n g c bi n. Sinh v t bi n ch u s gi m mu i tt h ơn sinh v t n ưc ng t ch u ng mu i t ng, vì v y sinh v t c a sông có ưu th b i ng v t bi n. Tính a d ng kém c a thành ph n loài c a sông ưc gi i thích b i vài lý do. Ý ki n ph bi n nh t cho r ng iu ki n môi tr ưng bi n ng ch cho phép nh ng loài v i s chuyên hoá ch c nng sinh lý c bi t thích nghi. Cách gi i thích th hai c p n th i gian a ch t c a quá trình hình thành các c a sông. S t n t i c a chúng không dài khu h c a sông phát tri n y . Lý do cu i cùng có th là do hình thái vùng c a sông kém a d ng nên có ít n ơi s ng và có ít loài ng vt. Thành ph n loài th c v t l n c a sông kém phong phú. H u h t các vùng ng p n ưc th ưng xuyên u có áy mùn không phù h p rong bám. H ơn n a, n ưc c h n ch chi u sáng, vì v y vùng n ưc sâu h u nh ư không có th c v t. Vùng tri u và vùng n ưc nông cho phép phân b m t s loài rong l c, c bi n và c bi t là th c v t ng p m n vùng nhi t i. To Silic khá ph phong phú trên các bãi tri u g n bùn vùng c a sông. Chúng có th di ng lên b m t ho c vào trong bùn ph thu c vào chi u sáng. Bùn c a sông c ng là n ơi s ng thích h p ca t o lam s i. Vi khu n là thành ph n phong phú c trong n ưc và trong bùn, n ơi giàu có v t ch t hu c ơ. Sinh v t phù du vùng c a sông khá nghèo v thành ph n loài. T o Silic th ưng chi m ưu th trong mùa nóng và th m chí quanh n m m t s khu v c. ng v t phù du c ng nghèo v thành ph n cng nh ư bi n ng l n theo mùa. Các loài c a sông th c s ch t n t i các c a sông l n và n nh. các c a sông nông, thành ph n ng v t phù du bi n in hình chi m ưu th . Nng su t sinh h c s ơ c p vùng c a sông ch y u do t o Silic s ng áy. Tuy nhiên, c a sông li có m t l ưng l n ch t h u c ơ và n ng su t th c p cao. Ngu n n ng su t s ơ c p ch y u ưc cung cp b i th m th c v t vùng tri u bao quanh c a sông. Ngoài ra, c a sông còn nh n v t ch t h u c ơ t sông và t bi n v i l ưng áng k . Vùng c a sông có r t ít ng v t n th c v t và vì v y, v t ch t có ngu n g c th c v t ph i ưc phân hu thành mùn b i vào chu i th c n. Quá trình này có s tham gia c a vi khu n. Mùn bã h u c ơ l ng ng hình thành n n áy giàu vi khu n và t o. ây là nh ng ngu n th c n quan tr ng cho các ng v t n mùn bã và ch t l ơ l ng. V ph ươ ng di n ngu n th c n, khái ni m mùn bã ưc hi u v i ngh a r ng bao g m các mãnh h u c ơ, vi khu n, t o và th m chí c ng v t ơ n bào. L ươ ng v t ch t h u c ơ r t giàu c a sông, có th t giá tr 110 mg/l cao h ơn nhi u so v i vùng bi n ngoài 1-3 mg/l. Nng su t s ơ cp c a c t n ưc th p, nghèo ng v t n th c v t và s phong phú c a mùn bã cho th y mùn bã là c ơ s c a chu i th c n c a sông. Tuy nhiên, iu này không có ngh a là t t c ng v t n mùn bã có th tiêu hoá các mãnh h u c ơ. H u nh ư chúng ch tiêu hoá vi khu n và các vi sinh v t khác s ng trên các mãnh h u c ơ và bài ti t nguyên v n các m nh này. Nhìn chung, nh giàu dinh d ưng và t ươ ng i ít các v t d , c a sông tr thành n ơi nuôi d ưng u trùng c a nhi u loài ng v t mà khi tr ưng thành chúng s ng vùng khác. ây c ng là bãi ki m n c a nhi u loài ng v t di c ư. Bên c nh ó, nh s b o v t nhiên c a m phá và vùng c a sông mà nó có giá tr l n cho s phát tri n c ng và c ng bi n, ti p n là các khu công nghi p và dân c ư lân cn. C a sông c ng ưc xem nh ư là môi tr ưng ti p nh n các lo i rác th i công nghi p và sinh ho t dân c ư. Ho t ng ánh b t th y s n th ưng d a trên h sinh thái c a sông m phá. Cu i cùng thì ca sông, m phá còn ưc s d ng cho m c ích ngh ng ơi, du l ch gi i trí. 95
24. b. H sinh thái vùng tri u Vùng tri u là vùng không ng p n ưc m t kho ng th i gian trong ngày v i các y u t t nhiên thay i do n ưc và không khí chi ph i. Qu n xã sinh v t thích nghi môi tr ưng này và s liên k t gi a sinh v t và môi tr ưng t o nên h sinh thái vùng tri u. Thu tri u là y u t quan tr ng nh t tác ng lên m i sinh v t vùng tri u. Thi u s ho t ng ca thu tri u v i s lên xu ng theo chu k c a m c n ưc bi n h sinh thái này s không t n t i và các yu t khác h t b chi ph i. Có ba ch thu tri u khác nhau g m nh t tri u, bán nh t tri u và h n hp tri u. cao thu tri u khác nhau t ngày này sang ngày khác do so sánh gi a v trí m t tr i và mt tr ng. Thu tri u cùng v i th i gian có th nh h ưng tr c ti p lên s t n t i và c u trúc qu n xã sinh vt vùng tri u. nh h ưng u tiên là th i gian vùng tri u ph ơi ra không khí và th i gian ng p n ưc. Trong th i gian ph ơi bãi, sinh v t ph i ch u ng s dao ng nhi t l n và d b m t n ưc. Do h u h t sinh v t vùng tri u ph i ch ng p n ưc mi b t m i, th i gian ph ơi bãi càng dài c ơ h i ki m n và tích lu n ng l ưng càng ng n. ng th c v t khác nhau v kh n ng ch ng ch u v i th i gian ph ơi bãi và s chuyên hóa này là m t trong nh ng lý do t o nên s phân vùng phân b . nh h ưng th hai lên i sng sinh v t là th i gian ph ơi bãi vào ban ngày. Tri u th p vùng nhi t i di n ra lúc tr i t i thu n l i hơn i v i sinh v t do nhi t th p h ơn và ít m t n ưc h ơn. Thu tri u là chu k có th d báo tr ưc và hình thành nh p iu c a nhi u loài sinh v t. Nh p iu này liên quan n các quá trình sinh s n, dinh d ưng, Nh c tr ưng v t lý, môi tr ưng n ưc, nh t là các thu v c l n nh ư i d ươ ng có bi n thiên nhi t không l n. Gi i h n nhi t bi n hi m quá ng ưng gây ch t i v i sinh v t. Tuy nhiên, vùng tri u th ưng ph i ch u ch nhi t c a không khí. Trong th i gian khác nhau, nhi t có th vưt quá ng ưng gây ch t ho c có nh h ưng gián ti p làm cho sinh v t suy y u và không th duy trì ho t ng bình th ưng. Sóng bi n nh h ưng n các cá th và qu n th sinh v t vùng tri u nhi u h ơn các thu v c khác. Tác ng u tiên v i sinh v t là p v ho c xé nát v t th . S ch u sóng là gi i h n phân b ca các sinh v t không thích nghi sóng và là nhu c u i v i các sinh v t ưa sóng. Sóng còn có tác ng m r ng vùng tri u nh y n ưc lên cao so v i cao c a tri u. Nh v y, nhi u sinh v t có th sng cao h ơn vùng có sóng so v i vùng che ch n trong cùng m t m c tri u. mu i vùng c ng thay i l n. Khi tri u th p, m ưa l n ho c dòng nưc t t li n làm gi m mu i, có th làm ch t sinh v t do kh n ng ch ng ch u h n ch c a chúng. Các sinh v t vùng tri u ch y u có ngu n g c bi n. S thích nghi c ơ b n là tránh s c ép c a iu ki n khí quy n. S m t n ưc là quá trình di n ra ngay sau khi sinh v t bi n ra kh i môi tr ưng n ưc. Sinh v t vùng tri u s ng sót ưc khi ph ơi bãi khi s m t n ưc m c t i thi u ho c c u t o c ơ th thích nghi vi s m t n ưc trong m t th i gian nh t nh. C ơ ch ơn gi n nh t là tr n ch y trong các hang h c, rãnh ho c tìm n ơi trú n vùng m ưt ph rong t o. Rong bi n ch u ng s m t n ưc nh c u t o mô. Sau khi b khô do tri u rút, chúng nhanh chóng l y n ưc và ph c h i ho t ng bình th ưng lúc tri u lên. Nhi u ng v t vùng tri u có c ơ ch thích nghi khác thông qua c u trúc, t p tính ho c c hai. thích nghi v i nhi t dao ng l n, sinh v t vùng tri u ph i duy trì cân b ng nhi t trong c ơ th . Sinh v t tránh nhi t cao b ng cách gi m s t ng nhi t t môi tr ưng nh kích th ưc c ơ th l n hơn. Kích thưc l n có ngh a là vùng b m t ti p xúc trên th tích nh h ơn và vùng thoát nhi t nh hơn. Nh m ch ng l i tác ng c ơ h c c a sóng, nhi u sinh v t s ng c nh vào n n áy nh ư hà, hu, M t s sinh v t khác có c ơ quan bám t m th i nh ưng v ng ch c và v n ng h n ch nh ư ví d v t ơ bám c a v m. V dày ho c th p và d t c ng là m t cách ch ng sóng. Hu h t sinh v t vùng tri u có c ơ quan hô h p thích nghi v i h p th O 2 t n ưc. Chúng có xu th d u b m t hô h p trong khoang kín ch ng khô. M t s ng vt thân m m có mang trong màng áo và ưc v b o v . Các thân m m tri u cao gi m mang và hình thành khoang áo v i nhi u mao m ch có ch c n ng nh ư ph i h p thu khí. b o toàn O 2 và n ưc, h u h t ng v t n m yên 96
25. lng khi tri u rút. Cá vùng tri u c tr ưng b i hô h p qua da do tiêu gi m mang và n y n nhi u m ch máu trên da. ng v t vùng tri u trên n n áy c ng ch ki m n khi ng p tri u. iu này úng v i t t c các nhóm n th c v t, n l c, n mùn bã và n th t. Sinh v t s ng trên n n áy m m có th ki m n khi tri u th p nh trong áy có n ưc. S thay i mu i l n là m t s c ép cho sinh v t vùng tri u b i l h u h t sinh v t vùng tri u không có kh n ng thích nghi t t nh ư sinh v t c a sông. Chúng không có c ơ ch ki m soát hàm l ưng mu i trong d ch c ơ th . Do v y chúng là sinh v t có kh n ng th m th u. Chính vì v y, m ưa l n có th gây ra nh ng tai bi n l n. Do r t nhi u sinh v t vùng tri u s ng nh c ư ho c s ng bám, tr ng ã th tinh và u trùng c a chúng ph i trôi n i t do nh ư sinh v t n i phát tán. Do v y, chu trình sinh s n c a h u h t các sinh vt này ph i ng b v i chu k tri u nào ó b o m hi u su t th tinh. Ví d v m Mytilus edilis thành th c sinh d c trong th i k tri u c ưng và tr ng vào th i k tri u ki t sau ó. c tr ng c a các lo i bãi tri u: Bãi tri u á: So v i các lo i bãi tri u, b tri u á, c bi t vùng ôn i có nhi u sinh v t có kích th ưc l n c ư trú và t tính a d ng v thành ph n loài ng th c v t cao nh t. c tr ưng n i b t t t c bãi tri u á là s phân vùng c a sinh v t t c hình thành các dãi theo chi u ngang rõ r t. Bãi tri u cát: y u t môi tr ưng quan tr ng nh t chi ph i i s ng sinh v t các bãi tri u cát là không ưc che ch n sóng bi n và m i liên quan c a nó n h t và d c c a bãi. Sóng gây ra s di chuy n c a bãi, làm n n áy không n nh. Sinh v t có hai con ưng thích nghi, chúng có th vùi vào cát sâu l n h ơn n ơi mà tr m tích không còn b sóng xô y. Kh n ng này ưc quan sát th y các loài sò. Cách thích nghi th hai là t c vùi nhanh c a m t s ng v t thu c nhóm giun, giáp xác. Bãi tri u bùn: s phân bi t gi a bãi tri u cát và bãi tri u bùn là không rõ ràng. Vùng tri u càng ưc che ch n càng có tr m tích m n h ơn và tích lu nhi u ch t h u c ơ h ơn. áy bùn c ng là c tr ưng c a h sinh thái c a sông và qu n xã sinh v t c a hai h có nh ng nét t ươ ng ng. Bãi tri u bùn ch xu t hi n vùng ưc che ch n, không b sóng v nh ư trong các v nh kín, m và c bi t là c a sông. Bãi tri u bùn tích lu nhi u ch t h u c ơ, to nên ti m n ng th c n l n cho sinh v t. Sinh v t sng bãi tri u bùn ch y u thu c nhóm s ng trong áy v i các ng, hang thông lên b m t. Ki u dinh d ưng ưu th trong môi tr ưng này là n ch t l ng ng và ch t l ơ l ng. Vai trò c a h sinh thái vùng tri u: H sinh thái vùng tri u có vai trò r t quan tr ng trong h sinh thái n ưc m n, bao g m các ch c n ng sau: − Là n ơi c ư trú, sinh s ng c a các loài sinh v t bi n, nh ư các loài hai m nh v , các loài rong t o, − Là n ơi cung c p ngu n l i kinh t và c ng là n ơi di n ra s trao i v t ch t, n ng l ưng, t o nên ngu n sinh kh i l n trong h sinh thái; − Là n ơi cung c p n ng su t s ơ c p cho vùng c a sông, ch y u là th m th c v t bao quanh c a sông, làm t ng s a d ng vùng c a sông; − H sinh thái vùng tri u góp ph n vào vi c iu hòa khí h u nh vào s hình thành các th m th c vt, ngoài ra th m th c v t còn góp phân hình thành nên h sinh thái r ng ng p m n; − Ch c n ng quan tr ng c a h sinh thái vùng tri u óng vai trò quan tr ng trong chu trình dinh dưng c ng nh ư góp ph n hình thành các khu du l ch, khu vui ch ơi gi i trí cho con ng ưi. H sinh thái vùng tri u có vai trò quan tr ng, to l n trong vi c duy trì và b o v tính a d ng sinh h c. Có th nói r ng, vùng tri u là ngu n g c, là n n t ng cho vi c hình thành và phát tri n các h sinh thái vùng ven b . Do v y, c n ph i có chính sách h p lý trong vi c qu n lý c ng nh ư khai thác tài nguyên vùng tri u, t ó có s khai thác úng m c ngu n l c to l n này góp ph n thúc y n n kinh t vùng bi n m t cách b n v ng. c. H sinh thái r ng ng p m n Rng ng p m n (mangroves) là thu t ng mô t m t h sinh thái thu c vùng nhi t i và c n nhi t i hình thành trên n n các th c v t vùng tri u v i t h p ng, th c v t c tr ưng. Trong h 97
26. sinh thái này, các ng, th c vt, vi sinh v t trong t và môi tr ưng t nhiên ưc liên k t v i nhau thông qua thông qua quá trình trao i và ng hoá n ng l ưng. Các quá trình n i t i nh ư c nh n ng lưng, tích lu sinh kh i, phân hu v t ch t h u c ơ và chu trình dinh d ưng ch u nh h ưng m nh m bi các nhân t bên ngoài g m cung c p n ưc, thu tri u, nhi t và l ưng m ưa. Theo l ch s ti n hoá, th c v t ng p m n có l ã hình thành t các th c v t s ng trên c n d n dn thích nghi v i iu ki n ng p m n qua các t bi n ti n và bi n lùi. T ng di n tích r ng ng p m n trên th gi i lên n trên 16 tri u ha trong ó có h ơn 6 tri u ha thu c Châu Á nhi t i và kho ng 3,5 tri u ha thu c châu Phi. t ng p n ưc r t quan tr ng cho s t n t i và phát tri n c a h sinh thái. Thành ph n c ơ h c tr m tích c ng nh h ưng tr c ti p lên thành ph n loài và t ng tr ưng c a cây ng p m n. Các h p ph n sét, bùn, cát cùng v i kích th ưc h t iu khi n tính th m n ưc c a t, chi ph i mu i và lưng n ưc trong t. thích nghi, các th c v t ng p m n có c u t o r r t a d ng và c bi t nh m giúp chúng bám ch t vào n n áy. C u trúc c a r còn có tác d ng t ng c ưng trao i khí và thúc y quá trình l ng ng phù sa. Ngu n n ưc cung c p cho ng, th c v t r ng ng p m n ph thu c vào t n s và kh i lưng c a các t tri u c ng nh ư n ưc ng t ch y t i và l ưng b c h ơi c a khí quy n. Cây ng p m n có kh n ng thích nghi v i môi tr ưng n ưc m n nh có c u t o nh m gi m s thoát h ơi n ưc nh ư lá dày có lông che ph ho c l thoát khí n m m t d ưi lá, nhi u mô tích lu n ưc trong cây và nh áp su t th m th u c a t bào, cây luôn cao h ơn dung d ch n ưc trong t (th ưng cách bi t t 7-9 atmosphe). Ngoài ra, cây ng p m n còn có c ơ ch lo i b l ưng mu i quá nhi u trong lá sau khi thoát h ơi n ưc. M t s loài có tuy n bài ti t mu i tr c ti p qua b m t lá. Các loài khác có th phát tri n mô tích n ưc h bì pha loãng n ng mu i. Tuy nhiên, trong iu ki n thi u n ưc ng t b sung thì n ng mu i trong t có th v ưt quá s c ch u ng sinh lí c a các loài th c v t. Khi ó, th m th c v t s tr nên kém phát tri n. S phát tri n t t nh t c a h sinh thái r ng ng p m n t ưc nh ng n ơi mà vùng tri u cao ưc cung c p n ưc ng t th ưng xuyên nh l ưng m ưa cao h ơn l ưng b c h ơi, nhi u n ưc ng t th m t vùng n i a ho c có ngu n n ưc u ngu n phong phú. R ng ng p m n phát tri n t t 0 nh t nh ng vùng có n ng mu i thích h p nh t n m trong kho ng 15-25 /00 , tuy nhiên, kho ng thích nghi c ng khác nhau l n gi a các loài. Cung c p dinh d ưng cho cây r t quan tr ng trong vi c duy trì h sinh thái r ng ng p m n. Ngu n khoáng vô c ơ t bên ngoài ưc ưa vào h b ng quá trình trao i n ưc t sông và bi n ho c nh gió cu n b bi n. S phân hu ch t h u c ơ do vi sinh v t k t h p v i ho t ng c a nh ng ng vt l n hơn ( c bi t là cua) t o ra ch t dinh d ưng d ưi d ng dung d ch vô c ơ. S ch bi n ch t dinh dưng n i t i này làm cho ch t dinh d ưng ưc b o t n trong h . Thành ph n cây ng p m n ưc phân chia làm hai nhóm g m cây ng p m n ch y u (true mangroves) và cây tham gia r ng ng p m n (associate mangroves). H th c v t trong r ng ng p m n ông Nam Á a d ng nh t th gi i v i 46 loài ch y u thu c 17 h và 158 loài tham gia r ng ng p mn thu c 55 h . Vi t Nam ã ghi nh n 35 loài ch y u và 40 loài tham gia r ng ng p m n. Ngoài thành ph n ch o là cây ng p m n, t h p ng th c v t trong h r t a d ng. M t s sinh v t s ng trong r ng ng p m n ch m t giai on trong vòng i ho c dùng r ng ng p m n nh ư m t qu n c ư t m th i. Thành ph n sinh v t s ng th ưng xuyên trong h và có vai trò sinh thái quan tr ng g m vi khu n, nm, t o, ài tiên, d ươ ng x , a y, cây m t và hai lá m m, ng v t nguyên sinh, ru t khoang, s a lưc, giun, giáp xác, côn trùng, thân m m, da gai, h i quì, cá, bò sát, l ưng thê, chim và thú. Ch c n ng c a h sinh thái r ng ng p m n liên quan n dòng n ng l ưng và chu trình v t ch t có th tóm t t nh ư sau: − Lá c a cây ng p m n s d ng n ng l ưng m t tr i chuy n hoá khí CO 2 thành các h p ph n h u cơ nh quang h p. Các ch t này cùng ch t dinh d ưng t t cung c p v t li u thô cho cây sinh tr ưng. Lá r ng và th i r a phóng thích carbon và dinh d ưng cho các sinh v t trong h s d ng. Mùn bã t lá ưc phân hu b i n m và vi khu n ho c tr thành th c n cho cua nh . ng v t thân m m cua, tôm, cá n v t ch t h u c ơ ưc phân hu và n l ưt chúng là th c n cho các ng vt l n h ơn. Ch t dinh du ng phóng thích vào n ưc c ng là ngu n v t ch t nuôi s ng cây ng p 98