Giáo trình Dâu tằm ong mật

pdf 160 trang vanle 2750
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Dâu tằm ong mật", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

  • pdfgiao_trinh_dau_tam_ong_mat.pdf

Nội dung text: Giáo trình Dâu tằm ong mật

  1. Bégi¸odôc&®otao Tr−êng®¹ihäcn«ngnghiÖpI PGS.TS.NguyÔnV¨nLong,TS.NguyÔnHuyTrÝ ThS.BïiThÞ§iÓm,ThS.TrÇnThÞNgäc Gi¸otr×nh D©uT»m–ongmËt Hnéi–2004
  2. môc lôc Ph n A K THU T TR NG DÂU-NUÔI T M VÀI NÉT V L CH S PHÁT TRI N VÀ Ý NGH ĨA NGH TR NG DÂU NUÔI T M 1 Ch ươ ng I: K THU T TR NG VÀ CH ĂM SÓC DÂU 2 1.1. ðc ñim hình thái và v trí phân lo i c a cây dâu. 3 1.2. nh h ưng c a m t s y u t sinh thái ñn sinh tr ưng phát tri n c a cây dâu. 7 1.3. Sinh tr ưng và phát tri n c a cây dâu. 9 1.4. Nhân gi ng dâu 11 1.5. KüthuËttrångd©u 13 1.6. Qu n lý và ch ăm sóc v ưn dâu. 15 1.7. Thuhäachvb¶oqu¶nl¸d©u 18 1.8. M t s sâu b nh chính h i dâu và bi n pháp phòng tr . 20 Ch ươ ng II: ðC ðIM SINH V T H C VÀ SINH THÁI H C T M ÂU 2.1. ðc ñim hình thái các pha phát d c c a t m dâu 24 2.2. M t s ñc ñim sinh v t h c c a t m dâu. 26 2.3. Sinh thái h c t m dâu ( nh h ưng c a m t s y u t sinh thái ñn quá 28 trình sinh tr ưng phát d c c a t m dâu). Ch ươ ng III: K THU T NUÔI T M. 31 3.1. V sinh và sát trùng nhà c a, d ng c nuôi t m. 31 3.2. K thu t p tr ng t m. 32 3.3. K thu t b ăng t m. 34 3.4. K thu t cho t m ăn. 35 3.5. M t ñ nuôi t m, thay phân và san t m. 37 3.6. Ch ăm sóc t m khi t m ng . 38 3.7. Các ph ươ ng th c nuôi t m nh . 39 3.8. Các ph ươ ng th c nuôi t m l n. 40 3.9. K thu t cho t m lên né và thu kén 41 Ch ương IV : B NH VÀ CÔN TRÙNG H I T M 44 4.1. B nh b ng và ph ương pháp phòng ch ng 44 4.2. B nh vi khu n và ph ươ ng pháp phòng tr 49 4.3. B nh n m c ng tr ng và ph ươ ng pháp phòng tr 52 4.4. B nh t m gai 55 4.5.Ruåikýsinht»mvph−¬ngph¸pphßngtrõ 65
  3. Ch ương V: K THU T NHÂN GI NG T M DÂU 73 5.1. Gi i thi u vài nét v ñc ñim gi ng t m và h th ng gi ng 3 c p. 73 5.2. K thu t s n xu t tr ng gi ng t m c p II 75 5.3. K thu t b o qu n tr ng gi ng. 80 5.4. X lý tr ng n nhân t o. 85 Ph n B K THU T NUÔI ONG Ch ươ ng VI: SINH H C ONG M T 91 6.1 Ý ngh ĩa kinh t c a ngh nuôi ong m t. 91 6.2. S ơ l ưc l ch s phát tri n. 92 6.3. ðc ñim sinh h c. Ch ươ ng VII: C©Y NGU N M T PH N VÀ S TH PH N 113 C©Y TR NG B NG ONG M T 7.1. Vai trò c a cây ngu n m t ph n ñi v i ong. 113 7.2. Nh ng ñiu ki n nh h ưng ñn s ti t m t c a cây. 114 7.3. Các cây ngu n m t chính Vi t Nam. 115 7.4. Xác ñnh s ñàn ong nuôi trong m t vùng. 116 7.5. S d ng ong m t th ph n cho cây tr ng. 118 Ch ương VIII: K Ĩ THU T NUÔI, T O CHÚA, NHÂN ðÀN VÀ 121 CH N GI NG ONG. 8.1 K ĩ thu t nuôi ong. 121 8.2. K thu t t o chúa, nhân ñàn ong 145 8.3 Ch n l c và lai gi ng ong. 154 Ch−¬ng IX : S©UBÖNHVKÎTHïH¹IONGMËT. 159 9.1.BÖnhthèiÊutrïngch©u¢u(Europeanfoulbrood) 159 9.2.BÖnhÊutrïngtói(Sacbrood) 161 9.3.BÖnhØach¶y(Nosema). 162 9.4.Ngé®échãahäc. 162 9.5.C¸ckÝsinhh¹iong. 164 9.6.C¸cc«ntrïngv®éngvËth¹iong. 166 Ph l c: Danh m c các cây ngu n m t chính Vi t Nam 171 TiliÖuthamkh¶o 173
  4. GI I THI U Giáo trình Dâu t m- Ong m t do PGS.TS. Nguy n V ăn Long ch biên, ch nh lý cùng t p th các giáo viên B môn Dâu t m biên so n. • Mc tiêu. Lcuèns¸chgi¸okhoadïnggi¶ngd¹ychosinhviªnc¸cchuyªnngnhküthuËtn«ng nghiÖp.NãcòngltiliÖuthamkh¶orÊth÷uÝchchoc¸cc¸nbéküthuËtt»m–ong,c¸cc¸n békhuyÕnn«ngvn«ngd©ns¶nxuÊtD©ut»m–Nu«iongmËt. Nh m trang b cho sinh viên nh ng ki n th c c ơ b n v : - Cây dâu, k thu t tr ng, ch ăm sóc và khai thác lá dâu. - Gi ng t m và k thu t nuôi t m t t. - Bnh t m và bi n pháp phòng ch ng. - K thu t nuôi, t o chúa, nhân ñàn ong m t. - Biên pháp phòng ch ng sâu b nh và ñng v t h i ong. • Giáo trình g m 2 ph n: K thu t tr ng dâu nuôi t m và k thu t nuôi ong m t. Gi¸o tr×nhkh«ng®is©uvoc¬chÕc¸chiÖnt−îngcòngnh−sinhlýgi¶iphÉud©u - t»m - ong mËt. • Ni dung và phân công biên so n. Ni dung Cán b ñm nhi m chính • Ph n th nh t: K thu t tr ng dâu nuôi t m Ch ươ ng 1- Cây dâu - K thu t tr ng và ch ăm sóc dâu ThS. Tr n Th Ng c Ch ươ ng 2- ðc ñim sinh v t h c và sinh thái h c t m dâu ThS. Tr n Th Ng c Ch ươ ng 3- K thu t nuôi t m ThS. Tr n Th Ng c Ch ươ ng 4- B nh và côn trùng h i t m TS. Nguy n Huy Trí Ch ươ ng 5- K thu t nhân gi ng t m dâu PGS.TS. Nguy n V ăn Long • Ph n th 2: K thu t nuôi ong m t Ch ươ ng 1- Sinh h c ong m t ThS. Bùi Th ðim Ch ươ ng 2- Cây ngu n m t ph n ThS. Bùi Th ðim Ch ươ ng 3- K thu t nuôi, t o chúa,nhân ñàn, ch n gi ng ong ThS. Bùi Th ðim Ch ươ ng 4- Sâu b nh và k thù h i ong ThS. Bùi Th ðim • Là 1 giáo trình t ng h p T m - Ong c ã n i dung r ng, khuôn kh giáo trình qui ñnh có h n nên biên so n không th tránh kh i nh ng khi m khuy t. Chúng tôi r t mong s ñóng góp ý ki n b sung c a các em sinh viên và ñc gi ñ l n sau tái b n ñưc hoàn thi n h ơn. Các tác gi Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 1
  5. Ph n A K THU T TR NG DÂU-NUÔI T M VÀI NÉT V L CH S PHÁT TRI N VÀ Ý NGH ĨA NGH TR NG DÂU NUÔI T M Tr ng dâu, nuôi t m, ươ m t ơ và d t l a là ngh c truy n có l ch s 4-5 ngàn n ăm. Ngh này có s m nh t Trung Qu c. Nó ñã tr i qua 3 giai ñon kh ng ho ng: B ng t m gai, th chi n II và s ra ñi c nh tranh cu ă t ơ nhân t o t ưng ch ng ngh t m t ơ b di t vong. Song do ñc ñim v t lý, hoá h c quí hi m c a t ơ l a (Tính ñàn h i cao, kh n ăng hút m, cách ñin cách nhi t t t, ñ óng m ưt v.v.) không có s i t nhiên c ũng nh ư nhân t o nào có th thay th ñưc. Ng ưi ta ph i th a nh n: “Ngàn n ăm tr ưc t ơ là vàng thì ngàn n ăm sau vàng v n là t ơ”. Ngh tr ng dâu nuôi t m n ưc ta ñã có l ch s vài ngàn n ăm nay t th i Hùng v ươ ng th 6. Tr i qua bao th ăng tr m b i bi n c chi n tranh và kinh t th tr ưng chi ph i, ñn nay nó v n là ngh truy n th ng không bao gi b mai m t. Phát tri n ngh tr ng dâu nuôi t m có nhi u ý ngh ĩa v kinh t , v ăn hoá, xã h i và môi tr ưng: - Th c t ñã cho th y n ăm 2000 – 2001 và 2004 s n xu t dâu t m có th ñt 3-4 tri u ñng/ sào, n ăm- cao h ơn 3-4 l n tr ng lúa. Tr ng dâu nuôi t m cho phép quay vòng ñng v n nhanh. T tháng 3- 11 c sau 3 tu n l k t thúc m t l a t m là cho thu ho ch. Nông dân có nh n xét: “Cây dâu là cây xoá ñói gi m nghèo, là cây nuôi con ăn h c ñi h c”. - S n xu t 1 ha dâu t m huy ñng 15- 20 lao ñng. Ngh này s d ng tri t ñ công lao ñng chính và ph , lao ñng ngày và ñêm nên r t có ý ngh ĩa v m t xã h i. - ðc bi t vùng ñng ñt bãi b ng p n ưc hàng n ăm cây dâu có th m nh h ơn h n các cây tr ng khác vì cây dâu ch u ñưc n ưc ng p không s chu t phá h i. - Tr ng dâu còn có ý ngh ĩa ph xanh ñt tr ng, gi m s xói mòn c a ñt và r t ít khi ph i s dng thu c sâu nên ñm b o môi tr ưng sinh thái t t v.v. Ch ươ ng I: K THU T TR NG VÀ CH ĂM SÓC DÂU Ch ươ ng “ K thu t tr ng và ch ăm sóc dâu” nh m trang b cho sinh viên nh ng ki n th c v ñc ñim sinh v t hoc, sinh thái h c, ñ c ñim sinh tr ưng, phát tri n c a cây dâu và nh ng bi n pháp k thu t tr ng, ch ăm sóc dâu và thu ho ch lá dâu. Lá dâu là th c ăn duy nh t c a t m dâu (Bombyx mori) . Protein trong lá dâu là ngu n vt ch t ñ con t m t ng h p nên s i t ơ, g n 70% Protein trong thành ph n s i t ơ ñưc t ng hp tr c ti p t Protein trong lá dâu. Vì vây, s n l ưng và ch t l ưng lá dâu quy t ñnh ñn sn l ưng, ch t l ưng t ơ kén và hi u qu c a ngh nuôi t m. Vi c làm t ăng t i ña s n l ưng lá dâu có ch t l ưng t t trên m t ñơ n v diên tích s góp ph n nâng cao hi u qu c a ngh nuôi tm. Mc ñích nghiên c u cây dâu và k thu t tr ng dâu là t ăng n ăng su t và ph m ch t lá dâu nh m h giá thành s n ph m. Nh ng v n ñ c n ph i gi i quy t ñó là: K thu t tr ng và ch ăm Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 2
  6. sóc dâu; ch n t o gi ng dâu m i có n ăng su t cao, ch t l ưng t t thích h p cho t ng vùng sinh thái; bi n pháp ñn t a và thu ho ch lá h p lý c ũng góp ph n nâng cao n ăng su t và ch t lưng lá dâu. 1.1. ðc ñim hình thái và v trí phân lo i c a cây dâu. a. V trí phân lo i c a cây dâu. Cây dâu thu c: Ngành Spermatophyta. Lp Angiospermae. Lp ph Dicotyledoneae. B Urticales. H Moraceae. Chi Morus. Loài Alba. Tên khoa h c: Morus alba L. b. ðc ñim hình thái c a cây dâu. • R dâu R dâu có ch c n ăng h p thu, d tr các ch t dinh d ưng và gi cho cây bám ch c vào ñt. R dâu không ng ng t ăng tr ưng v chi u dài l n chi u r ng ñ ñm b o nh ng nhi m v trên. B r dâu bao g m: R chính (r cái, r c c), r bên và r t ơ. Hình thái và c u t o c a b r thay ñi theo ph ươ ng th c nhân gi ng: - R dâu tr ng b ng h t (nhân gi ng h u tính) Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 3
  7. R ñưc m c ra t tr c phôi g i là r chính (r c c ho c r cái), t r chính phát tri n ra các r bên và t r bên phát tri n ra các r c p 1, c p 2. T ñu các r c p 1, c p 2 phát tri n thành các r nh h ơn g i là r lông t ơ, r lông t ơ có ñưng kính nh h ơn 1mm, ñu các r lông t ơ có h th ng lông hút màu tr ng trong làm nhi m v hút n ưc và các ch t dinh dưng. Lo i r này th ưng ăn sâu, th i gian sinh tr ưng dài và có kh n ăng ch ng ch u t t v i ñiu ki n ngo i c nh b t l i, ñc bi t là ñiu ki n khô h n. - R cây tr ng b ng hom (nhân gi ng vô tính) R ñưc m c ra t nh ng mô s o ( ñưc hình thành t nhát c t c a hom) và t g c mm g i là r b t ñnh. Trong tr ưng h p này b r không có r cái và s s p x p c a r có dng nh ư r chùm. B r c a cây th ưng ăn nông, kh n ăng ch ng ch u kém, tu i th ng n. R dâu có kh n ăng tái sinh r t l n. Trong tr ưng h p nào ñó khi r b ñt s là nguyên nhân kích thích cho các r m i phát tri n, t ăng c ưng kh n ăng h p thu c a b r (trong ñiu ki n canh tác n u r dâu b t n th ươ ng do cày b a x i xáo thì ch 3-5 ngày sau là b r có kh n ăng ph c h i). R dâu không ng ng t ăng tr ưng v chi u d i và ñưng kính. S sinh tr ưng c a r dâu trong ñt luôn có s t ươ ng quan v i s sinh tr ưng c a thân lá trên m t ñt và tuân theo m t t l nh t ñnh ñó là t l T/R. M t b r phát tri n có kh n ăng h p thu dinh d ưng mnh s xúc ti n cành lá phát tri n xum xuê, còn cành lá xum xuê s kích thích tr l i cho b r phát tri n. S phân b c a r dâu trong ñt theo chi u sâu và chi u rông tu ỳ thu c vào ñc ñim c a gi ng, tính ch t ñt, ph ươ ng th c tr ng, tu i cây và các bi n pháp k thu t ch ăm sóc, ñn t a và thu ho ch lá. S phân b c a r theo chi u sâu và r ng trong ñt có t ươ ng quan vi chi u cao cây và ñ r ng c a tán lá. Cây cao tán r ng thì b r ăn sâu và r ng h ơn cây th p tán nh . Nhìn chung s phân b theo chi u r ng c a r b ng 1,5 l n chi u r ng tán lá, còn s phân b c a r theo chi u sâu tu ỳ thu c vào gi ng dâu, tu i cây, tính ch t ñt • Mm dâu (ch i dâu) Mm là th ban ñu c a cành lá và hoa. Tu ỳ theo cách phân lo i mà chia ra các lo i mm khác nhau. - Theo v trí m m có: m m ñnh và m m nách. Mm ñnh hay còn g i là m m t n cùng là m m n m t n cùng c a thân ho c cành, là yu t quy t ñnh chi u cao cây ho c ñ dài cành. Mm nách n m nách lá và là y u t quy t ñnh s cành c p 1 c a cây. Trong quá trình sinh tr ưng c a cây dâu, m m ñnh th ưng kh ng ch m m nách, khi mm ñnh b t n th ươ ng ho c b ng t thì m m nách m i phát tri n và tr thành m m chính. Vì vy m m nách là y u t quy t ñnh kh n ăng t o tán c a cây. - Theo tr ng thái m m có: m m n và m m hi n Mm n là nh ng m m n m n d ưi v cây không hi n ra ngoài, m m này ch n y khi cây b ñn ñau ho c b t n th ươ ng nghiêm tr ng. Mm hi n là nh ng m m hi n rõ ra ngoài v cây, m m này phát tri n tr ưc m m n và là y u t quy t ñnh s cành kinh t c a cây. Theo ho t ñng sinh lý có: m m ng và m m ho t ñng Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 4
  8. Theo ch c n ăng m m có: m m cành, m m lá, m m hoa và m m h n h p. Theo mùa có: m m mùa xuân, m m mùa hè và m m mùa thu. Nhìn chung m m là c ơ s c a các c p cành, tu ỳ theo t ng mùa mà m m sinh tr ưng mnh hay y u cho n ăng su t lá cao hay th p. • Thân dâu Thân, cành và cành con g i chung là thân dâu. Ch c n ăng c ơ b n c a thân dâu là v n chuy n n ưc và mu i khoáng t ñt ñi lên và v n chuy n các s n ph m quang h p và các ch t hu c ơ t trên m t ñt ñi xu ng; là c ơ quan d tr dinh d ưng cho cây; thân cành còn nh ư mt cái khung ñ duy trì các c ơ quan c a cây. Cây dâu là lo i cây có kh n ăng ch u ñn t a, nu ñn t a th ưng xuyên, h p lý s kích thích cho thân cành phát tri n. Tuy nhiên kh n ăng này còn ph thu c vào gi ng dâu, tu i cây và ñiu kiên ch ăm sóc. • Lá dâu Lá dâu là c ơ quan th c hi n quá trình quang h p d ưi tác d ng c a ánh sáng m t tr i ñ t o ra các ch t h u c ơ; là n ơi ñiu hoà thân nhi t b ng quá trình hô h p và thoát h ơi n ưc. Lá dâu thu c lo i lá ñơ n m c cách, có lá kèm. Lá dâu có 3 ph n: Cu ng lá, lá kèm và phi n lá. Hình thái và c u t o c a lá thay ñi tu ỳ theo gi ng dâu và ñiu ki n môi tr ưng. - Cu ng lá là b ph n n i li n gi a phi n lá v i thân ho c cành. Gi a cu ng lá và thân ho c cành có h thông t ng r i. Khi lá già ho c g p ñiu ki n ngo i c nh bt l i thì t ng r i ho t ñng m nh gây hi n t ưng r ng lá. Hình 2.1- C u t o lá dâu - Tai lá (lá kèm) m c hai phía c a cu ng lá, quá trình chuy n ñi màu s c c a tai lá có liên quan v i ñ thành th c c a lá (ví d khi 1/3-1/2 ñon ñu ng n c a tai lá chuy n sang màu nâu thì hái lá dâu ñó b ăng t m là v a, mùa xuân thì hái lá dâu d ưi v trí có tai lá chuy n màu 1-2 lá là v a). Khi lá dâu già thì tai lá r ng ñi. - Phi n lá: Có hai d ng chính là lá nguyên và lá x thu ỳ Lá nguyên có th hình ô van, hình tr ng hay hình tim. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 5
  9. Hình 3a.1- Các d ng lá dâu Lá x thu ỳ có th phân ra 2, 3, 4 ñim x thu ỳ và có hình thái lá khác nhau. Hình thái c a ng n lá, g c lá và mép lá c a các gi ng dâu khác nhau thì khác nhau. Kích th ưc, ñ dày và màu s c lá dâu thay ñi ph thu c vào gi ng dâu và ñiu ki n môi tr ưng. • Hoa, qu và h t dâu. - Hoa dâu th ưng là hoa ñơ n tính, có r t ít hoa l ưng tính. Hoa dâu có d ng hoa chùm gm nhi u hoa nh m c xung quanh m t tr c hoa chính và h ơi r xu ng d ng ñuôi sóc. Gi i tinh c a hoa ph thu c vào gi ng, th ưng hoa ñc và hoa cái m c trên hai cây khác nhau. có mt s gi ng thì trên m t cây có c hai lo i hoa (gi ng goshoerami ph n d ưi c a thân ra hoa cái, ph n trên ra hoa ñc). Hoa dâu th ph n nh gió. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 6
  10. Hình 3b.1- Các d ng lá dâu x thu ỳ - Qu dâu thu c lo i qu kép, màu s c c a qu thay ñi theo quá trình phát tri n, khi mi hình thành qu có màu xanh sau d n chuy n sang màu h ng, màu ñ và cu i cùng có màu tím s m là lúc qu dâu ñã ñt ñ chín sinh lý. - Ht dâu có màu vàng ho c vàng sáng hình trái xoan d t. 1.2. nh h ưng c a m t s y u t sinh thái ñn sinh tr ưng phát tri n c a cây dâu. Cây dâu c ũng nh ư các cây tr ng khác s ng trong ñiu ki n t nhiên, chúng có liên quan ch t ch v i môi tr ưng xung quanh và ch u s tác ñng c a các y u t môi tr ưng nh ư ánh sáng, nhi t ñ, không khí, ñt và n ưc. Nh ng nhân t này có liên quan v i nhau, tác ñng l n nhau và tác ñng m t cách t ng h p lên cây dâu. Tu ỳ theo th i k ỳ sinh tr ưng, phát Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 7
  11. tri n khác nhau c a cây dâu mà nh h ưng c a các y u t môi tr ưng t i chúng có khác nhau. Trong các y u t sinh thái tác ñng lên cây dâu có nh ng nhân t c n thi t và không th thay th gi a chúng v i nhau ñưc. Ví d s t ăng nhi t ñ không th thay th cho s thi u ánh sáng. Song c ũng có m t s y u t có liên quan v i nhau, tác ñng t ươ ng h l n nhau. Ví d cưng ñ chi u sáng có liên quan ñn nhi t ñ, t l n ưc trong ñt có nh h ưng ñn ñ thoáng c a ñt. Nghiên c u tác ñng c a các y u t sinh thái t i cây dâu giúp chúng ta ñ ra nh ng gi i pháp k thu t tr ng và ch ăm sóc dâu d a trên nh ng yêu c u sinh thái ñi v i sinh tr ưng ca cây. M t s y u t sinh thái tác ñng ñn sinh tr ưng c a cây dâu nh ư sau: a. nh sáng ði t ưng thu ho ch c a cây dâu là lá dâu mà 90-95% ch t khô trong lá dâu là s n ph m c a quang h p nên ánh sáng có liên quan ch t ch v i n ăng su t và ch t l ưng lá dâu. Trong ñiu ki n chi u sáng ñy ñ, cây dâu sinh tr ưng t t, cành kho và m p, lá dày, có màu xanh ñm, n ăng su t và ch t l ưng lá cao. Ng ưc l i trong ñiu ki n chi u sáng không ñy ñ thì cành nhánh th ưng m m, lá m ng, màu xanh nh t, hàm l ưng n ưc trong lá cao, ch t khô oC gi m, dinh d ưng trong lá th p ( 30 v i ngày n ng c ưng ñ quang h p c a cây dâu là 2 2mg ch t khô/100cm lá 1gi , ngày tr i râm c ưng ñ quang h p ch b ng 50% ngày n ng còn ngày m ưa ch b ng 30%). Kh n ăng ti p nh n ánh sáng c a v ưn dâu không ch ph thu c hoàn toàn vào c ưng ñ chi u sáng mà còn ph thu c vào c u trúc tán lá. Vì v y c n có bi n pháp k thu t ch ăm sóc v ưn dâu (k thu t ñn t a h p lý) ñ giúp cho cây dâu có b khung tán h p lý t ăng kh năng s d ng ánh sáng m t tr i c a cây dâu. b. Nhi t ñ Nhi t ñ là y u t sinh thái tác ñng t ươ ng ñi m nh ñn quá trình sinh tr ưng c a cây dâu b i l các ho t ñng sinh lý c a cây dâu nh ư quang h p, hô h p, trao ñi ch t ñu thay oC ñi theo nhi t ñ. Kho ng nhi t ñ thích h p cho cây dâu sinh tr ưng là 25-30 . Nhi t ñ cao oC oC hơn 40 s kìm hãm s sinh tr ưng c a cây và nhi t ñ d ưi 12 cây dâu ng ng sinh tr ưng. c. N ưc Trong quá trình sinh tr ưng c a cây tr ng nói chung và cây dâu nói riêng n ưc r t c n thi t cho vi c h p th , hoà tan, vân chuy n dinh d ưng, quang h p, trao ñi ch t Cây dâu ch a t i 60% là n ưc, tuy nhiên các b ph n khác nhau thì t l n ưc khác nhau: lá t l nưc là 75-82%, cành là 58-61%, r là 54-59%. ð t ng h p ñưc 1 gam ch t khô cây dâu c n hút 280-400ml n ưc. Trong v ưn dâu hàm l ưng n ưc trong ñt quá cao ho c quá th p ñu làm cây c n c i, không phát tri n ñưc và d nhi m b nh. ð m ñt thích h p cho quá trình sinh tr ưng c a cây dâu là 70-80%. N u trong ñt quá nhi u n ưc, cây dâu sinh tr ưng không t t, t l Protein và hydrat cacbon s gi m, ch t l ưng lá th p, nuôi t m b ng lo i lá này, t m d b b nh. ðt có m c n ưc ng m cao ho c úng ng p, thi u không khí s nh h ưng ñn hô h p c a r và tiêu hao dinh d ưng c a cây. Nhi u n ưc trong ñt s thi u oxy, các vi sinh v t háo khi gi m Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 8
  12. còn vi sinh v t y m khí t ăng lên, s n sinh m t s ch t kh làm r b ng ñc, cây sinh tr ưng kém. Dâu là cây có r ăn sâu, do v y ph i tìm cách h th p m c n ưc ng m xu ng th p h ơn 1m nh m nâng cao tu i th cho cây. d. ðt Dâu là cây tr ng thích ng v i nhi u lo i ñt: ðt cát, ñt th t, ñt sét, ñt chua m n và có kh n ăng sinh tr ưng ñưc ñ pH ñt là 4,5-9, song ñt cát pha và ñt th t nh có ñ pH t 6,5-7 là lo i ñt thích h p nh t cho cây dâu sinh tr ưng và phát tri n. e. Không khí Không khí c ũng là y u t sinh thái không th thi u ñưc cho s sinh tr ưng c a cây dâu, oxy và cacbonic trong không khí r t c n thi t cho quá trình quang h p và hô h p ca cây. Cacbonic trong không khí là nguyên li u c n thi t cho quá trình quang h p, hàm l ưng cacbonic t ăng trong ph m vi 0,03-0,1% thì c ưng ñ quang h p c a lá dâu t ăng d n ñn n ăng 2 su t lá t ăng. Qua nghiên c u cho th y c 100cm lá dâu trong 1 gi s n sinh ra 10 gam ch t khô thì c n 15mg CO 2. V ưn dâu ñm b o thông thoáng ho c t ăng c ưng bón phân h u c ơ s làm t ăng hàm l ưng CO 2 t o ñiu ki n thu n l i cho quá trình quang h p c a cây. Ngoài ra, trong không khí còn ch a m t s khí ñc nh ư b i, khói than, khí th i do các nhà máy nh ư : SO 2, fluoride T m ăn ph i lá dâu có bám dính nh ng lo i khí này s b ng ñc. Vì v y không nên quy ho ch v ưn dâu g n các nhà máy, ñưng qu c l l n và ñc bi t là không nên g n khu lò g ch. 1.3. Sinh tr ưng và phát tri n ca cây dâu. a. Chu k ỳ sinh tr ưng hàng n ăm c a cây dâu. Trong m t n ăm chu k ỳ sinh tr ưng c a cây dâu chia làm 2 th i k ỳ: Th i k ỳ sinh tr ưng và th i k ỳ ngh ñông. Ho t ñng s ng c a cây 2 th i k ỳ này r t khác nhau. • Th i k ỳ sinh tr ưng. Th i k ỳ sinh tr ưng c a cây dâu b t ñu t mùa xuân khi cây dâu n y m m ñn mùa ñông khi cây r ng lá. ð dài c a th i k ỳ sinh tr ưng ph thu c vào ñiu ki n sinh thái và gi ng dâu. nh ng vùng khí h u m áp th i k ỳ sinh tr ưng c a cây dâu dài h ơn vùng khi hu l nh và nh ng gi ng dâu n y m m s m th ưng có th i k ỳ sinh tr ưng dài h ơn nh ng gi ng dâu n y m m mu n. Th i k ỳ sinh tr ưng c a cây dâu có th chia làm 3 th i k ỳ nh : Th i k ỳ n y m m ( ñâm ch i), th i k ỳ sinh tr ưng m nh và th i k ỳ sinh tr ưng ch m d n. - Th i k ỳ n y m m ñưc tính t lúc m m dâu b t ñu sinh tr ưng, các m m mùa ñông nhú ra, mô phân sinh ñnh ho t ñng, t bào phân chia, bao m m b phá v , ñn khi xu t hi n lá th t th nh t thì k t thúc th i k ỳ n y m m. - Th i k ỳ sinh tr ưng m nh: Sau khi ra lá th t t c ñ sinh tr ưng c a cây dâu t ăng dn, ñc bi t sau khi ra lá th t th t ư, lúc này nhi t ñ không khí t ăng d n, m m dâu sinh tr ưng nhanh h ơn và cây dâu ñi vào th i k ỳ sinh tr ưng m nh. - Th i k ỳ sinh tr ưng ch m d n: Th i k ỳ này th ưng x y ra vào giai ñon cu i thu ñu ñông khi nhi t ñ không khí gi m d n, các mô phân sinh ñnh sinh tr ưng ho t ñng y u, tc ñ phân chia t bào ch m, kích th ưc t bào t ăng ch m, t i ñnh sinh tr ưng các ch t sinh Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 9
  13. tr ưng ñưc s n xu t ra ít, t c ñ v n chuy n ch m, kìm hãm s ho t ñng c a các mô phân sinh d n ñn hi n t ưng sinh tr ưng ch m d n t t c các b ph n c a cây dâu. • Th i k ỳ ngh ñông. Th i k ỳ ngh ñông c a cây dâu ñưc tính t khi k t thúc r ng lá mùa ñông ñn khi bt ñu n y m m v xuân n ăm sau. Trong th i k ỳ ngh ñông m i ho t ñng c a cây nh ư các quá trình trao ñi ch t, các ho t ñng sinh lý, thoát h ơi n ưc c a cây gi m ñi rõ r t. Do ñó cây dâu g n nh ư ng ng sinh tr ưng. Song th c t cây dâu v n duy trì các ho t ñng sinh lý yu t và hi n t ưng ngh ñông cây dâu g i là “ngh ñông t ươ ng ñi”. Hi n t ưng ngh ñông cây dâu thu c lo i ngh ñông b t bu c, nó x y ra khi g p ñiu ki n b t l i cho s s ng c a cây và khi g p ñiu ki n thu n l i thì l i ho t ñng tr l i. ðó là s ph n ng thích nghi c a cây trong ñiu ki n b t l i. Ng ưi ta có th phá v hi n t ưng ngh ñông c a cây dâu b ng nhi u bi n pháp sau: - T ăng c ưng dinh d ưng cho cây tr ưc khi cây vào th i k ỳ ngh ñông: Bón phân h p lý k t hp v i làm c , x i xáo, t ưi n ưc - ðn t a cây dâu h p lý: Dùng hình th c ñn ph t, ñn ñau, ñn tr l i vào nh ng th i gian thích h p. - Gum dâu: Vào tháng 10 ti n hành ñn ph t, sau ñó gum dâu ñ phá v s t p trung ch t auxin ñu ng n cành. - S d ng các ch t hoá h c: Có th dùng m t s hoá ch t nh ư etylen, gibberellin, chlohydrin ñ phá v tr ng thái ngh ñông c a cây. Hình 4.1- Gum dâu b. Các m i t ươ ng quan trong sinh tr ưng c a cây dâu. Trong cây dâu, ch c n ăng sinh lý c a m i c ơ quan, b ph n khác nhau ñã ñưc chuyên môn hoá m t m c ñ nào ñó, song chúng có m i liên h qua l i và h p tác v i nhau mt cách m t thi t h p thành m t th th ng nh t. M i liên h gi a các c ơ quan thúc ñy l n nhau và c n thi t cho nhau ñưc g i là m i t ươ ng quan trong sinh tr ưng c a cây. Có 3 m i tươ ng quan chính nh ư sau: • Mi t ươ ng quan gi a b ph n trên m t ñt và b ph n d ưi m t ñt Trong m i t ươ ng quan này, b r làm nhi m v h p thu n ưc, ch t dinh d ưng và mu i khoáng c n thi t ñáp ng cho nhu c u sinh tr ưng c a các b phân trên m t ñt. B Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 10
  14. ph n trên m t ñt cung c p tr l i cho r các s n ph m quang h p, hormon sinh tr ưng, vitamin S trao ñi n ưc và ch t dinh d ưng gi a b ph n trên m t ñt và b ph n d ưi mt ñt t o nên m t dòng ñi lên và ñi xu ng liên t c trong cây, gi cho quá trình sinh tr ưng c a cây luôn t n t i tr ng thái cân b ng ñng n ñnh hay nói cách khác s sinh tr ưng c a b ph n trên m t ñt (thân, cành, lá) ph i cân b ng v i s ư sinh tr ưng c a b phân dưi m t ñt (r ) và tuân theo m t t l nh t ñnh ñó là t l T/R. • Mi t ươ ng quan gi a sinh tr ưng m m ñnh và m m nách. Trong m i t ươ ng quan này, m m ñnh th ưng m c nhanh h ơn m m nách, r cái m c nhanh h ơn các r bên g i là ưu th ñnh hay ưu th t n cùng. B m ng n là phá ñi ưu th ñnh. Trong s n xu t, khi cây dâu ñt ñưc ñn ñ cao nh t ñnh ng ưi ta th ưng b m ng n t o ñiu ki n cho các m m nách phát tri n giúp cây có b khung tán h p lý. Cây con khi b ng kh i vưn ươ m ñem tr ng th ưng ñưc c t b t r cái ñ phá v ưu th t n cùng, kích thích cho các r bên phát tri n, giúp cây nhanh có b r n ñnh, t ăng kh n ăng h p thu dinh d ưng t ñt. • Mi t ươ ng quan gi a sinh tr ưng sinh d ưng và sinh tr ưng sinh th c. Mi t ươ ng quan này th c ch t là t ươ ng quan gi a s sinh tr ưng c a cành lá và s phát tri n c a hoa qu . Cành lá cung c p dinh d ưng cho hoa và qu phát tri n. ðng th i ch t dinh d ưng c n thi t cho s phát tri n c a hoa và qu c ũng chính là dinh d ưng c n thi t cho s ư sinh tr ưng c a thân lá. Chính vì v y, s sinh tr ưng c a cành lá tr c tip tác ñng cho s hình thành hoa qu ñông th i c ũng có tác ñng c n tr hình thành hoa qu . Tr ng dâu nh m m c ñích l y lá nuôi t m, n u cây dâu có quá nhi u hoa qu s tiêu hao nhi u ch t dinh dưng. Vì v y, trong k thu t tr ng dâu c n h n ch sinh tr ưng sinh th c b ng các bi n pháp ñn t a, ng t b hoa cái, ho c ch n t o các gi ng dâu không có hoa ho c ít hoa. 1.4. Nhân gi ng dâu Hi n nay có 2 ph ươ ng pháp nhân gi ng dâu: Nhân gi ng h u tính và nhân gi ng vô tính. a. Nhân gi ng h u tính Ht dâu ñưc hình thành là do quá trình th ph n gi a hoa ñc và hoa cái, vì v y nhân gi ng b ng h t ñưc g i là nhân gi ng h u tính. Cây con m c t h t g i là cây th c sinh. • Ưu nh ưc ñim c a ph ươ ng pháp nhân gi ng h u tính - Ưu ñim c a ph ươ ng pháp nhân gi ng h u tính: + Cây dâu tr ng b ng h t có b r phát tri n m nh, ăn sâu nên có kh n ăng ch ng ch u tt v i ñiu ki n ngo i c nh b t l i nh t là ñiu ki n khô h n. Tu i th c a cây dài h ơn so v i ph ươ ng pháp nhân gi ng vô tính. + H s nhân gi ng cao, v n chuy n g n nh, t l s ng c a cây con cao. M i cây dâu nu ñ sinh tr ưng t do có th thu ñưc 10kg qu . T l h t trong qu th ưng ñt 2-3%. Trong 1 gam h t có 500-700 h t. - Nh ưc ñim c a ph ươ ng pháp nhân gi ng h u tính: Do cây dâu th ph n nh gió nên tính di truy n c a cây con th ưng r t ph c t p, khó thu n. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 11
  15. • Các b ưc ti n hành khi nhân gi ng h u tính. - Thu h t: Ti n hành thu qu nh ng cây sinh tr ưng t t, cây kho , không sâu b nh, phi n lá to và n ăng su t lá cao. Qu dâu có ñc ñim chín hình thái tr ưc chín sinh lý, vì v y ph i d a vào màu s c c a qu ñ xác ñnh ñ chín. Qu chín th ưng qua giai ñon t màu hng sang màu tím ñen, khi qu dâu có màu tím ñen thì phôi c a h t ñt ñn ñ chín sinh lý. Sau khi thu qu c n xát b ph n th t qu ñ l y h t, không nên b o qu n qu dâu sau khi thu ho ch quá dài d làm cho h t m t s c n y m m. - Làm khô h t: Sau khi ñã chà xát ñ tách ph n th t qu , tiên hành r a s ch h t, lo i b ht lép và ph ơi h t n ơi thoáng gió trong th i gian t 2-3 ngày ñ h t khô và mang ñi b o qu n. - B o qu n h t: Có hai ph ươ ng pháp b o qu n h t dâu là b o qu n khô và b o qu n l nh. + B o qu n khô: H t ph ơi khô ñt tiêu chu n thì cho vào túi v i, bu c ch t mi ng túi và ñt vào trong bình kín, ñáy bình có lót m t l p vôi c c. T l tr ng l ưng h t dâu và vôi cc là 2:1 ho c 1:1. Nh ư v y, trong bình có 1/3 th tích là h t dâu, 1/3 th tích là vôi c c còn li là kho ng tr ng. B o qu n theo ph ươ ng pháp này thì sau 1 n ăm h t dâu v n ñm b o n y mm 90%. + B o qu n l nh: H t dâu ph ơi khô ñưc ñng vào trong các túi kín không th m n ưc oC (túi nilon) r i ñư a vào b o qu n l nh nhi t ñ 3-5 . - Gieo h t Ch n ñt: ðt làm v ưn ươ m ph i ñm b o g n ngu n n ưc, thu n ti n cho vi c t ưi tiêu. ðt ph i b ng ph ng, thông thoáng, có k t c u t t, ñt cát pha hoc th t nh là thích h p nh t. N u là vùng ñt m n c n ch n lo i ñt có hàm l ưng mu i nh h ơn 0,2%, ñ pH ≥5. ðt làm v ưn ươ m tránh s d ng liên t c nhi u n ăm. Làm ñt: + Cày ñt: ðt c n ñưc cày i càng s m càng t t, ñ sâu cày ñt là 20-25cm. Bón lót 25-30 t n phân h u c ơ và 250kg lân cho 1 hecta. + Làm lu ng: Tr ưc khi làm lu ng ñt ph i ñưc b a t ơi r i m i lên lu ng. Chi u rng c a lu ng là 1-1,2m, cao 20cm. N u vùng m ưa nhi u thì lu ng c n ph i làm cao h ơn. Gieo h t: Th i v gieo h t ch y u là v xuân và v hè. Tr ưng h p ñc bi t có th gieo c v oC thu. Khi nhi t ñ ñt ñt t i 20 thì có th gieo h t ñưc, có 2 ph ươ ng pháp gieo h t là gieo vãi và gieo hàng. 2 + Gieo vãi: H t ñưc vãi ñu trên m t lu ng v i s l ưng là 2-3 gam h t/1m (n u h t ñt t l n y m m trên 80%). Sau khi gieo xong, ph m t l p ñt m ng và trên cùng cho m t lp tr u r i t ưi n ưc. + Gieo hàng: Có th gieo theo chi u d c ho c chi u ngang c a lu ng. ð sâu gieo h t là 2cm, hàng cách hàng 30cm. Gieo hàng có ưu ñim là ti t ki m ñưc h t, l ưng h t ch b ng 1/3-2/3 l ưng h t gieo vãi, m t ñ th ưa, d ch ăm sóc. Qu n lý và ch ăm sóc cây con Vi c qu n lý ch ăm sóc cây con chia ra 3 giai ñon: Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 12
  16. Giai ñon n y m m k t khi gieo h t ñn khi cây con có hai lá m m. Trong th i k ỳ này, h t c n hút l ưng n ưc khá l n, ho t ñng sinh lý c a cây r t m nh, t bào phôi liên t c phân chia ñ hình thành các b ph n c a cây. Cây con sinh tr ưng nhanh, vì th n ưc là nhu cu ch y u cho h t n y m m. C n ñm b o ñt luôn m. Khi cây con ñã m c ph i k p th i b nh ng v t che ph ra. Giai ñon sinh tr ưng ch m k t khi cây có 2 lá m m ñn khi cây có 4-5 lá th t. Th i kỳ này cây con y u t, r ăn nông nên s c ch ng ch u v i ñiu ki n b t l i y u. Vì v y công vi c ch y u giai ñon này là t ưi, tiêu nưc, làm c k t h p bón phân v i li u l ưng nh . Dùng n ưc ti u pha loãng 8-10 l n ho c hoà phân ñm v i n ng ñ 0,3-0,5% ñ t ưi. Giai ñon sinh tr ưng m nh: Khi cây con có 4-5 lá th t thì b r và b ph n trên m t ñt phát tri n nhanh, cây b ưc vào giai ñon sinh tr ưng m nh. Giai ñon này chi m 3/4 t ng th i gian trong v ưn ươ m. công vi c ch y u th i k ỳ này là t ưi n ưc và bón phân ñy ñ. 2 Lưng phân bón trong c th i k ỳ là 3kg phân chu ng và 0,3kg ñm cho 1m . K t h p bón phân v i làm c và t a ñnh cây ñ kho ng cách cây cách cây là 15cm. b. Nhân gi ng vô tính. Nhân gi ng vô tính là s d ng m t b ph n c a c ơ quan sinh d ưng nh ư thân, cành, ñ t o nên m t cây m i. Ph ươ ng pháp nhân gi ng vô tính có nh ng ưu nh ưc ñim sau: - Ưu ñim: Nhân gi ng vô tính duy trì ñưc ñc tính t t c a cây m . Th i gian t tr ng ñn khi cho s n l ưng lá n ñnh nhanh. - Nh ưc ñim: T l s ng c a hom và cành ghép không cao, tu i th ng n và kh n ăng ch u h n kém. Nhân gi ng vô tính cây dâu bao g m ph ươ ng pháp chi t, ghép và giâm cành. Vi t Nam ch y u là nhân gi ng b ng ph ươ ng pháp giâm cành, còn ph ươ ng pháp chi t và ghép ch áp d ng v i nh ng gi ng dâu khó n y m m. 1.5. K thu t tr ng dâu a. Làm ñt. • Ch n ñt tr ng dâu. Cây dâu là cây có kh n ăng thích ng r ng vi nhi u lo i ñt nh ư ñt ñi, ñt bãi ven sông, ven bi n, ñt th t ven ñê song khi thi t k v ưn dâu ph i chú ý ñ ánh sáng và ñ thông thoáng. Tr ng dâu nên tr ng t p trung vào m t khu v c ñ d qu n lý, không nên tr ng xen v i các cây tr ng khác nh ư : lúa, màu ðt tr ng dâu không ñưc g n nhà máy, ñưng qu c l , n ơi môi tr ưng b ô nhi m và ñc bi t là không ñưc g n lò g ch. Nu nh ng n ơi nuôi t m t p trung có th thi t k ru ng dâu nuôi t m con riêng, di n tích này chi m kho ng 10-15% t ng di n tích tr ng dâu. Ru ng dâu nuôi t m con c n b trí gn khu v c nhà t m, trên lo i ñt t t, t ưi tiêu thu n l i. • Làm ñt. ðt tr ng dâu ph i ñưc cày sâu, b a nh , ñ sâu cày là 25-40 cm ho c sâu h ơn càng tt. Cày xong, b a t ơi nh , nh t s ch c và san ñt cho ph ng. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 13
  17. • ðào rãnh ho c h tr ng dâu. Tu ỳ theo m t ñ tr ng và ph ươ ng th c tr ng mà ñào h ho c ñào rãnh. Nói chung gn vùng ñt ñi, ñt cao nhuyên thì ñào h còn ñt bãi ven sông, ñt th t thì ñào rãnh. Kích th ưc h là 40x40 cm, còn ñ sâu c a rãnh là t 25-30 cm. ðào h xong bón phân h u c ơ và lp ñt luôn ñ gi m cho ñt. L ưng phân h u c ơ c n bón lót là 20 t n, phân lân 400-500kg cho 1 hecta, n u ñt chua c n bón thêm vôi. b. K thu t tr ng dâu • Th i v tr ng: Tu ỳ theo ph ươ ng th c nhân gi ng và ñiu ki n khí h u t ng vùng mà th i v tr ng có khác nhau. N u tr ng b ng cây con gieo t h t thì có th tr ng t v xuân ñn cu i v hè. N u tr ng b ng hom thì ph i d a vào th i k ỳ sinh tr ưng c a cây và ñiu ki n th i ti t. Vùng ñng bng Bc b ñn Duyên h i mi n Trung tr ng vào tháng 11-12, vùng cao nguyên B o L c, Lâm ðng tr ng vào tháng 4 tr ưc mùa m ưa. • Ch n hom dâu: Ru ng dâu ñ l y hom ph i ñt t 2 n ăm tu i tr lên, không sâu b nh, không l n gi ng, không gum, không ñn ph t. Ch n nh ng hom dâu ñ tiêu chu n bó thành t ng bó, ñ nơi khu t gió b o qu n 3-5 ngày r i ti n hành ch t hom. • Ch t hom dâu Ch dùng nh ng hom có ñưng kính t 1cm tr lên, b ph n ng n và g c cành r i ch t thành nh ng ñon hom dài 20-25cm, ch t vát 2 ñu và ñm b o hom không b d p, sau ñó bó thành t ng bó ñ vào n ơi mát, t ưi m. • Mt ñ tr ng: Tu ỳ thu c ñiu ki n ñt ñai, gi ng dâu, ph ươ ng pháp t o hình, h th ng tr ng xen và các ñiu ki n khác mà m t ñ tr ng khác nhau. Theo Kanarev Petkov, các n ưc Nh t B n, Nam Tri u Tiên, n ð ñu tr ng dâu theo m t ñ: 1,5-2,5x0,5(m). Trung Qu c, ph n l n các vùng tr ng theo m t ñ: 1,6x0,7(m) ho c 1,8x1,0(m). Vi t Nam, vùng ñt ñi và cao nguyên th ưng b h n c n ph i t o hình cao nên tr ng v i m t ñ: 2,0x0,8-1,2(m), vùng ñt bãi ven sông, ñt ñng b ng n u không tr ng xen thì có th tr ng v i kho ng cách: 1,8x0,4(m), n u có tr ng xen thì tr ng v i kho ng cách: 2,5x0,4(m). • Ph ươ ng pháp tr ng: Tu ỳ theo tr ng b ng cây con hay tr ng b ng hom mà có ph ươ ng pháp tr ng khác nhau: + Tr ng b ng cây con (nhân gi ng h u tính): Tu ỳ theo ñt ñai, gi ng và ñiu ki n khí hu khác nhau mà ñ sâu tr ng có khác nhau. Ví d gi ng kho , ñt ñai màu m , m c n ưc ng m th p thì có th tr ng sâu h ơn và ng ưc l i. Thông th ưng ñ sâu tr ng t 10-20cm (tính t c r ). Khi tr ng ñt cây con vào rãnh ho c h theo m t ñ quy ñnh, sau ñó l p ñt, nén ch t và san ph ng. Sau khi tr ng, cây con ñưc ñn cho b ng nhau, chi u cao v t ñn tu ỳ thu c vào ki u t o hình ; n u t o hình thân th p ho c trung bình thì ñn cao 15-25cm, còn nu t o hình thân cao thì c ñnh thân chính cao 0,8-1m. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 14
  18. + Tr ng b ng hom: Tu ỳ theo tr ng h hay tr ng hàng mà có ph ươ ng th c ñt hom khác nhau. N u tr ng hàng có 2 cách ñt hom: Có th ñt hom n m trên m t rãnh thành 2 hàng song song theo ki u nanh s u sau ñó l p ñt ( n ơi ñt có m c n ưc ng m cao) ho c o cm hom xiên m t góc 45 ñ ch a m t m t n i lên m t ñt cho hom n y m m. N u tr ng h o thì c m 2-3 hom/h , c m xiên 45 và c m v 3 góc c a h . 1.6. Qu n lý và ch ăm sóc v ưn dâu. a. Bón phân. Mc ñích tr ng dâu là ñ l y lá nuôi t m. M i n ăm ru ng dâu ph i ñn 1-2 l n và thu hái 8-10 l a lá. Do v y ch t dinh d ưng t trong ñt ñã ñưc cây dâu s d ng nhi u. K t qu tính toán cho th y c thu ho ch 1500kg lá dâu thì trong ñt ñã m t ñi 20,5 kg ñm, 3,68kg lân và 10,6kg kali. Do ñó c n ph i bón phân ñ không ng ng b sung dinh d ưng cho ñt và duy trì s n l ưng lá dâu n ñnh. • Th i k ỳ bón phân ð xác ñnh th i k ỳ bón phân cho dâu c n d a vào quy lu t sinh tr ưng hàng n ăm c a cây. Th ưng m t n ăm chia làm 4 th i k ỳ bón phân. - Bón phân v xuân : Bón phân v này thúc ñy cho cây dâu ñâm ch i n y l c và t o cơ s cho thu ho ch lá v hè. Bón phân v xuân c n s d ng các lo i phân có hi u qu nhanh, d tiêu, th i k ỳ này c n bón 2 l n: l n th nh t bón khi cây n y m m ñưc 3-5cm, l n th 2 bón tr ưc khi thu lá 20 ngày. - Bón phân v hè: V hè là v cây dâu sinh tr ưng m nh nh t trong n ăm (l ưng sinh tr ưng c a cây b ng 70% t ng l ưng sinh tr ưng c a n ăm). Th i k ỳ này cây c ũng h p thu dinh d ưng m nh nh t vì v y bón phân v hè có tác d ng làm t ăng s n l ưng lá v hè và v thu. V này th ưng bón các lo i phân d tiêu. M t khác, mùa hè th ưng có m ưa nhi u nên c n bón chia ra nhi u l n ñ tránh b ra trôi. - Bón phân v thu: v thu, cây dâu sinh tr ưng ch m d n và là th i k ỳ tích lu dinh dưng c a cây. Bón phân v thu không ch kéo dài th i k ỳ sinh tr ưng c a cây trong n ăm, làm ch m quá trình c ng c a lá mà còn có tác d ng làm t ăng n ăng su t lá v xuân. Th i ti t v này th ưng khô hanh. Do v y, bón phân v này ph i k t h p v i t ưi n ưc ñ kéo dài th i kỳ sinh tr ưng c a cây và nâng cao hi u qu h p thu phân bón. - Bón phân v ñông: V ñông là v cây dâu ng ng sinh tr ưng, b r ho t ñng y u, th i k ỳ này c n bón phân có hi u qu ch m nh ư: phân chu ng, phân rác, phân xanh. V này cn bón toàn b l ưng phân h u c ơ, phân lân và 50% l ưng phân kali c a c n ăm. • Li u l ưng và t l bón - Li u l ưng phân bón có liên quan ch t ch ñn n ăng su t và ch t l ưng lá dâu. Xác ñnh li u l ưng bón c n c ăn c vào ñiu ki n khí h u, ñt ñai, tu i cây, m t ñ tr ng, bi n pháp ñn t a và th i k ỳ sinh tr ưng c a cây. Nhìn chung, nh ng vùng có t ưi n ưc, tr ng dày có th bón 10-25 t n phân chu ng/ha, phân vô c ơ là: 150-250kg N, 60-100kg P 2O5, và 60-100kg K 2O/ha.n ăm. Vi t Nam qua các thí nghi m cho th y bón v i li u l ưng 200kg N, 100kg P 2O5 và 100kg K 2O/ha.n ăm. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 15
  19. - T l bón: T l bón phân ph i cho các th i v trong n ăm nh ư sau: V xuân: 25-30%. V hè 35-40%. V thu 15-20%. V ñông 10-15% và 100% l ưng phân h u c ơ. Lưng phân bón còn thay ñi theo tu i cây: Cây tr ng n ăm th nh t thì bón b ng 50%, n ăm th 2 bón b ng 70% l ưng phân bón cho cây dâu ñã ñnh hình . • Ph ươ ng pháp bón Bón phân cho cây dâu có th bón qua ñt ho c bón qua lá nh ưng bón qua ñt là ch y u. - Bón qua ñt: Nguyên t c c a bón qua ñt là bón vào t ng ñt mà m t ñ r cây t p trung nhi u ñ nâng cao hi u qu h p thu phân bón c a cây. Vì v y, ñ sâu khi bón c n d a vào tu i cây, lo i ñt và ñiu ki n khí h u. Ph ươ ng pháp bón g m bón rãnh và bón h c. Trong ñó, bón h c là ph ươ ng pháp s d ng ch y u ñi v i phân vô c ơ, bón vào kho ng cách gi a 2 cây dâu ho c gi a 2 hàng dâu. Kích th ưc h c thay ñi tu ỳ theo tu i cây, th ưng kích th ưc hc là 20x25cm. Bón rãnh th ưng bón theo 2 phía c a hàng dâu và s d ng cho bón phân h u cơ, phân xanh. Dù bón h c hay bón rãnh ñu ph i thay ñi v trí bón qua các l n bón, t o ñiu ki n cho b r phát tri n ñu. - Bón qua lá: Theo tình toán t ng diên tích b m t c a lá trong m t cây g p 15-20 l n di n tích ñt mà cây che ph . Do v y, di n tích ñ ti p thu phân bón qua lá l n h ơn r t nhi u so v i bón qua ñt. M t khác, bón qua lá, hi u qu h p thu phân bón cao và nhanh h ơn, ch sau khi phun 60 phút thì lá ñã h p thu ñưc phân và vân chuy n ñn các ñnh sinh tr ưng. Phun phân vào m t d ưi c a lá hi u qu h p thu phân bón cao h ơn 4 l n so v i phun vào m t trên c a lá. Th i gian phun t t nh t là vào bu i sáng ho c chi u mu n. N ng ñ phun v i m t s lo i phân nh ư sau: ðm urê là 0,5%, ñm sulphat 0,4%, supe lân 0,5-1%, kali sulphat 0,5%. L ưng phun 100-120kg dung d ch/1 sào. Kho ng cách gi a các l n phun là 5-6 ngày. b. Cày ñt và làm c trong v ưn dâu • Cày ñt Bi n pháp cày ñt trong v ưn dâu bao g m cày b a, x i xáo làm cho ñt t ơi x p, thông thoáng, có l i cho ho t ñng c a vi sinh v t và s sinh tr ưng c a b r dâu. Do cày ñt ct ñt các mao qu n t ng canh tác, h n ch s b c h ơi n ưc c a ñt, t ăng kh n ăng gi m cho ñt. ði v i ñt chua m n, cày ñt còn h n ch l ưng mui b c lên b m t ñt gi m ñ chua m n c a ñt. Cày ñt còn có tác d ng di t c d i và m t s sâu b nh t n t i trong ñt. ðc bi t ñi v i cây dâu b r có kh n ăng tái sinh m nh nên cày ñt còn có tác d ng c t ñt mt s r già, kích thích cho r non phát tri n, t ăng kh n ăng sinh tr ưng c a cây. Mi n ăm th ưng ti n hành cày ñt 2 l n v ñông và v hè thu. Nh ưng v ñông là quan tr ng, ch y u nh t. Cày ñt v ñông: Ti n hành lúc cây dâu ñã ng ng sinh tr ưng, ñ sâu cày t 15-20cm. gi a lu ng cày sâu, phía g n hàng dâu cày nông h ơn. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 16
  20. Cày ñt v hè: Ti n hành sau khi ñn dâu v hè k t h p v i bón phân làm c . Th i kỳ này cày nông h ơn v ñông. Cày ñt v hè c n ti n hành k p th i ngay sau khi ñn dâu, nu cày mu n sau khi cây dâu ñã n y m m thì nh h ưng không t t t i sinh tr ưng c a cây. Ngoài ra ng ưi ta còn có th ti n hành cày ñt vào v thu, th ưng ti n hành vào tháng 8-9 k t h p v i bón ñm ñ kéo dài th i v cho lá vào cu i n ăm. Nh ưng chú ý cày xong ph i ba ngay ñ gi m cho ñt. • Làm c Th i k ỳ và s l n làm c tu ỳ thu c vào th i ti t, khí h u và quy lu t sinh tr ưng c a c d i. Nói chung 1 n ăm th ưng ti n hành làm c 3-5 l n. - Làm c v xuân: Th c hi n tr ưc khi cây dâu n y m m ñ k p th i di t nh ng c c a năm tr ưc còn l i và m t s c m i n y m m. - Làm c v hè: Sau khi ñn dâu v hè, ru ng dâu thông thoáng, nhi t ñ và m ñ cao cho nên c d i phát tri n m nh vì v y v này làm c k p th i là r t quan tr ng. - Làm c v thu: v thu, c b t ñu ra hoa k t h t. Vì v y, ph i làm c tr ưc khi c kt h t ñ tránh lây lan c a c cho n ăm sau. - Ph ươ ng pháp làm c : Có th ti n hành b ng ph ươ ng pháp th công ho c s d ng thu c tr c . c. T ưi và tiêu n ưc cho v ưn dâu • Tưi n ưc Nhu c u n ưc c a cây dâu: Dâu là lo i cây tr ng t ươ ng ñi ch u h n, nh ưng không có ngh ĩa là thi u n ưc không nh h ưng ñn sinh tr ưng c a cây. Vì cây dâu c ũng gi ng nh ư các cây tr ng khác, n ưc là ñiu ki n sinh t n c a cây, n ưc c n thi t cho các ho t ñng quang hp, v n chuy n, trao ñi ch t 1kg lá dâu trong m t ngày tiêu hao 8,46kg n ưc ñ phát tán. Lưng n ưc c n cho cây dâu phát tán và l ưng n ưc ch a trong cây ñu l y t ñt. Do ñó, nưc trong ñt không ñ s gây nh h ưng ñn ho t ñng sinh lý bình th ưng c a cây. - K thu t t ưi n ưc + Xác ñnh nhu c u c n t ưi n ưc c a cây: ð xác ñnh nhu c u c n t ưi n ưc c a cây dâu có th d a vào nh ng c ăn c sau: Quan sát tr ng thái sinh tr ưng c a cây. Khi th y sinh tr ưng c a cây y u d n, 2-3 lá phía ng n héo và co l i, m t s lá phía d ưi chuy n sang màu vàng thì ñó là du hi u cây dâu b thi u n ưc. N u m m ñnh ng ng sinh tr ưng là cây dâu ñang th i ñim khô h n nghiêm tr ng. Da vào l ưng m ưa trung bình hàng tháng. N u l ưng m ưa ch ñt 100-150mm/tháng thì c n ph i t ưi cho dâu. + Chu k ỳ t ưi: Tu ỳ thu c vào giai ñon sinh tr ưng c a cây, lo i ñt và ñiu ki n khí hu. Th ưng v i ñt cát 8-10 ngày t ưi n ưc m t l n, ñt sét 15 ngày t ưi m t l n. + Ph ươ ng pháp t ưi: T ưi phun ho c t ưi rãnh. Ph ươ ng pháp t ưi phun ñơ n gi n và ti t ki m lao ñng nh ưng tiêu phí nhi u n ưc. T ưi rãnh thì ti t ki m ñưc n ưc, phù h p v i tưi cho di n r ng. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 17
  21. • Tiêu n ưc: Vi c tiêu n ưc cho ru ng dâu ñưc ti n hành thi t k các m ươ ng tiêu khi quy ho ch ru ng dâu. Th ưng c 4-6 hàng dâu thì có m t m ươ ng tiêu n ưc. Xung quanh ru ng dâu c n có m ươ ng l n và sâu ñ ch a và tiêu n ưc cho toàn ru ng. d. ðn dâu Cây dâu sau khi tr ng ñưc m t n ăm c n ph i ñn ñ t o cho cây có hình d ng nh t ñnh, ti n l i cho vi c qu n lý ch ăm sóc và thu ho ch. Trong k thu t ñn dâu ng ưi ta chia ra ñn t o hình và ñn hàng n ăm. • Ph ươ ng pháp ñn t o hình ðn t o hình là ph ươ ng pháp ñn t o cho cây dâu có hình d ng nh t ñnh, phù h p vi ñiu ki n ñt ñai, khí h u và ñiu ki n canh tác. Hi n nay có 3 ki u t o hình là: T o hình cao, t o hình trung bình và t o hình th p. S khác nhau gi a 3 ki u t o hình này là chi u cao thân chính và s cành có trên cây. T o hình th p thì chi u cao thân chính là 20-25cm, t o hình trung bình chi u cao thân chính là 30-40cm và t o hình cao chi u cao thân chính là 80-90cm. • Ph ươ ng pháp ñn hàng n ăm. Cây dâu sau khi ñã n ñnh t o hình ho c không ñn t o hình thì hàng n ăm v n ph i ti n hành ñn ñ làm tr hoá cây dâu và ñiu ch nh cho lá theo th i v nuôi t m. Hi n nay nưc ta có các th i v ñn nh ư sau: - ðn v hè: Sau khi thu hoch l a lá cu i cùng v thu, cây dâu ñưc ñ l ưu cành l i ch ñn ph t 1/5 chi u dài cành v phía ng n. v xuân n ăm sau s thu ho ch 2 l a lá r i ti n hành ñn sát. Th i v ñn vào kho ng cu i tháng 4, ñu tháng 5. Ch m nh t là ñn ngày 10-5 ph i k t thúc. Ưu ñim c a ph ươ ng pháp ñn hè là gi m ñưc s n l ưng lá v hè, t ăng sn l ưng lá v xuân, thu. Tuy nhiên, v hè ñn dâu vào lúc cây dâu sinh tr ưng m nh nên s nh h ưng nhi u t i sinh tr ưng t nhiên c a cây. Vì v y, c n ph i chú ý: Th i v ñn không nên kéo dài sang cu i tháng 5 và c n luân phiên gi a 2 lo i hình ñn ñông và ñn hè ñ có th i gian cho cây dâu ph c h i t n th ươ ng. - ðn dâu v thu: V thu th ưng nhi t ñ xu ng th p, th i ti t khô hanh nên cây dâu sinh tr ưng ch m l i. Nh ưng v thu là v nuôi t m thích h p nh t trong n ăm. Do ñó ñ có nhi u lá v thu thì bi n pháp ñn thu có tác d ng m nh nh t. Th i v ñn thu th ưng vào ñu tháng 8, ñn cách m t ñt 70-80cm. Sau khi ñn c n k t h p v i t ưi n ưc và bón phân ñ ñt ñưc hi u qu cao. - ðn v ñông: v ñông cây dâu h u nh ư ng ng sinh tr ưng. Do ñó ñn dâu v này ít nh h ưng ñn sinh tr ưng t nhiên c a cây so v i các th i v ñn trên. Nh ưng ñn dâu v ñông l i có nh ưc ñim là s n l ưng lá t p trung ch y u v hè là v r t khó nuôi tm. Do ñó c n ñiu ch nh di n tích gi a các lo i hình ñn m t cách thích h p ñ ph c v mc ñích nuôi t m. Th i v ñn ñng th ưng ti n hành ñn tr ưc ñông chí và ñn sát ñt. 1.7. Thu ho ch và b o qu n lá dâu. a. Thu ho ch lá dâu. • Các ph ươ ng th c thu ho ch lá dâu. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 18
  22. - Thu ho ch lá dâu b ng ph ươ ng th c hái lá: ðây là ph ươ ng th c thu ho ch ph bi n nh t. Trong ph ươ ng th c này dâu ñưc hái t ng lá m t, vì v y có th ch n ñưc lá dâu phù hp v i tu i t m và thu ho ch ñưc nhi u l a trong n ăm. Nh ưng ph ươ ng th c này có nh ưc ñim là t n công và d x ưc v cây, làm t n th ươ ng các ch i nách. - Thu ho ch b ng ph ươ ng th c hái cành nh : Trong ph ươ ng th c này, ng ưi ta c t nh ng ñon cành có lá ñ nuôi t m tu i 4-5. Ph ươ ng th c này có ưu ñim là áp d ng thu n l i cho dâu t o hình b i th p và trung bình, có th c ơ gi i hoá trong thu ho ch dâu, ti t ki m ñưc công lao ñng thu ho ch lá và ñm b o dâu t ươ i lâu. - Thu ho ch lá dâu b ng ph ươ ng th c c t c cành: ph ươ ng th c thu ho ch này, cành dâu ñưc c t sát g c ho c sát thân chính trên dâu ñn t o hình . Th ưng dùng cành dâu ñ nuôi t m tu i 4-5. ð t p trung dinh d ưng cho lá và t o ñiu ki n cho lá ng n thành th c ng ưi ta th ưng b m ng n tr ưc khi c t cành 7-10 ngày. • Các ph ươ ng pháp thu ho ch lá dâu: - Thu ho ch lá dâu v xuân: Tu ỳ theo lo i hình ñn dâu khác nhau mà có ph ươ ng pháp thu ho ch lá dâu khác nhau. + Ru ng dâu ñn hè: K t h p hái lá và hái m m. L a th nh t hái lá và m m n a ñon cành phía d ưi. L a th 2 hái toàn b s lá còn l i phía trên ho c c t toàn b cành có lá ñ nuôi t m sau ñó ñn hè. + Ru ng dâu ñn ñông: Sau khi thu ho ch lá nuôi t m v cu i thu (tháng 11-12), ti n hành ñn sát g c. ðn v xuân n ăm sau ch thu ñưc m t l a lá nuôi t m xuân mu n ho c b t ñu mùa hè m i cho lá nuôi t m. Ph ươ ng pháp thu ho ch lá trên lo i hình dâu này là hái lá và ch h i 20-30% s lá trên cành. - Thu ho ch lá dâu v hè: + Trên ru ng dâu ñn ñông thu ho ch b ng ph ươ ng th c hái lá k t h p v i t a m m và cành t ăm. + Trên ru ng dâu ñn hè: Trên di n tích này th ưng ñn dâu vào cu i tháng 4 ñu tháng 5. Sau khi ñn 60-70 ngày s cho thu lá nuôi t m hè. thu ho ch lá dâu v này b ng cách hái lá và ch nên hái 20-30% s lá trên cây. - Thu ho ch lá dâu v thu. + Trên ru ng dâu ñn thu thì ñn trung tu n tháng 9 b t ñu thu ho ch lá nuôi t m thu la th nh t b ng cách hái lá và m m n a ñon cành phía d ưi. Cu i tháng 10 ñu tháng 11 có lá nuôi t m thu l a th 2, l a này có th hái lá ho c c t n a cành còn l i ñ nuôi t m. + Trên ru ng dâu không ñn thu: Trên lo i ru ng dâu này sau khi nuôi l a t m hè cu i cùng vào cu i tháng 8 c n hái s ch toàn b s lá trên cây và b m ng n ñ kích thích các m m nách n y vào mùa thu. Sau 25-40 ngày s có lá nuôi l a t m thu th nh t và sau 25-40 ngày ti p theo s có lá nuôi t m thu l a th 2. Thu ho ch lá b ng ph ươ ng pháp hái lá k t h p v i hái m m. b. B o qu n lá dâu. Tu ỳ theo s l ưng lá dâu c n b o qu n mà có th áp d ng m t trong các ph ươ ng pháp bo qu n lá dâu sau: Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 19
  23. • Bo qu n trong s t ho c trong cót quây: Ph ươ ng pháp này ñưc áp d ng khi b o qu n lá dâu v i s l ưng ít cho nuôi t m con. St c n có chân cách m t ñt 10-12cm, cót quây trên nong hay nia ñt trên giá có chân cao 12-15cm. X p lá dâu vào s t ho c cót, l n l ưt thành t ng l p, cu ng lá h ưng ra phía ngoài, ñ m t l h ng chính gi a. Mi ng s t hay mi ng cót ph b ng v i ưt ho c nong nia có d p nưc. • Bo qu n trong b n ưc: Xây m t b n ưc trong phòng b o qu n dâu, ñáy b có m t l p n ưc 10-12cm, ñt mt giá g vào trong b có chi u cao cao h ơn m t n ưc, trên giá ñt m t t m phên tre ho c na, lá dâu ñưc b o qu n trên t m phên ñó. Dùng v i ưt ho c nong d p n ưc ñy kín b . • Bo qu n trong màn Polyetylen: Dán Polyetylen thành màn gi ng nh ư màn ch ng mu i r i treo vào trong phòng b o qu n dâu, ñnh màn cách tr n nhà 1m còn ñáy màn ti p xúc v i ñt, lá dâu ñưc r ũ t ơi và b o qu n trong màn. Ph ươ ng pháp này ñơ n gi n, d làm và có th b o qu n ñưc s l ưng dâu ln. 1.8. M t s sâu b nh chính h i dâu và bi n pháp phòng tr . a. B nh h i dâu. • Bnh xo ăn lá: ðây là m t trong nh ng b nh nguy hi m nh t. B nh này xu t hi n h u h t các n ưc tr ng dâu nh ư: Nh t B n, Liên Xô (c ũ), n ð, Vi t Nam. Tri u ch ng b nh: B nh xo ăn lá bi u hi n qua m t s ñc tr ưng sau: Lá nh l i, u n cong v phía m t d ưi. ðôi khi hình thái lá thay ñi t d ng lá có x thu ỳ chuy n thành lá nguyên. Cành phát tri n kém, cành th ưng nh , ñt ng n. M m nách n y s m, náy nhi u t o ra nhi u cành t ăm. Khi b nh n ng thì các cành t ăm b khô và ch t. B nh xo ăn lá xu t hi n oC nhi u sau khi ñn dâu v hè. ðiu ki n nhi t ñ thích h p cho b nh phát tri n là 20-28 . Phòng tr b nh: - Ch n gi ng ch ng b nh. - X lý s m cây b b nh, K p th i phát hi n cây dâu b b nh nh b ngay ñ h n ch ngu n b nh lây lan sang cây khác. - ðiu ch nh th i v ñn dâu h p lý, h n ch ñn dâu v hè liên t c nhi u n ăm. - Không s d ng cây dâu con ho c hom dâu ñã b b nh ñ làm gi ng. • Bnh b c thau Phyllactinia moricola Sawada B: Erysiphales Lp: Ascomycetes Bnh b c thau phân b r t r ng. Tu ỳ theo khí h u t ng vùng mà th i k ỳ phát sinh c a bnh có khác nhau. mi n B c n ưc ta b nh th ưng xu t hi n mùa xuân và mùa thu. Lá dâu b b nh nh thì ch t l ưng gi m, t m ăn ít. N u b b nh n ng thì tm không ăn. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 20
  24. + Tri u ch ng b nh: ðu tiên m t d ưi lá xu t hi n các v t b nh màu tr ng, Lúc ñu nh , sau loang to d n r i chuy n thành màu vàng nâu, trên b m t v t b nh có ch a r t nhi u ht ph n màu tr ng. Nguyên nhân gây b nh là do n m Phyllactinia moricola Sawada. Nhi t ñ thích h p oC cho n m này phát tri n là 22-24 , m ñ 70-80%. + Bi n pháp phòng tr : - Tr ng dâu v i m t ñ thích h p t o cho ru ng dâu thông thoáng, t ăng c ưng khâu v sinh ñng ru ng nh t là v cu i thu c n hái s ch các lá già trên cây. - Phun thu c phòng tr b nh. - Bón phân cân ñi N, P, K. • Bnh g s t Aecidium mori (Barch) Syd. et Butl B : Uredinales L p: Basidiomycetes + Tri u ch ng b nh: M m ho c lá b n m ký sinh thì v t b nh s phình ra, t o thành các d hình nh ư u n cong theo nhi u hình d ng khác nhau. Lúc ñu v t b nh có màu vàng nh t, sau chuy n d n thành màu vàng da cam, vàng nâu. Trên m t v t b nh có ch a nhi u bào t d ng b t màu vàng t ươ i trông gi ng v t g s t. Lá dâu khi b nhi m b nh g s t thì ch t lưng gi m, lá khô c ng, t m ăn ít ho c không ăn. M m dâu b nhi m b nh m c ñ n ng thì un cong không sinh tr ưng ti p ñưc, d b gãy. Nhi t ñ thích h p cho n m b nh phát tri n là 20-25 oC . + Bi n pháp phòng tr : Gi ng nh ư phòng tr b nh b c thau. • Bnh dán cao dâu Septobasidium tanakae (b nh m gà). B : Aphyllochorales L p: Hymenomycetes + Tri u ch ng b nh: B nh phát sinh m t ngoài c a cành dâu. Khi cây dâu b b nh, trên l p v cành xu t hi n m t s v t b nh hình tròn kích th ưc không ñu nhau, màu nâu ñen ho c màu xám tro. V t b nh này gi ng nh ư v t cao dán lên thân cây dâu. B nh này tuy không gây h i nghiêm tr ng nh ư m t s b nh khác nh ưng khi b nh n ng s làm cho sinh tr ưng c a cây y u d n, cây mau c i. V t b nh còn làm cho m m dâu không n y ñưc n u v t cao dán v trí g c m m. + Bi n pháp phòng tr : - T ăng c ưng khâu v sinh ñng ru ng. oB - Dùng dao c o s ch các v t b nh r i quét dung d ch l ưu hu ỳnh vôi 0,5 ho c n ưc vôi 20%. b. Sâu h i dâu. • Sâu ñc thân dâu Aprionag germari Hope B: Coleoptera H : Cerambycidae - T p tính và tác h i: Sâu ñc thân dâu phân b r t r ng h u h t các n ưc tr ng dâu và gây h i h u nh ư quanh n ăm. Nh ưng t p trung gây h i m nh nh t vào tháng 6-7. M t n ăm Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 21
  25. th ưng có 2-3 la, sâu non qua ñông trong cây dâu, ñn th ưng tu n tháng 4 thì hoá nh ng, vào tháng 5 thì v ũ hoá r i ñ tr ng. Tr ưng thành ñ tr ng vào ph n gi a g và v c a cây và th ưng ñ vào gi a nh ng cành có ñưng kính 10mm tr lên. Tr ng qua 2 tu n thì n sâu non. Sâu non ăn ph n g c a cây r i ti n ñn ph n r . Do ñó cây dâu b sâu ñc thân ngoài ph n cành non b h i, nó còn làm cho ph n thân cây b t n th ươ ng r t l n, sinh tr ưng kém, chóng già c i. - Bi n pháp phòng tr : + B t di t tr ưng thành. + Dùng xylanh b ơm thu c vào các l ñc ñ di t sâu non. • Sâu róm Euprotis similis Fuessly. B : Lepidoptera H : Lymantridae - T p tính và tác h i: Sâu róm xu t hi n h u h t các tháng, nh ưng t p trung nhi u nh t là t tháng 8 ñn tháng 12. Sâu non ăn lá non và m m. Sâu non tu i nh ch ăn ph n th t lá, sâu non tu i l n ăn h t c lá ch ch a l i gân. Cây dâu b h i n ng thì toàn thân tr ơ tr i. Ngoài ra, lông sâu róm bám dính vào lá dâu d gây sát th ươ ng cho t m. Sâu non có 5 tu i, tr ưng thành có th ñ 500 tr ng. Sâu non khi m i n có t p tính sng t p trung m t d ưi lá và ăn ph n th t lá. ðn tu i 4 sâu m i phát tán ñi các cây khác. - Bi n pháp phòng tr : + Ki m tra ñng ru ng th ưng xuyên ñ phát hiên sâu non tu i 1-2 t p trung m t dưi lá, tiêu di t k p th i. + Dùng b y ñèn ñ b y tr ưng thành. + Phun thu c ñ di t sâu non tu i l n. • Rp ph n h i lá dâu Anomoneura mori : - T p tính và tác h i: R p ph n h i dâu xu t hi n h u nh ư quanh n ăm nh ưng t p trung gây h i n ng nh t v xuân. R p non hút nh a lá làm cho lá b xo ăn l i và m t ñ bóng. Trong 1 n ăm r p ph n phát sinh nhi u l a. Th ưng khi dâu b t ñu n y m m ñã th y có r p xu t hi n trên g c dâu và kéo dài cho ñn tháng 12. R p qua ñông th i k ỳ nh ng. - Bi n pháp phòng tr : + Tr ng dâu v i m t ñ v a ph i, t o cho ru ng dâu thông thoáng. + Phun thu c ñ tr r p non tr ưc khi cây dâu n y m m. + th i k ỳ r p phát tri n m nh c n ti n hành ng t lá non có tr ng ho c sâu non ñ hn ch s gây h i. • Sâu cu n lá dâu Glyphodes caesalis Walker B: Lepidoptera H: Pyralidae - T p tính và tác h i: Sâu h i ch y u mùa hè và mùa thu. Khi ru ng dâu b h i n ng thì lá dâu b sâu ăn h t ph n th t lá ch còn t ng bi u bì, làm cho v ưn dâu b khô vàng. Phân ca sâu th i ra dính lá dâu khi t m ăn vào r t d phát sinh b nh táo bón. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 22
  26. Sâu cu n lá 1 n ăm có 8-10 l a. Sau khi k t thúc l a th 10, sâu non ñy s c tìm k h cây dâu, k t kén ñ qua ñông. Sang v xuân n ăm sau, sâu non hoá nh ng sau ñó v ũ hoá và ñ tr ng, chúng th ưng ñ tr ng m t d ưi c a lá, th ưng sau 5-7 ngày thì tr ng n ra sâu non. Khi m i n , sâu non s ng t p trung m t d ưi c a lá, ăn ph n th t lá. Sau tu i 3, sâu non nh t ơ cu n lá l i và n bên trong ñ ăn lá dâu. - Bi n pháp phòng tr : + Dùng b y ñèn ñ b y di t tr ưng thành. + Th ưng xuyên ki m tra ñng ru ng, k p th i phát hi n sâu non tu i nh , di t sâu non t p trung m t sau lá. + Phun thu c ñ tr sâu non tu i l n. Câu h i ôn t p 1. Nêu khái quát ñc ñim hình thái và ch c n ăng các b ph n c a cây dâu. 2. nh h ưng c a m t s y u t sinh thái ñ n sinh tr ưng và phát tri n c a cây dâu. Ý ngh ĩa c a vi c nghiên c u v n ñ này. 3. Chu k ỳ sinh tr ưng hàng n ăm c a cây dâu và các m i t ươ ng quan trong sinh tr ưng ca cây dâu. 4. Trình bày các ph ươ ng th c nhân gi ng cây dâu. Ưu, nh ưc ñim c a t ng ph ươ ng pháp. 5. Trình bày k thu t tr ng dâu. 6. Trình bày k thu t ch ăm sóc, qu n lý v ưn dâu 7. Các ph ươ ng pháp thu h ch và b o qu n lá dâu 8. Sâu b nh h i dâu và bi n pháp phòng tr . Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 23
  27. Ch ươ ng II: ðC ðIM SINH V T H C VÀ SINH THÁI H C T M DÂU Ch ươ ng II nh m m c ñiách cung c p cho sinh viên nh ng ki n th c v ñ c ñim sinh vt h c và sinh thái h c t m dâu là c ơ s ng d ng trong k thu t nuôi t m. 2.1. ðc ñim hình thái các pha phát d c c a t m dâu a. V trí phân lo i c a t m dâu. Trong h th ng phân lo i, t m dâu thu c: Lp côn trùng: Insecta . B cánh v y: Lepidoptera. H ngài t m: Bombycidae. Gi ng: Bombyx. Loài: mori. Tên khoa h c: Bombyx mori L. b. Hình thái các pha phát d c c a t m dâu Tm dâu là loài côn trùng bi n thái hoàn toàn. Vòng ñi c a nó tr i qua 4 giai ñon: Tr ng, t m, nh ng, ngài. Hình thái m i pha phát d c nh ư sau. • Hình thái pha tr ng: Tr ng t m có hình elip, t l gi a chi u dài và chi u r ng là 1,2-1,3. Kích th ưc và tr ng l ưng tr ng thay ñi tu ỳ thu c vào gi ng t m, ñiu ki n nuôi d ưng, ñiu ki n b o qu n nh ng ngài và th t ngày ñ tr ng. Nhìn chung, tr ng l ưng 1000 tr ng c a m t s gi ng t m nh ư sau: - Gi ng ñc h châu Âu: 0,75-0,85g. - Gi ng l ưng h Trung Qu c, Nh t B n: 0,6-0,75g. - Gi ng ña h Vi t Nam, n ð: 0,4-0,45g. Hình 5.2 - tr ng t m ñang n Màu s c tr ng thay ñi theo gi ng t m và th i gian phát d c: Gi ng ñc h và l ưng h kén tr ng, khi m i ñ, tr ng có màu tr ng ho c vàng nh t; gi ng ña h kén vàng tr ng có màu vàng ñm. Trong quá trình phát d c c a tr ng, màu s c c a tr ng bi n ñi nh ư sau: Gi ng ñc h và l ưng h (tr ng có ngh ñông) tr ng chuy n t màu tr ng sang màu h ng (sau ñ 36-48 gi ), r i chuy n sang màu nâu ñm hay còn g i là màu ñen (sau ñ 72 gi ). Khi tr ng chuy n sang màu nâu ñm thì tr ng b t ñu ñi vào th i k ỳ ngh ñông và màu nâu ñm ñưc duy trì trong su t quá trình ngh ñông c a tr ng. Gi ng ña h (tr ng không ngh ñông) tr ng chuy n t màu vàng sang ñim ñen (trên b m t tr ng xu t hi n m t ñim ñen) sau khi ñ 5-6 ngày, và cu i cùng toàn b b m t tr ng có màu xanh xám (sau khi ñ 9 ngày) g i là tr ng ghim. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 24
  28. • Hình thái pha t m. Tm m i n có màu nâu ñm ho c màu ñen, toàn thân ph m t l p lông gai nh và mn. Sau l n l t xác th nh t, l p lông gai ñưc trút b , t tu i 2 da t m tr nên tr ơn và màu sc nh t d n. Toàn b c ơ th t m có hình tr thuôn dài, chia làm 3 ph n: ðu, ng c và b ng. Ph n ng c v i 3 ñt ng c và 3 ñôi chân ng c, ph n b ng g m 10 ñt v i 4 ñôi chân b ng và 1 ñôi chân ñuôi. D c 2 bên s ưn c a các ñt bung và ng c, m i ñt có m t ñôi l th . Hình 6.2- Hình thái t m dâu * Hình thái pha nh ng. Hình 7.2- Nh ng t m dâu Nh ng t m dâu thu c lo i nh ng màng. Nh ng có hình b u d c dài, h ơi thuôn v phía ñuôi. Khi m i hoá nh ng có màu tr ng, sau chuy n d n sang màu vàng nh t, vàng s m và nâu xám. Khi nh ng có màu nâu xám là lúc s p v ũ hoá ngài. Gi a nh ng ñc và nh ng cái có s khác bi t t ươ ng ñi rõ r t v hình thái. Nh ng ñc có c ơ th nh h ơn nh ng cái, ñuôi nh n và Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 25
  29. các ñt ñuôi sít nhau. gi a m t b ng c a ñt b ng th 9 có m t ch m nh . Nh ng cái có c ơ th l n h ơn, ñuôi tù, các ñt b ng l n, kho ng cách gi a các ñt dài, mt b ng c a ñt b ng th 8 có m t ng n hình ch x. • Hình thái pha ngài. Ngài t m dâu v ũ hoá t nh ng nh ưng không có kh n ăng bay vì ñã ñưc thu n hoá. Toàn b c ơ th ngài chia làm 3 ph n: ðu, ng c và b ng. ðu có m t kép và râu ñu, râu ñu ngài t m có dng kép lông chim. Ng c có 3 ñt v i 3 ñôi chân ng c và 2 ñôi cánh; tr màng ng ăn gi a các ñt còn l i toàn b b m t c ơ th ngài và cánh ngài ñưc ph nh ng phi n v y màu tr ng. Hình 8.2- Ngài t m dâu v ũ hoá, giao ph i và ñ tr ng 2.2. M t s ñc ñim sinh v t h c c a t m dâu. A. Vòng ñi c a t m dâu. T m dâu là côn trùng bi n thái hoàn toàn. ð hoàn thành vòng ñi c a mình, tm dâu ph i tr i qua 4 giai ñon phát d c là tr ng, t m, nh ng, ngài. Th i gian hoàn thành 1 vòng ñi thay ñi tu ỳ theo gi ng tm và ñiu ki n môi tr ưng. Nh ng gi ng tm không ngh ñông, th i gian hoàn thành mt vòng ñi là 6-8 tu n. Trong ñó th i gian phát d c các pha nh ư sau: Pha tr ng : 9-12 ngày Pha t m : 20-24 ngày Pha nhng: 10-12 ngày Pha ngài : 3-6 ngày. Hình 9.2- Vòng ñi t m dâu Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 26
  30. B. M t s ñc ñim sinh v t h c c a t m dâu. • H tính và tính ng . - H tính : là khái ni m ch s th h tr i qua trong m t n ăm c a m t gi ng t m: + Trong ñiu ki n t nhiên, có nh ng gi ng t m ch sinh ra m t th h trong m t n ăm. Tr ng th ưng n vào mùa xuân, sau khi nuôi t m k t thúc ñi th nh t, sinh ra tr ng ñi 2 thì tr ng này ñi vào ngh ñông ñn mùa xuân n ăm sau m i n g i là gi ng t m ñc h . + Nh ng gi ng t m tr i qua 2 th h trong m t n ăm: Tr ng ñi th nh t n vào mùa xuân, sau khi nuôi t m k t thúc ñi th nh t ñ ra tr ng ñi 2 thì tr ng này không ngh ñông mà n bình th ưng. Sau 10-12 ngày tr ng n , ti p t c nuôi t m k t thúc ñi th 2, sinh ra tr ng ñi th 3 thì tr ng này có ngh ñông và ch n vào mùa xuân n ăm sau. Nh ng gi ng tm này g i là gi ng l ưng h . + Nh ng gi ng t m sinh ra nhi u h ơn 2 th h trong m t n ăm, tr ng không ngh ñông, ñi này phát tri n k ti p ñi kia liên t c, m t n ăm có th tr i qua 7-8 th h g i là gi ng ña h . - Tính ng : Trong pha t m, t khi m i n ñn lúc nh t ơ k t kén, t m ph i tr i qua m t s l n l t xác, m i l n l t xác t m th ưng ng ng ăn g i là t m ng . T m th ưng tr i qua 4 ln ng ng v i 5 tu i. Nh ưng c ũng có m t s gi ng ng 3 l n và m t s gi ng ng 5 l n. • Ng và bi n thái. - Ng : m i tu i t m, sau khi ñã ñng hoá th c ăn và ñt ñưc s t ăng tr ưng t i ña ca tu i ñó, lúc này da t m ñã c ăng h t c và không còn kh n ăng l n thêm v th tích, t m mt d n s thèm ăn, l ưng dâu ăn ít d n r i ti n ñn ng ng ăn, chu n b cho quá trình l t xác gi là t m ng . Bi u hi n c a t m ng : ðu và ng c ngóc lên, da c ăng bóng và có màu tr ng ho c tr ng xanh ñi v i gi ng kén tr ng, màu vàng nh t ñi v i gi ng kén vàng; t m c ñnh chân b ng và chân ñuôi vào các ñim bám ñng th i nh m t ít t ơ ñ c ñnh thân t m vào các ñim bám. Sau m t th i gian, t m trút b l p da c ũ và hình thành l p da m i nh ăn nheo và nh t màu h ơn k t thúc quá trình ng . Th i gian ng các tu i t 15-30 gi tu ỳ theo gi ng t m và ñiu ki n sinh thái. Th i gian ng tu i 2 là ng n nh t sau ñó ñn tu i 1, tu i 3 và tu i 4. - Bi n thái: Trong c vòng ñi c a mình, t m dâu ph i tr i qua m t s l n l t xác. Trong ñó, nh ng l n l t xác giai ñon t m ch giúp t m t ăng tr ưng v kích th ưc mà không có s thay ñi v hình thái và c u trúc c a các c ơ quan bên trong sau m i l n l t xác g i là l t xác sinh tr ưng. Nh ng l n l t xác sau: t m-nh ng, nh ng-ngài thì sau m i l n l t xác, c ơ th có s thay ñi hoàn toàn v hình thái c ũng nh ư c u trúc các c ơ quan bên trong g i là l t xác bi n thái • Tm chín: tu i 5, khi t m ñã ăn dâu và ñt ñưc s t ăng tr ưng t i ña c a tu i ñó. Lúc này tr ng l ưng c ơ th t m t ăng 9000-10000 l n so v i lúc t m m i n . T m ng ng ăn dâu và chu n b cho quá trình nh t ơ k t kén g i là t m chín. Th i gian tu i 5 kéo dài 5-6 ngày ñi vi gi ng ña h và 7-9 ngày ñi v i gi ng l ưng h và ñc h . Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 27
  31. Bi u hi n c a t m chín là: T m ng ng ăn dâu, th i phân m m, ưt, thân t m c ăng bóng (nh ư lúc ng các tui tr ưc) và tr nên trong su t, có màu tr ng trong ñi v i gi ng kén tr ng và màu vàng ươ m ñi v i gi ng kén vàng. ðu t m ng ng cao, l c qua l c l i bên ph i bên trái theo ñng tác nh t ơ, t m th ưng có xu h ưng bò t n ra xung quanh ñ tìm v trí nh t ơ. Hình 10.2- T m chín • Quá trình nh t ơ k t kén: Khi t m chín, cho t m lên né, quá trình nh tơ k t kén di n ra theo 4 giai ñon nh ư sau: - Hình thành khuôn kén: Sau khi cho t m chín lên né, t m th ưng có t p tính bò lên phía cao c a né ñ tìm v trí nh t ơ, khi ñã tìm ñưc n ơi thích h p t m b t ñu nh t ơ k t kén giai ñon ñu. ðu t m l c qua lc l i bên ph i và bên trái ñ nh t ơ lên các ñim bám và hình thành nên khuôn kén. Lúc này dao ñng c a ñu t m không theo quy lu t nên t ơ nh ra th ưng r i và l p t ơ này không ươ m ñưc. - Hình thành áo kén: T m ti p t c nh t ơ không theo quy lu t, các mng t ơ d n d n ñưc dày lên. T m t ch bò liên t c lên khuôn kén ti n t i ít bò và n m yên; khi t m n m yên, ho t ñng c a ñu t m t ch không có quy lu t ti n t i có quy lu t và nh ra các khuyên tơ có d ng hình ch s ho c s 8 t o thành l p t ơ m ng không ñng ñu và hình thành nên áo kén. - Hình thành cùi kén: T m ti p t c nh t ơ theo m t quy lu t nh t ñnh, s i t ơ nh d n ñu, không gian trong khung kén b thu h p d n. ðu và ñuôi t m u n cong v phía l ưng. Khuyên t ơ do t m nh ra chuy n t d ng ch s và s 8 ñng sang ch s và s 8 n m ngang hình thành nên l p cùi kén. L p này khi ươ m s cho t ơ nõn - nguyên li u giá tr nh t c a kén ñ d t nh ng m t hàng cao c p. - Hình thành áo nh ng: L ưng t ơ do t m nh ra ít d n và ti n t i h t, toàn thân t m co nh l i và nh t ơ không theo quy lu t, s i t ơ m nh và m n. Tr ưc lúc ng ng nh t ơ, t m nh mt l p t ơ x p phía ñnh, l p này không ươ m ñưc nh ưng có tác d ng b o v nh ng. 2.3. Sinh thái h c t m dâu ( nh h ưng c a m t s y u t sinh thái ñn quá trình sinh tr ưng phát d c c a t m dâu). a. nh h ưng c a nhi t ñ. Tm là ñng v t bi n nhi t nên nhi t ñ gi vai trò quan tr ng trong quá trình sinh tr ưng c a t m. Nhi t ñ tác ñng tr c ti p t i m i ho t ñng sinh lý c a t m. T m có th oC phát d c ñưc trong kho ng nhi t ñ 7,5-37 . Trong ñó nhi t ñ thích h p nh t cho phát d c oC ca t m là 20-30 , trong ph m vi nhi t ñ này, khi nhi t ñ càng t ăng thì quá trình sinh tr ưng phát d c c a t m càng t ăng. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 28
  32. Kh n ăng thích nghi v i ñiu ki n nhi t ñ thay ñi tu ỳ thu c vào gi ng t m, tu i t m và ñiu ki n nuôi d ưng. Các gi ng t m ña h thích h p v i nhi t ñ cao h ơn các gi ng l ưng oC h và ñc h , gi ng t m lai thích h p v i nhi t ñ cao h ơn gi ng nguyên 1-2 . T m con thích hp v i nhi t ñ cao h ơn t m l n. Nuôi t m ñiu ki n m ñ cao, thông gió c n nhi t ñ th p h ơn. Bng 1.2- Nhi t ñ thích h p cho các gi ng t m và tu i t m. Tu i t m Tu i 1 Tu i 2 Tu i 3 Tu i 4 Tu i 5 Gi ng t m ðc h 25-26 25 24 22-23 22-23 Lưng h 26-27 26 25 23-24 23-24 ða h 27-28 26-27 25-26 24-25 24-25 F1 l ưng h 27-28 26-27 25-26 24-25 23-24 Nhi t ñ còn nh h ưng ñn s hình thành h tính c a t m. ði v i gi ng t m l ưng oC h, n u p tr ng và nuôi t m con nhi t ñ cao (27-28 ), nuôi t m l n và b o qu n nh ng, oC ngài nhi t ñ th p (23-25 ) thì ngài s ñ ra tr ng ñi sau có ngh ñông và ng ưc l i. Vì vy, ñi v i gi ng t m l ưng h có h tính ch ưa sâu s c, ng ưi ta có th dùng nhi t ñ ñ ñiu ch nh tính h c a gi ng. b. nh h ưng c a m ñ. Cũng nh ư nhi t ñ, m ñ có nh h ưng l n ñn quá trình sinh tr ưng và phát d c c a tm. m ñ tác ñng t i sinh tr ưng phát d c c a t m thông qua tác ñng tr c ti p và tác ñng gián ti p. - Tác ñng tr c ti p: m ñ nh h ưng t i m i ho t ñng sinh lý c a t m nh ư tiêu hoá, tu n hoàn, trao ñi ch t - Tác ñng gián ti p: m ñ nh h ưng ñn ñ t ươ i héo c a lá dâu và ñc bi t là s phát sinh phát tri n c a các vi sinh v t gây b nh. m ñ quá th p, lá dâu nhanh héo, nh hưng ñn kh n ăng ăn dâu c a t m, làm t m sinh tr ưng ch m ñng th i gây lãng phí lá dâu, ñc bi t ñi v i t m con n u nuôi trong ñiu ki n m ñ th p t m s còi c c. M t khác n u m ñ quá cao, ñc bi t là trong giai ñon t m l n s t o ñiu ki n thích h p cho các vi sinh v t phát tri n, t m d b nhi m b nh. Kh năng thích nghi v i m ñ c a t m thay ñi tu ỳ theo gi ng t m, tu i t m và ñiu ki n nuôi t m. Gi ng t m ña h thích h p v i m ñ cao h ơn gi ng t m l ưng h và ñc h . Gi ng t m Vi t Nam yêu c u m ñ cao h ơn gi ng t m Trung Qu c và Nh t B n. T m con thích h p v i m ñ cao h ơn t m l n. Nuôi t m trong ñiu ki n dinh d ưng t t, thông gió yêu cu m ñ cao h ơn trong ñiu ki n dinh d ưng kém và thông gió không t t. Trong ñiu ki n bình th ưng, m ñ thích h p các tu i t m nh ư sau: Tu i 1-2: 80- 85%; tu i 3: 75-80%, tu i 4-5: 70-75%; lên né 65-70%. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 29
  33. c. nh h ưng c a không khí và gió. • Không khí: C ũng nh ư các ñng v t khác t m c n có không khí trong lành ñ th c hi n các ch c năng sinh lý. Trong phòng t m, ngoài các thành ph n khí O 2 và CO 2 còn t n t i thêm m t s lo i khí khác nh ư CO, NH 3, SO 2 s n sinh ra do quá trình ñt than t ăng nhi t trong phòng tm, do s lên men c a phân t m. Nh ng khí này không có l i cho quá trình sinh tr ưng phát dc c a t m. Tuy nhiên, tu ỳ lo i khí mà ng ưng gây h i có khác nhau. Yêu c u không khí trong phòng t m ph i ñm b o nh ư sau: CO 2≤1,5%; CO ≤0,5%; SO 2 ≤0,02%. Bi n pháp ñiu ch nh hàm l ưng khí ñc trong phòng t m d ưi ng ưng gây h i nh ư sau: + Th ưng xuyên m c a thông gió phòng t m. + Nuôi t m v i m t ñ v a ph i, tránh nuôi quá dày + Thay phân th ưng xuyên và k p th i. + Thi t k nhà t m ñm b o h th ng thông khí t t. + Ch n nhiên li u ñt s ưi. • Gió: Gió có tác d ng 2 m t ñi v i t m: + Tác d ng t t c a gió: Phát tán h ơi n ưc ñiu hoà thân nhi t cho t m, bài tr khí ñc ra kh i phòng t m; ñiu hoà nhi t, m ñ trong phòng t m. + Tác ñng x u: Gió làm lá dâu mau héo nh h ưng ñn kh n ăng ăn dâu c a t m; gió làm tiêu hao nhi t l ưng trong c ơ th t m ñc bi t khi nhi t ñ th p và m ñ th p. Khi t m ng , gió m nh s phát sinh t m không l t xác ho c l t xác m t n a. Khi t m lên né g p gió mnh t m s làm kén phân t ng, làm gi m ch t l ưng kén. Tc ñ gió thích h p v i t m nh là 0,02m/s, v i t m l n là 0,1-0,3m/s. d. nh h ưng c a ánh sáng. Mc ñ nh h ưng c a ánh sáng ñi v i t m không sâu s c nh ư nhi t ñ và m ñ. Nhìn chung t m không thích ánh sáng m nh và c ũng không thích che t i hoàn toàn; t m nh thích ánh sáng h ơn t m l n. ð ñm b o t m phát d c ñng ñu, l t xác thu n l i thì c n ánh sáng tán x ban ngày là ñ ho c th i gian chi u sáng 16 gi /ngày. Tránh ánh sáng m nh ho c ánh sáng chói chang ñi v i t m. Câu h i ôn t p 1. Trình bày m t s ñ c ñim sinh v t h c c a t m dâu 2. nh h ưng Các y u t sinh thái ñ n sinh tr ưng và phát d c c a t m dâu. Trong các y u t ñó thì y u t nào là y u t quy t ñ nh? T i sao? Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 30
  34. Ch ươ ng III: K THU T NUÔI T M. Ch ươ ng” K thu t nuôi t m” s trang b cho sinh viên nh ng ki n th c v k thu t nuôi t m t p tr ng ñ n nuôi t m, ch ăm sóc t m, k thu t cho t m lên né và thu ho ch kén. Giúp sinh viên ñ ki n th c ñ có th ch ñ o k thu t nuôi t m c ơ s . 3.1. V sinh và sát trùng nhà c a, d ng c nuôi t m. Cũng nh ư các loài v t nuôi khác, t m dâu th ưng b nhi m m t s lo i b nh trong quá trình nuôi. H ơn n a, vi c nuôi t m th ưng ti n hành liên t c nhi u l a k ti p nhau trong năm. Vì v y, ñ phòng ng a s lây lan c a b nh t l a t m tr ưc sang l a sau thì công tác v sinh sát trùng nhà c a và d ng c nuôi t m tr ưc, trong và sau khi nuôi t m là vô cùng quan tr ng. Khi v sinh và sát trùng nhà c a ñ nuôi t m có th s d ng các tác nhân v t lý và các tác nhân hoá h c. a. Sát trùng b ng tác nhân v t lý. Các tác nhân v t lý th ưng ñưc s d ng nh ư: ánh sáng m t tr i, n ưc sôi và h ơi n ưc nóng. • Sát trùng b ng ánh n ng m t tr i: oC ðây là bi n pháp ñơ n gi n, r ti n, khi nhi t ñ ánh n ng lên t i 40 thì hi u qu sát oC trùng ñt cao nh t. ði v i bào t b nh gai, khi nhi t ñ ánh n ng ñt 40 , chi u sáng liên oC tc 5-7 gi thì có th tiêu di t ñưc bào t . nhi t ñ 40 ánh sáng có kh n ăng tiêu di t ñưc ña s các tác nhân gây b nh t m. Tuy nhiên, vi c sát trùng b ng ánh sáng m t tr i c ũng còn m t s h n ch : Tác d ng kh trùng ph thu c nhi u vào th i ti t, chúng ta không th kh ng ch ñưc c ưng ñ ánh sáng m t tr i. M t khác, ánh sáng m t tr i ch có tác d ng sát trùng trên b m t c a d ng c mà không có tác d ng ñi sâu vào phía trong. Vì v y, khi sát trùng b ng ánh n ng m t tr i ph i th ưng xuyên ño tr d ng c ñ các m t c a d ng c ñu ñưc ti p xúc v i ánh n ng. Ph ươ ng pháp này ch ñưc s d ng nh ư m t bi n pháp b sung khi ph i h p v i các bi n pháp khác mà không th coi là bi n pháp duy nh t. • Sát trùng b ng ph ươ ng pháp ñun sôi: Ph ươ ng pháp này ñơ n gi n, ti n l i và có hi u qu cao nh ưng ch ti n hành ñưc v i nh ng d ng c nh nh ư: d ng c làm gi ng; l ưi, ñũa thay phân Ti n hành r a s ch d ng c r i nhúng ng p vào trong n ưc ñang sôi kho ng 10-30 phút thì có th tiêu di t ñưc các mm b nh. • Sát trùng b ng h ơi n ưc nóng: Ph ươ ng pháp này ñưc áp d ng v i nh ng phòng nuôi có di n tích nh và kín. Ti n hành x p d ng c c n x lý vào phòng, ñóng kín c a phòng, gi a phòng ñt m t n i n ưc sôi cho n ưc b c h ơi trong phòng trong th i gian kho ng 40 phút. N u có n i h p c l n, t o áp su t cao, có th ti n hành h p d ng c trong n i h p trong th i gian 20-30 phút thì hi u qu sát trùng t ươ ng ñi cao. b. Sát trùng b ng tác nhân hoá h c. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 31
  35. Trong s n xu t hi n nay, ng ưi ta s d ng m t s hoá ch t ñ sát trùng phòng nuôi tm và d ng c tr ưc khi nuôi t m nh ư: Clorua vôi, formon, • Sát trùng b ng Clorua vôi Ca(OCl) 2. - Tính ch t: Clorua vôi là ch t b t màu tr ng, có mùi h c. Kh n ăng sát trùng c a Clorua vôi d b gi m d ưi ánh sáng và nhi t ñ cao. Vì v y, Clorua vôi th ưng ñưc b o qu n trong bình kín, ñ n ơi râm mát. Clorua vôi có hi u l c di t khu n nhanh m nh, ch sau khi phun 30-60 phút là ñã tiêu di t ñưc m m b nh. - S d ng: Trong nuôi t ăm Clorua vôi ñưc s d ng sát trùng d ưi 2 d ng: + D ng dung d ch: Clorua vôi ñưc s d ng v i n ng ñ 1%, phun v i li u l ưng 2 225-250ml/m nhà c a và d ng c nuôi t m. Sau khi phun, d ng c ph i ñưc gi m trong th i gian 30 phút ñ ñm b o tác d ng sát trùng. + D ng b t: Th ưng ñưc s d ng k t h p v i vôi b t theo t l Clorua vôi/vôi b t = 1/17-1/21 ñ sát trùng mình t m ch ng lây lan c a b nh trong quá trình nuôi t m. • Sát trùng b ng formon (HCHO). - Tính ch t: Formon là dung d ch có màu xám tro, có mùi h c, có kh n ăng hoà tan trong r ưu ho c n ưc t o thành h n h p d khu ch tán. Formon có tác d ng phòng tr ñi v i ph n l n các tác nhân gây b nh cho t m. - S d ng: Có 2 ph ươ ng pháp s d ng formon ñ sát trùng: + Phun cho nhà c a và d ng c nuôi t m b ng dung d ch formon 2%, li u l ưng 2 180ml/m nhà c a và d ng c nuôi t m. Tác d ng c a formon là tác d ng xông h ơi nên sau khi phun ph i gi kín phòng trong th i gian t i thi u là 24 gi . + Tr n formon v i than tr u r c lên nong t m ñ phòng tránh s lây lan c a b nh. - Nh ng ñim c n chú ý khi s d ng formon: + Sát trùng b ng formon ph i ti n hành tr ưc khi nuôi t m 7-10 ngày và mùi c a formon l ưu l i s có h i cho s phát d c c a t m. + N u phòng t m không ñm b o kín tuy t ñi thì ph i t ăng n ng ñ formon x lý lên 3%. oC + Formon ch phát huy tác d ng m nh ñiu ki n nhi t ñ 24-25 . Vì v y, nh ng oC th i ñim x lý có nhi t ñ th p c n t ăng nhi t ñ phòng x lý lên 24-25 trong th i gian t i thi u là 5 gi . 3.2. K thu t p tr ng t m. p tr ng là khâu quan tr ng ñu tiên quy t ñnh ñn s thành b i c a l a t m. Quá trình p tr ng là quá trình ñm b o các ñiu ki n sinh thái thích h p cho phôi thai c a tr ng phát d c. Phôi thai phát d c t t, tr ng n ñu s cho t m kho , ti n ñ ñ cho n ăng su t t ơ kén cao. Hi n nay có m t s ph ươ ng pháp p tr ng nh ư sau: a. Ph ươ ng pháp p tr ng nhi t ñ không ñi. oC Tr ng sau khi xu t kho l nh, gi nhi t ñ trung gian 13-13,5 trong 1-2 ngày, sau oC ñó t ăng lên 21 và duy trì nhi t ñ này cho ñn tr ưc khi tr ng n 1-2 ngày (tr ng ghim) oC thì t ăng lên nhi t ñ 23-23,5 . Ph ươ ng pháp p tr ng này ñơ n gi n, d làm, t m ki n n ra to Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 32
  36. nh ưng y u, d m c b nh. Cho nên ph ươ ng pháp này không áp d ng cho nh ng gi ng t m châu Âu và Trung Qu c. b. Ph ươ ng pháp p tr ng nhi t ñ t ăng d n. oC Sau khi ñư a tr ng ra kh i kho l nh, c n gi nhi t ñ trung gian 13-13,5 , sau ñó oC oC oC mi ngày t ăng nhi t ñ lên 0,5 ; m t tu n sau, m i ngày t ăng lên 1-1,5 , t ăng ñn 23,5 thì oC dng. Ngày cu i cùng tr ưc khi tr ng n t ăng nhi t ñ lên 24-25 . Ph ươ ng pháp này r t khó ñiu ch nh nhi t ñ nh ưng l i thích h p v i phát d c c a phôi thai, t m ki n n ra kho . c. Ph ươ ng pháp p tr ng h p lý. Ph ươ ng pháp này d a vào ti n ñ phát d c c a phôi thai ñ ñiu ch nh nhi t ñ p tr ng cho phù h p. Ph ươ ng pháp ti n hành nh ư sau: Bng 2.3- Tiêu chu n p tr ng h p lý. Giai ñon phát d c T sau khi xu t kho l nh T phôi dài T tr phôi ñ n ñn th i k ỳ phôi dài nh t nh t ñ n tr hình thành t m ki n ðiu ki n p tr ng phôi NhiÖt®é( oC ) 1517 2225 25 m ñ (%) 75-76 75-76 75-84 Ánh sáng (gi sáng/ngày) T nhiên T nhiên T nhiên ho c 18gi Th i gian (ngày) 3 3-4 4 oC oC oC oC * Chú ý: Khi p tr ng, không nên t ăng nhi t ñ ñt ng t t 17 lên 22 và t 22 lên 25 . Tu ỳ theo m c ñích s n xu t, tu ỳ theo gi ng t m và h t m khác nhau mà có th ch n ph ươ ng pháp p tr ng cho phù h p. Tuy nhiên, trong s n xu t ñi trà, ng ưi ta th ưng ti n hành p tr ng trong phòng có ñiu hoà nhi t ñ ho c b ng ph ươ ng pháp th công (dung lò than) v i tiêu chu n nh ư sau: - Tiêu chu n p tr ng l ưng h : Bng 3.3- Tiêu chu n p tr ng l ưng h Ngày p tr ng 1-2 3-4 5-6 7-8 9-10 ðiu ki n p oC Nhi t ñ ( ) 25-26 26-27 27 27 26-27 m ñ (%) 80 80 80-85 80-85 85-90 Ánh sáng (gi sáng) T nhiên 18/24 18/24 16/24 Ti hoàn toàn oC - Tiêu chu n p tr ng ña h : Tr ng ña h th ưng p ñiu ki n nhi t ñ 27-28 , m ñ 80-85%, ánh sáng t nhiên. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 33
  37. c). Phòng tr các b nh vi khu n Ngoài vi c kh trùng thông th ưng c n ph i chú ý gi v sinh phòng, phòng d tr lá dâu. Trong kho tránh d tr lá dâu quá nhi u. Kho d tr lá dâu c n ñm b o m ñ cao. Lá dâu khi cho t m ăn ph i t ươ i ngon, khô ráo. Tăng c ưng thông gió và ch ng m. Nên r c m t ít vôi b t, hay tr u rang lên nong nuôi t m ñ gi cho chúng luôn khô ráo. Khi phát hi n ra t m m ph i tách riêng chúng ra và kh trùng b ng h n h p Clorua vôi 0,3% Clo h u hi u + vôi b t (1:17 ho c 1:19) ngay l p tc. Ch ñ ăn và ch ăm sóc ph i ñưc c i ti n, duy trì kho ng cách các b a ăn thích h p. Khi cho t m lên né, thay phân cho t m, ñiu ch nh m t ñ t m, c t và ch n kén gi ng cho ngài giao ph i, các thao tác ph i r t c n th n tránh làm t m b t n th ươ ng. Ph i phòng ch ng các loài sâu h i cây dâu b ng các bi n pháp thích h p. C n s dng bi n pháp sinh h c cùng v i thu c di t khu n các khu v c nuôi t m, làm gi ng v ưn dâu Tr n vào th c ăn ch t Cloramphenylcol 500-1000 ñơ n v . N u tr n Syntomycine thì li u l ưng g p ñôi. Trong th i gian b nh bùng phát nghiêm tr ng, c 8 gi cho ăn 1 l n th c ăn có tr n thu c và ăn liên t c 5 –7 l n 4.3. B nh n m c ng tr ng và ph ươ ng pháp phòng tr Ng ưi phát hi n ra b nh t m c ng tr ng là nhà bác h c ng ưi Ý Asgotino bacidi vào năm 1835. ðn n ăm 1853 n m c ng tr ng ñưc Vibtadini phát hi n trên t m dâu: Bombyxmori. Năm 1892 Tangi ñã phun bào t n m c ng tr ng lên cây táo ñ tiêu di t b n t Oramia dispes. Năm 1949 Dresiver ñã dùng ch ph m Borytis bassiana n ng ñ 0,5% phun tr nh n ñ h i ñu Tetranychus telarius. Năm 1956 Ep.la-no-va ñã th nghi m dùng n m tr ng h i t m phun cho r p h i thông ñt hi u qu 80% và t 1961 ñn nay các n ưc Nga, Hungari, Ba Lan, Ti p Kh c, Pháp, Trung Qu c ñã s n xu t ch ph m sinh h c Boverine b ng ph ươ ng pháp công nghi p ñ cung c p cho vi c phòng ch ng sâu h i trên ñng ru ng và nhi u cánh r ng. a). Tri u ch ng b nh ••• Tri u ch ng th i kì t m: Giai ñon t m m i nhi m b nh tri u ch ng không rõ ràng, nh ưng n u b nh ti n tri n thì xu t hi n các ñm b nh gi ng nh ư gi t d u trên c ơ th tm. T m s p ch t th i phân m m va nôn m a. Lúc m i ch t thì da m m, nh ưng sau ñó c ng dn, và chuy n sang màu ñ. Vài ngày sau m c lên các s i n m gi a các màng ng ăn ñt lan rng d n và cu i cùng toàn b c ơ th ph m t l p b t conidi ( ñính bào t ) màu tr ng. S l- ưng ñính bào t t m b nh tu i 5 có th ñt t i 10.000 – 20.000 tri u bào t ••• Tri u ch ng th i k ỳ nh ng: Nh ng nhi m b nh ph n ng ch m ch p v i nh ng kích thích t bên ngoài các ñt ng c co ng n, màng ng ăn gi a các ñt dày lên c ng l i Nh ng b b nh c ơ th m t n ưc d n, teo nh l i. M t ngoài do xu t hi n các ch m màu tr ng Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 52
  38. tp trung nhi u màng ng ăn các ñt, các ph n ph c a ñu nh ư râu ñu, m m cánh, chân cánh. Các v t lan to n i k t v i nhau thành nh ng m ng nh màu tr ng, c ơ th co nh d n, teo c ng toàn thân. ••• Tri u ch ng th i k ỳ ngài: ngài thông th ưng t lúc nhi m b nh ñn lúc ch t là 2-3 ngày. Th i gian này ñi v i t m tu i 1 và tu i 2 t 3-4 ngày, ñi v i t m tu i 3 ñn 4-5 ngày, ñi v i t m tu i 4:5-6 ngày ñi v i t m tu i 5 tu ỳ thu c vào nhi t ñ và th ch t c a tm mà c ơ th kéo dài t i 5-6 ngày. b). Tác nhân gây b nh Nm b nh t m vôi thu c nhóm n m b t toàn: Fungiimperpecti. - B n m s i: Moniliales. - H n m màu nh t: Moniliaceae. - Gi ng: Beauveria. Tên khoa h c Beauveria bassiana Wuillimin. Tr ưc ñây n m c ng tr ng có tên khoa h c: Botrytis basiana là loài n m mà c ơ quan sinh s n hình thành bào t Conide d ng chùm nho. Chu kì phát tri n c a n m Beauveria basiana có 3 giai ñon: ••• Bào t : Connidia ( ñính bào t , bào t phân sinh). Bào t có hình c u ho c hình ovan, không màu nh ưng d ưi kính hi n vi ñ phóng ñi 400 l n, bào t có màu xanh nh t, chúng t p h p thành dng b t ph n tr ng. Khi ñiu ki n nhi t ñ và ñ m thích h p, kho ng10 gi sau khi bám vào da t m, Conidi n y m m, các ng m m m c ra, ñng th i ti t ra men phân gi i v kitin, khi n chúng xuyên qua ñưc da vách c ơ th t m, ñnh v và nhân nhanh s l ưng trong c ơ th t m. ••• èng n y m m l n d n, t o ra bào t hình tr ng, bào t hình ng, chi u dài bào t o t 6-10 µ . Trên bào t hình ng l i sinh ra bào t nh h ơn t m t ho c hai ñu. Các bào t nh này l i có th dính l i v i nhau ñ r i li phân chia, s phân chia này có th x y ra ngay c trong ñiu ki n thi u oxy. o o Khi bào t hình ng l n ñn 20 µ -30 µ , hình thành các vách ng ăn, các vách ng ăn l i tách ra ñ r i hình thành s i n m. ••• Si n m sinh d ưng: ng n y m m xâm nh p và hình thành nhanh chóng thành s i nm dinh d ưng hay còn g i là s i n m th sinh, các s i n m dinh d ưng hình thành nên các si n m ng n có vách hình tròn, hình ovan, ñ r i chúng l i tác ra kéo dài, hình thành nên s i nm dinh d ưng khác. S i n m th sinh phát tri n và len l i kh p c ơ th t m. Quá trình hút nưc và dinh d ưng c a n m th sinh ñã làm cho t m gi m tr ng l ưng, da nh ăn, c ñng ch m ch p, phân th i l ng, mi ng nôn d ch. ••• Si n m h o khí: S i n m dinh d ưng phát tri n ra ngoài b m t c ơ th hình thành si n m h o khí, hay còn g i là s i n m ưa khí, hay s i n m khí sinh. S i n m khí sinh dày lên, bên trong s i n m hình thành các h ch gi i, ch t nguyên sinh ñc và bi n màu, b m t da tm xu t hi n các s i n m ch ng ch t. Trên s i n m m c ra các conidiophoris, t ñó t o thành o nh ng cành nh , m i cành nh có 1 ho c nhi u cu ng conidi, cu ng dài nh t 10 µ cu ng o ng n nh t 1 µ , trên cu ng có m t ho c nhi u conidia. Các conidia t o ra liên k t v i nhau thành chùm trông ta chùm nho, nên có tài li u g i nó là gi ng n m chùm nho. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 53
  39. Quá trình trao ñi ch t, s i n m b nh ti t vào c ơ th t m m t l ưng mu i Oxalat Ca màu h ng nên khi t m b nh m i ch t có màu h ng. Sau ñó mu i Oxalat Ca tích t l i cùng vi mu i amon manhê t o nên h p ch t mu i Oxalatcanxi manhê amon, k t tinh màu tr ng . Cơ th t m ch t tr nên khô, c ng có màu tr ng r i bi n d ng. ••• Sc ch ng ch u c a n m Beauveria bassiana : Theo k t qu nghiên c u c a N.V.Lan-da Vi n nghiên c u B o v th c v t Ucraina thì: o - 150 C c Conidia và b o t hình ng m t n ưc, m t kh n ăng n y m m. - Bào t conidia b o qu n nhi t ñ không khí khô sau 10 ngày c y lên môi tr ưng mm ñu nhân t o ch có 1,8% s ñính bào t n y m m. Trong khi ñó bào t hình ng b o qu n nhi t ñ không khí khô 14 ngày sau có t i 21 – 43% bào t m c, phát tri n thành s i nm. - B o qu n conidia ñiu ki n l nh sau 2 tu n có t i 23 – 37% s bào t n y m m, cũng trong ñiu ki n ñó có t i 90% bào t hình ng n y m m. 0 - Conidia ti p xúc v i nhi t ñ 100 C, h ơi m bão hoà sau 5 phút conidia m t s c n y 0 mm. C ũng bào t ñó ph ơi n ng 38 C sau 3 gi m t s c n y m m. - ði v i các hoá ch t HgCl 2 n ng ñ 0,1% sau 5 phút conidia m t s c n y m m, formalin 1% sau 1 phút làm conidia m t s c n y m m, clorua vôi 1% sau 5 phút conidia c ũng mt s c n y m m; còn n u ñ conidia t n t i trong t nhiên ph i 2 n ăm m i m t kh n ăng n y mm. c). D ch t h c ••• Ngu n lây nhi m: N m Beauveria bassiana là kí sinh gây b nh có t r t nhi u ngu n khác nhau nh ưng ch y u t xác ch t và phân t m b nh, xác ch t và ch t th i ra c a côn trùng b b nh ngoài ñng ru ng. Sâu róm thông Deudrolimus birmistatus Walker vào th i gian t tháng 5 ñn tháng 8, n m ñã gây ch t hàng lo t sâu non tu i 5, 6. Nhi u l a sâu b h i c pha nh ng, pha tr ưng thành. Ngoài ra b xít tr ưng thành Tessratoma papillosa c ũng b conidia c a n m cng tr ng t n công. Nhi u n ơi ñã s d ng n m này nh ư m t bi n pháp sinh h c ñ phòng tr sâu h i. Bào t conidia c a n m Beauveria bassiana r t nhi u nh và nh . Chúng có th phát tán nh gió ñn vùng nuôi t m và vùng ph c n làm cho nh ng vùng ñó nhi m n m b nh. • Ph ươ ng th c lây nhi m: Theo nghiên c u c a T.P Nhét-xteren-co và V.Pb. ty-di tren-co vi n B o v th c v t Liên Xô c ũ thì phun conidia b nh n m c ng tr ng chu t tr ng sau 2 gi ng ưi ta nh n th y không có s bi n ñi nào x y ra. K t qu c ũng x y ra t ươ ng t khi phun conidia cho con heo bi n. Nhng n u chu t hít bào t conidia vào qua c ơ quan hô, sau 5 ngày l y bào t ra, nuôi trên môi tr ng nhân t o, l t có 1 s bào t m c, còn t ngày th 5 tr ñi, bào t l y ra t c ơ th chu t, c y trên môi tr ưng nhân t o hoàn toàn không có s ny m m nào c a bào t conidia c . ðiu ñó ch ng t conidia c a n m Beauveria bassiana không gây b nh cho các ñng v t máu nóng. N m gây b nh ch y u b ng ñưng ti p xúc qua vt th ươ ng c ơ gi i da, không bao gi nhi m b nh qua ñưng tiêu hoá. Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 54
  40. • Các y u t d n ñn s nhi m b nh: M c ñ xâm nhi m c a b nh tu ỳ thu c vào các giai ñon sinh tr ưng khác nhau c a t m. Giai ñon t m d nhi m b nh h ơn giai ñon ngài. Trong 1 tu i thì t m m i l t xác d nhi m h ơn t m s p l t xác. T l nhi m b nh gi m khi tm l n lên, nh ưng khi t m chín và m i hoá nh ng thì kh n ăng nhi m b nh l i t ăng. Nhi t ñ và ñ m có m i quan h m t thi t ñi v i s xu t hi n c a b nh này, ñc bi t là ñ m. ð m 90% ñn 100% thích h p nh t cho s n y m m c a conidai, chúng 0 không n y m m ñ m d i 70%, conidia không n y m m 33 C. d). Ch n ñoán b nh Quan sát da t m tu i l n n u xu t hi n nh ng ch m nh trong su t nh ư v t d u loang, ch m vào da t m th y ñàn h i, kém ăn, th i phân l ng. L y nh ng con t m có tri u ch ng trên, nuôi d ưng trong môi tr ưng có ñ m cao cho ñn khi ch t. Tr ng h p sau ch t c ng, dai ñ 2 ngày n u b m t da xu t hi n nhi u ch m tr ng ñó là b nh t m vôi. N u sau ch t 2 ngày tri u ch ng không rõ ràng không ñ ñ k t lu n, thì l y m t m u máu t ơi ñem xét nghi m d i kính hi n vi có ñ phóng ñi 600 l n n u th y có s i n m ng n, có m t s bào t conidia lác ñác là nh ng bào t hình dài tr ng thì kh ng ñnh t m ñã b b nh. e). Phòng ch ng b nh c ng tr ng • Tr ưc khi nuôi t m, sau m i l n nuôi, v nuôi, ph i kh trùng c n th n phòng nuôi tm, d ng c nuôi t m, làm gi ng, lên né, b ng formalin 5%. ði v i các d ng c b ng kim lo i, khó th m, chúng ta ph i ph ơi n ng nhi u l n, r i r a s ch, sau ñó x p vào phòng kín xông h ơi lu hu ỳnh. C ũng có th ph i h p HCHO + KmnO4 + H2O r i ñun nóng lên cho b c hơi ñ x lý. Sau x lý m t ngày m i ña v t x lý ra ngoài, ñ 3 ngày sau m i s d ng ñưc. • Sau khi t m l t xác ñưc 70% tr lên, ti n hành x lý h n h p clorua vôi 1 ph n, 17 ph n vôi b t cho t m. Nh ng ngày ñ m cao trên 80% - 89% có th x lý b sung vào gi a tu i m t l n n a. Tr u rang + Clorua vôi 0,3% cho h u hi u , x lý vào nong t m c ũng có tác dng hút m, làm gi m nguy c ơ b nh lây lan phát sinh phát ti n b nh. Nu phát hi n t m b nh tr ưc khi có conidi phát tán thì ph i ñem ñt ho c cho vào h nưc vôi. Không nên v t b a bãi t m b nh và ch t th i c a nó xung quanh môi tr ưng hay bón phân t m cho ru ng dâu. Phân t m mu n s d ng ph i sâu sau 3 tháng m i ñem bón ru ng. vùng nuôi t m, tr ng dâu không nên dùng ch ph m sinh h c Beauverine bassiana oC ñ phòng tr các lo i sâu h i. ñiu ki n nhi t ñ cao trên 35 thì ñ m m c d u trên 90% th m chí bão hoà nh ưng s i n m dinh d ưng v n không hình thành bào t conidia. Nh ưng oC khi nhi t ñ t 18 – 28 m c d u ñ m th p d i 85% s i n m v n hình thành bào t conidia. Nhi t ñ nuôi t m thích h p c ũng chính là gi i h n nhi t ñ t i thi u cho s phát tri n c a n m c ng tr ng, vì v y khi phòng ch ng n m c ng tr ng nên chú ý ñiu ti t y u t ñ m quan tr ng h ơn r t nhi u so v i y u t nhi t ñ. 4.4. B nh t m gai Bnh t m gai do Nosema bombycis gây ra. Nó xu t hi n vào n ăm 1845 Pháp, sau ñó bnh lan sang n ưc Ý, Tây Ban Nha, Xyri, Rumani. Kho ng t 1853 – 1865 nó ñã làm suy Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 55
  41. sp ngành t ơ t m n ưc Pháp. S n l ưng t ơ hàng n ăm c a n ưc Pháp t 26.000 t n, gi m xu ng ch còn 4000 t n. Tr ưc tình hình ñó, Hoàng h u Naponeong III giao cho Pasteur tìm hi u nguyên nhân gây nên s gi m sút ñó. Sau nhi u n ăm mi t mài, nghiên c u vào n ăm 1870 , Pasteur và m t s tác gi khác ñã ch ng minh r ng d ch b nh t m gai perbine lan tràn kh p nưc Pháp là th ph m chính gây nên s sa sút ngành t ơ t m. Tm b nhi m b nh là do bào t perbine theo th c ăn vào ng tiêu hoá t m ho c theo phôi tr ng. K t qu c a phát minh này là các k thu t l y m u và xét nghi m ñánh giá ngài m có perbine hay không ñã ñưc tri n khai. Khi ngài m nhi m perbine ta lo i b tr ng ca chính nó, r i cung c p dòng nguyên ch ng s ch b nh. Nh ñó mà ng ưi ta ñã thành công trong vi c phòng ch ng b nh này. Nhi u n ưc ñã s d ng ph ương pháp xét nghi m c a Pasteur ñ ng ăn ng a b nh t m gai và ñã gi d ưi ng ưng phòng tr . Tuy nhiên nh ng vùng không th c hi n bi n pháp phòng ng a thì b nh t m gai v n còn là m t m i ñe do ñi vi ngh nuôi t m. Bnh Nosema t m và b nh a ch y lây lan ong m t Nosema apis có m i quan h gn g ũi, con ñưng lây lan gi a chúng v i nhau còn ph i ti p t c tìm hi u, nghiên c u thêm. a). Tri u ch ng b nh. Nosema bombycis kí sinh trên các phát d c c a t m khác nhau bi u hi n các tri u ch ng b nh khác nhau. • Tri u ch ng trên t m. - Phôi tr ng b nhi m b nh, t m 1 tu i n ra không h có lông ( ngh ĩa là không sinh tr ưng ). T m có màu th m, còi c c, teo g y và sinh tr ng ch m. T m tu i 1 nhi m b nh s không l t xác, nhi m b nh n ng s ch t, nhi m nh có th s ng ñn tu i 2-3.N u ñu tu i 1 tm b b nh tri u ch ng chung là t m l t xác ch m m t s tr ưng h p không l t xác, kéo dài th i gian sinh tr ưng. - T m sun: sau khi ng d y 1 ngày tu i 2,3,4 t m không l n, da nh ăn, màu da t i xám. Các ñt thân ng n l i, t m ăn y u, l i v n ñng, phân th i l ng. T m nhi m b nh tu i 2-3, lúc lên né n m im, không nh t ơ k t t , c ơ th sun ng n l i, các ñt sun ng n, da xù xì, nhi u n p nh ăn. Sau 1 ngày ñêm t m ch t trên né, ho c r ơi xu ng chân né ch t. - T m ng c ñen: th i kì ăn m nh tu i 4-5, các ñt ng c th ưng b th t l i, có màu ñen, sau ñó lan lên c ph n ñu. Hi n t ưng này trong nuôi t m ng ưi ta g i t m “c t l n ñu”. Nguyên nhân là bào t Nosema phá ho i nghiêm tr ng ru t gi a, th ưc ăn không chuy n xu ng ñ tiêu hoá ñưc, n m t c ngh n ru t tr ưc, màu c a các ñt ng c chính là màu c a th c ăn ñã qua tiêu hoá c ơ gi i ( tiêu hoá b ưc 1). b. Tri u ch ng th i kì nh ng: T m b nhi m b nh tu i 5 có kh n ăng chín, lên né nh t ơ k t kén r i hoá nh ng. Kén t m b nh th ưng mng, nh , m m, ña s kén m ng ñu ho c th ng ñu. N u c t kén quan sát nh ng ta s th y da nh ng bi n màu, màu da tr nên x n, da kém ñàn h i, t m ph n ng ch m ch p. B ng m m, các ñt l ng l o, da xu t hi n nhi u ch m ñen nh kích th ưc không ñu, ch m ñen t p chung xá ph n ph c a ñu, màng ng ăn g ĩa các Trưng ði hc nông nghip Hà Ni Giáo trình Dâu tm – Ong mt 56