Trật chỏm xương quay “Đơn độc” do chấn thương ở trẻ em: Nhân một trường hợp và nhìn lại y văn

Nội dung text: Trật chỏm xương quay “Đơn độc” do chấn thương ở trẻ em: Nhân một trường hợp và nhìn lại y văn

1. TRẬT CHỎM XƯƠNG QUAY “ĐƠN ĐỘC” DO CHẤN THƯƠNG Ở TRẺ EM: NHÂN MỘT TRƯỜNG HỢP VÀ NHÌN LẠI Y VĂN Traumatic “isolated” radial head dislocation in children due to annular ligament interposition: a rare case report and literature review Ths. Vũ Tú Nam*, Ths. Nguyễn Trọng Quỳnh**, Ths. Võ Sỹ Quyền Năng*, Bs. Nguyễn Đức Phong**, PGS Trần Trung Dũng* *: Bộ môn Ngoại, Trường Đại học Y Hà Nội **: Khoa CTCH, Bệnh viện đa khoa Xanh Pôn, Hà Nội SĐT: 01688601567 email: tunam.hmu@ gmail.com Abstract: Isolated dislocation of the radial head is rare and can easily be missed. If neglected, these can cause restriction of forearm supination and pronation, then deformity of elbow and forearm.These neglected trauma resulted in a far more complex injury with often unpredictable surgical outcome. We present a rare case of acute isolated anterior radial head dislocation in a child was treated with open reduction. Close reduction was fail due to annular ligament interposition, which was confirmed. on MRI films and intra-operative. The outcome was excellent at 6 month follow-up. Giới thiệu Trật chỏm xương quay đơn độc là một chấn thương hiếm gặp và nếu như không có hướng chẩn đoán cũng như điều trị chính xác sẽ có thể dẫn đến hạn chế vận động sấp ngửa cũng như biến dạng khuỷu và cẳng tay. Ở Việt Nam, trật chỏm xương quay đơn độc còn có tỉ lệ bị bỏ sót, những trường hợp này về sau phát hiện thường được chẩn đoán như là một gãy trật cũ Monteggia. Khi đó việc điều trị sẽ trở nên khó khăn phức tạp, cần sử dụng thêm nhiều hơn các kĩ thuật khác như tái tạo dây chằng vòng hay đục, sửa trục xương trụ. Chúng tôi giới thiệu một ca lâm sàng trật chỏm xương quay đơn độc được phát hiện và điều trị kịp thời bằng mổ mở đặt lại chỏm xương quay, bảo tồn dây chằng vòng, không cần cắt xương hay cố định qua khớp cho kết quả điều trị xuất sắc.
2. Tóm tắt ca lâm sàng Một trẻ nữ 3 tuổi tới khám với triệu chứng đau và hạn chế vận động khuỷu tay. Trẻ có ngã chống tay xuống sàn nhà từ trên ghế thấp với tư thế duỗi khuỷu cách 2 tuần. Trẻ được khám tại một phòng khám tư nhân sau chấn thương, được chẩn đoán chấn thương phần mềm khuỷu tay, sau đó được bất động bằng nẹp bột cẳng bàn tay tư thế cơ năng, không có nắn chỉnh thêm do không phát hiện trật chỏm xương quay. Sau 1 tuần, gia đình tự bỏ nẹp bột cho trẻ treo tay, sau vài ngày vẫn thấy trẻ đau và hạn chế vận động khuỷu nên đến khám với chúng tôi. Tại thời điểm chúng tôi thăm khám, trẻ có triệu chứng sưng nề nhẹ vùng khuỷu, tăng nhạy cảm đau ở vùng chỏm xương quay, qua sờ nắn chúng tôi phát hiện chỏm xương quay trật ra trước. Đánh giá tầm vận động khuỷu tay bị chấn thương chúng tôi ghi nhận tầm vận động thụ động của khuỷu bên tổn thương là: gấp 100 độ, thiếu duỗi 30 độ, sấp 60 độ và ngửa 30 độ. Thăm khám kỹ không thấy có biểu hiện tổn thương mạch máu – thần kinh kèm theo. Trên phim chụp X-quang thấy chỏm xương quay bị trật ra trước so với chỏm con, xương trụ có biến dạng cong hình cánh cung, và không thấy hình ảnh gãy xương điển hình. Qua siêu âm đánh giá chúng tôi cũng thấy không có dấu hiệu gãy xương, khuỷu tràn dịch và có phần mềm kẹt giữa chỏm xương quay và chỏm con xương cánh tay.
3. Hình 1: X-quang trước mổ: Trục của cổ xương quay không đi qua chỏm con (màu xanh) Chiều cao hình cánh cung xương trụ là 5mm (màu vàng). Chúng tôi đã tiên lượng phương pháp nắn kín có khả năng thất bại cao và hướng đến chỉ định mổ mở. Tuy nhiên, chúng tôi vẫn muốn thử mê nắn cho trẻ và chụp phim cộng hưởng từ dưới gây mê để khảo sát kỹ các tổn thương tại khớp khuỷu. Bệnh nhân được gây mê và nắn thử trong phòng chụp cộng hưởng từ, kết quả nắn kín thất bại như đã dự kiến, phim MRI được chụp sau đó cho thấy một cấu trúc tín hiệu thấp bị kẹt giữa khớp cánh tay – quay chính là dây chằng vòng. Hình 2: Phim MRI trước mổ: Hình ảnh dây chằng vòng kẹt khớp cánh tay – quay (mũi tên đỏ) Phẫu thuật được tiến hành ngay ngày tiếp theo. Trẻ được gây mê bằng mask thanh quản, garo hơi cánh tay, tư thế vắt tay qua ngực, rạch da 4cm theo đường mổ Boyd, trung điểm đường mổ ngang mức khe khớp. Sau khi cắt phần sau của dây chằng vòng và mở bao khớp, chúng tôi thấy dây chằng vòng bị kẹt chặt là nguyên nhân khiến cho không thể
4. nắn chỏm xương quay về vị trí giải phẫu. Kiểm tra thấy dây chằng vòng không bị đứt mà tách một phần khỏi bao khớp phía trước và kẹt giữa khớp cánh tay – quay. Hình 3: Hình ảnh trong mổ: Bên trái: dây chằng vòng (mũi tên vàng) kẹt giữa khớp cánh tay – quay. Bên phải: sau khi giải phóng dây chằng vòng, đặt lại chỏm xương quay. (Mũi tên xanh: dây chằng vòng được cắt phía sau để mở vào khớp) Sau khi sử dụng một panh đầu tù đẩy chỏm xương quay xuống dưới, giải phóng phần dây chằng vòng kẹt khớp, đặt lại chỏm xương quay về vị trí giải phẫu, kiểm tra các tư thế gấp – duỗi, sấp – ngửa không thấy chỏm xương quay bị trật lại, khớp khuỷu vững, chúng tôi quyết định khâu bảo tồn lại bao khớp và dây chằng vòng kết thúc cuộc mổ, mà không cần tái tạo dây chằng vòng, cắt xương trụ hay cố định khớp cánh tay - quay. Trẻ sau đó được bất động nẹp bột cánh cẳng bàn tay, khuỷu gấp 90 độ, cẳng bàn tay ngửa thêm 3 tuần. Sau tháo nẹp bột, hướng dẫn phụ huynh tập phục hồi chức năng tại nhà cho trẻ để lấy lại tầm vận động. Kiểm tra tái khám sau mổ 3 tuần, 6 tuần, 3 tháng tầm vận động cải thiện dần và lần gần nhất 6 tháng sau mổ, tầm vận động khuỷu bên mổ là: gấp 135º, duỗi 0º, sấp 90º, ngửa 90º, tầm vận động khuỷu bên lành là: gấp 145º, duỗi 0º, sấp 90º, ngửa 90º; độ vững, trục và hình dạng tay bên tổn thương không khác biệt so với tay lành, trẻ hoàn toàn không đau. Đánh giá kết quả điều trị theo thang điểm khớp khuỷu Mayo [1] đạt xuất sắc (100 điểm).
5. Hình 4: X – quang sau mổ: chỏm xương quay ở vị trí bình thường, xương trụ còn cong, chiều cao hình cánh cung xương trụ còn 3 mm (màu vàng) Hình 5: Tầm vận động của trẻ sau mổ
6. Bàn luận Mặc dù đã được báo cáo nhiều trong y văn thế giới, tuy nhiên tại Việt Nam trật chỏm xương quay “đơn độc” do chấn thương ở trẻ em vẫn chưa được quan tâm và chỉ định điều trị đúng mức. Hiện tại theo hiểu biết của chúng tôi, chưa có báo cáo nào của các tác giả Việt Nam. Nhiều trường hợp bị bỏ sót hay chẩn đoán nhầm, các trường hợp này sau đó được phát hiện báo cáo với tên bệnh là “trật cũ chỏm xương quay” hay “gãy cũ Monteggia” với hướng điều trị thường phức tạp khó khăn hơn và kết quả điều trị cũng hạn chế [2]. Danh pháp trật chỏm xương quay đơn độc do chấn thương ở trẻ em ít được nhắc đến ở Việt Nam, thực chất chấn thương này được các tác giả trên thế giới xếp vào một phân nhóm của gãy trật Monttegia. Tác giả Letts năm 1974 đã phân loại trật chỏm xương quay đơn độc vào gãy trật Monteggia type A [3]. Phân nhóm Mô tả thương tổn A Xương trụ biến dạng cong, chỏm xương quay trật ra trước B Gãy cành tươi xương trụ, chỏm xương quay trật ra trước C Gãy 2 thành xương trụ, chỏm xương quay trật ra trước D Gãy thân xương trụ, chỏm xương quay trật ra sau E Gãy thân xương trụ, chỏm xương quay trật ra ngoài Bảng 1: Phân loại gãy trật Monteggia theo Letts [3] Shah và Walter [4] phân loại trật chỏm xương quay đơn độc được xếp vào tổn thương tương đương với phân nhóm Bado [5] type 1, trong đó bao gồm cả bệnh lí “nursemaid’s elbow” hay còn gọi bán trật chỏm xương quay trẻ em. Sở dĩ xếp cùng nhau bởi cùng theo tổn thương giải phẫu bệnh có liên quan đến tổn thương của hệ thống dây chằng vòng kẹt khớp.
7. Hình 6: Cơ chế tổn thương gây ra gãy trật Monteggia type I theo thuyết quá duỗi của tác giả Tompkins [6] A. Khi bị chấn thương ở tư thế duỗi và ngửa cẳng tay, lực quán tính gây ra khiến khớp khuỷu quá duỗi. B: Đầu trên xương quay chịu tác động kéo ra trước của gân cơ nhị đầu sẽ gây ra trật chỏm xương quay, dây chằng vòng rách và trượt ra sau chỏm xương quay, nó cùng bao khớp kẹt ở giữa diện khớp cánh tay-quay gây cản trở chỏm xương quay về lại vị trí giải phẫu. C: Nếu như lực đủ mạnh để tiếp tục tác động sẽ gây ra gãy thân xương trụ, trở thành một gãy Monteggia điển hình. Dây chằng vòng là một trong những thành phần chính duy trì sự vững của khớp quay-trụ trên trong động tác sấp-ngửa cẳng tay. Dây chằng vòng còn có một phần hòa chung với hệ phức hợp dây chằng bên ngoài là thành phần chính đóng vai trò giữ vững khớp cánh tay-quay cùng khớp quay-trụ trên, chống lại các lực gây vẹo trong khuỷu [4]. Dây chằng này bao quanh cổ xương quay, có điểm nguyên ủy và bám tận đều ở đầu trên xương trụ ở trước và sau khuyết quay xương trụ. Do hình thái của chỏm xương quay, dây chằng vòng sẽ căng hơn ở tư thế ngửa cẳng tay [4], [7]. Nhiều báo cáo trên thế giới đã khẳng định dây chằng vòng kẹt khớp là nguyên nhân chính khiến cho phương pháp điều trị nắn trật kín thất bại [8], [9] (Hình 7).
8. Hình 7: Mô tả hình ảnh dây chằng vòng kẹt khớp [9]. Trong những tổn thương trật chỏm xương quay phát hiện muộn, dây chằng vòng bị kẹt trong khớp chịu lực ép sẽ bị tiêu đi hoặc xơ cứng hóa do đó dù sau khi giải phóng và đặt lại chỏm xương quay, dây chằng cũng đã mất tác dụng của nó. Chỉ định tái tạo dây chằng vòng hiện vẫn còn nhiều tranh cãi, có tác giả cho rằng cần tái tạo trong mọi trường hợp dây chằng mất tác dụng, có tác giả cho rằng không cần thiết [10]. Chúng tôi ủng hộ quan điểm của Bhaskar [11], quyết định tùy thuộc vào kết quả đánh giá kiểm tra độ vững khớp sau khi nắn trật trong mổ. Có nhiều kỹ thuật tái tạo dây chằng vòng, có thể sử dụng mảnh ghép tự thân hoặc vật liệu nhân tạo. Hiện nay trên thế giới kỹ thuật được tiến hành nhiều nhất là kỹ thuật Lloyd-Roberts, sử dụng một phần ngoài gân cơ tam đầu để tạo dây chằng vòng mới. Nguyễn Ngọc Hưng và cộng sự báo cáo kết quả điều trị 13 trường hợp gãy trật cũ Monteggia ở trẻ em tại Bệnh viện Nhi Trung Ương bằng cắt đầu trên xương trụ, chỉnh gập góc, kết hợp xương và có thể sử dụng một phần lớp cân đùi sâu để tái tạo dây chằng vòng, tuy nhiên kết quả cũng không khác biệt giữa nhóm có và không có tái tạo dây chằng vòng [2]. Trật chỏm xương quay “đơn độc” không phải hoàn toàn chỉ có đơn độc tổn thương giải phẫu là trật chỏm xương quay. Từ ”đơn độc” ở đây ý miêu tả không có kèm theo sự gãy xương, trên thực tế, xương trụ có bị thương tổn. Xương trụ không gãy hoàn toàn nhưng bị uốn cong. Lincoln and Mubarak [12] gọi đây là dấu hiệu xương trụ hình cánh cung. Dấu hiệu này xác định trên phim X-Quang tư thế nghiêng, bình thường thành
9. xương bờ sau của xương trụ thẳng chứ không cong, khi đo chiều cao của đường cung này trên 1mm thì có thể nghĩ đến chẩn đoán biến dạng xương trụ hình cánh cung. Hình 8: Xương trụ bình thường và xương trụ hình cánh cung [4] Biến dạng cong xương dài trẻ em được tác giả Borden [13] mô tả từ những năm 1974, nguyên nhân là do tính mềm dẻo đàn hồi của xương trẻ em, do màng xương dày và một phần là do độ cong tự nhiên của xương, biến dạng này thường gặp nhiều ở xương mác và xương trụ. Cơ chế chấn thương theo tác giả Chamay [14] là do một lực ép tác động dọc theo chiều dài chi, lực tác động này nằm giữa khoảng lực để không bẻ gãy xương nhưng vượt quá khả năng đàn hồi lại của xương. Biến dạng cong này không hồi phục lại sau khi lực tác động mất đi [4], [13]. Do đó, một số tác giả cho rằng cần coi biến dạng này như một gãy xương thật sự và cần có chỉ định điều trị. Điều này cũng dẫn đến những trường hợp trật chỏm xương quay kèm xương trụ hình cánh cung phát hiện muộn thường sẽ dẫn tới bất tương xứng chiều dài 2 xương. Khi mổ nắn chỉnh, thường thấy chỏm xương quay sẽ rất dễ trật lại, khi đó phẫu thuật viên cần phải tiến hành thêm phẫu thuật cắt xương trụ để chỉnh góc cùng với phục hồi lại chiều dài xương. Bệnh nhân của chúng tôi kéo nắn kín thất bại. Trên phim MRI cũng như xác định trong mổ nguyên nhân là do dây chằng vòng gây ra. Đây thực sự là 1 trường hợp rất hiếm gặp, đa phần các trường hợp gãy Monteggia điển hình, sau khi phục hồi chiều dài xương trụ, việc đặt lại chỏm xương quay thường tương đối dễ dàng mà không cần thiết thêm một đường mổ mở nắn chỉnh. Hay trong các trường hợp bán trật chỏm xương quay ở trẻ em, mặc dù có kẹt dây chằng vòng xong thủ thuật nắn chỉnh đặt lại chỏm xương quay không hề khó khăn.
10. Chúng tôi dự kiến mổ mở ngay từ đầu theo đường mổ Boyd, dự kiến mở bao khớp kiểm tra trước, sau khi giải phóng dây chằng vòng kẹt khớp nếu không đặt lại được chỏm xương quay hoặc đặt lại mà không vững thì sẽ tiến hành kéo dài đường mổ cắt đầu trên xương trụ và găm kim cố định tạm thời khớp cánh tay – quay. Tuy nhiên, sau khi giải phóng dây chằng vòng và đặt lại chỏm xương quay, chúng tôi thấy khớp khuỷu vững và chỏm xương quay không còn bị trật khi kiểm tra ở các tư thế gấp – duỗi, sấp – ngửa. Do đó, chúng tôi quyết định không cần thêm bất kỳ thủ thuật nào khác và kết thúc cuộc mổ. Sau mổ đặt thêm nẹp bột bất động cánh cẳng bàn tay 3 tuần để dây chằng, bao khớp liền và bắt đầu tập phục hồi chức năng ngay sau đó. Theo chúng tôi nhận định, thì nguyên nhân chính khiến không thể nắn chỉnh kín được ở trường hợp này có lẽ do dây chằng vòng kẹt vào bao khớp chứ không phải do biến dạng cong của xương trụ vì xương trẻ em mềm dẻo, tổn thương mới 2 tuần nên khi kéo giãn khớp khuỷu, xương trụ có thể đàn hồi giảm độ cong và chỏm xương quay có thể trở về vị trí ban đầu nếu không có dây chằng vòng kẹt giữa. Kết quả theo dõi sau mổ 6 tháng cho thấy trẻ hoàn toàn không có hạn chế vận động, không đau. Đánh giá theo thang điểm Mayo đạt 100 điểm, kết quả điều trị xuất sắc. Chức năng đánh giá Điểm Chức năng đánh giá Điểm Không đau 45 Vững 10 Vững Đau ít, thỉnh thoảng 30 Mất vững vừa (lỏng <10 độ) 5 khớp Đau Đau vừa 15 Mất vững (lỏng > 10 độ) 0 Đau nhiều 0 Chải tóc 5 Khả >100 độ 20 Ăn uống 5 năng Tầm tự sinh vận 50-100 độ 10 Mặc áo 5 hoạt động hàng gấp < 50 độ 0 Mặc quần 5 ngày khuỷu Mang giày dép 5 Bảng 2: Thang điểm Mayo đánh giá chức năng khớp khuỷu [1]