Tài liệu về tỉnh Quảng Ngãi - Phần 2

Nội dung text: Tài liệu về tỉnh Quảng Ngãi - Phần 2

1. PH N II TRUY N TH NG XÂY D NG VÀ B O V T QU C * Vùng ñt Qu ng Ngãi t ti n s ñ n n ăm 1885 * Phong trào yêu n ưc ch ng ñ qu c – phong ki n, giành ñc l p dân t c (1885-1945) * Phong trào Cách m ng c a Nhân dân Qu ng Ngãi dưi s lãnh ño c a ðng (1945-1975) * Giai ñon xây d ng và b o v T qu c xã h i ch ngh ĩa (1975-2005) * Các nhân v t l ch s tiêu bi u. Trang 1 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
2. CH ƯƠ NG VÙNG ðT QU NG NGÃI VII T TI N S ð N N ĂM 1885 I. VÙNG ðT QU NG NGÃI TR ƯC N ĂM 1832 1. C Ư DÂN VÀ NH NG N N V ĂN HÓA TRÊN ðT QU NG NGÃI TR ƯC NĂM 1402 1.1. C Ư DÂN SA HU ỲNH VÀ V ĂN HÓA SA HU ỲNH (1) Mc dù các nhà kh o c h c ñã tìm th y m t s hi n v t có kh n ăng là c a con ng ưi th i ñá c ũ và h u k ỳ ñá m i trên ñt Qu ng Ngãi (t i núi l a c Gi ng Ti n, huy n ñ o Lý S ơn; Gò Trá, huy n Sơn T nh ; Trà Phong, huy n Tây Trà ; ), song cho ñn nay, nhóm c ư dân mà ta bi t ñưc m t cách t ươ ng ñi rõ nét ñã t ng sinh sng trên vùng ñt Qu ng Ngãi là c ư dân Sa Hu ỳnh và cùng v i h là s hi n di n ca V ăn hóa Sa Hu ỳnh. "C ư dân Sa Hu ỳnh" và "V ăn hóa Sa Hu ỳnh" là nh ng thu t ng do các nhà kh o c h c Pháp ñ nh danh trên c ơ s các cu c khai qu t và nghiên c u vào ñu th k XX, m t vùng ñt ven bi n có tên là Sa Hu ỳnh, n m cc Nam t nh Qu ng Ngãi, nay thu c ñ a ph n huy n ðc Ph . ðây chính là ña ñim phát hi n ñ u tiên, ñng th i gi k l c v s l ưng di ch và hi n v t kh o c h c v V ăn hóa Sa Hu ỳnh cho ñ n hi n nay (2005). Vi c phát hi n n n V ăn hóa Sa Hu ỳnh v n l ng yên trong lòng ñt su t m y nghìn n ăm và công cu c nghiên c u c a các nhà kh o c h c Pháp v n n v ăn hóa này kho ng n a ñ u th k XX là r t ñáng trân tr ng; song do nh ng h n ch ch quan và khách quan, ñc bi t là do ch ưa có ñiu ki n ti n hành nh ng cu c khai qu t nhi u vùng khác nhau trên lãnh th Vi t Nam và các n ưc khác trên bán ño ðông D ươ ng, ch ưa tìm th y nh ng hi n v t, di ch cho phép ñ nh d ng t ươ ng ñi toàn di n v c ư dân Sa Hu ỳnh và V ăn hóa Sa Hu ỳnh, nên các h c gi Pháp (và ph ươ ng Tây) lúc b y gi cho r ng V ăn hóa Sa Hu ỳnh ch d ng l i khung niên ñi Sa Hu ỳnh s t s m. T ñó, h ph ng ñoán ch nhân V ăn hóa Sa Hu ỳnh là c ư dân ñn t phía bi n và ph nh n tính b n ñ a c a n n v ăn hóa này. Nh ng cu c khai qu t c a các nhà kh o c h c Vi t Nam ti n hành t n ăm 1975 ñn nay trên m t ñ a bàn r ng l n d c duyên h i mi n Trung, Tây Nguyên, ðông Nam B mà nhi u nh t là trên ña bàn Qu ng Ngãi, cùng m t kh i l ưng hi n v t khá phong phú ñưc tìm th y, cho phép tái hi n không gian V ăn hóa Sa Hu ỳnh rng l n h ơn nhi u so v i hình dung c a các nhà kh o c h c Pháp. Các cu c khai qu t này ñã phát hi n s t n t i c a m t giai ñon v ăn hóa s m, li n tr ưc, ti n thân c a Sa Hu ỳnh c ñin, mà ngày nay ñưc ñ nh danh là giai ñon tin Sa Hu ỳnh ho c Sa Hu ỳnh s m. Phát hi n r t có ý ngh ĩa khoa h c này cho phép kh ng Trang 2 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
3. ñnh V ăn hóa Sa Hu ỳnh mà ng ưi Pháp tìm th y và ñnh danh có ngu n g c b n ña, phát sinh, phát tri n ngay trên d i ñ t t Qu ng Bình ñn ðông Nam B , Tây Nguyên, m t s h i ñ o ven b bi n mi n Trung Vi t Nam và có th r ng h ơn, trên nhi u vùng c a bán ñ o ðông D ươ ng, trong ñó có t nh Qu ng Ngãi, v i s phân b khá ñ m ñ c và liên t c nh ng di ch , hi n v t c a m t n n v ăn hóa có quan h vi các n n v ăn hóa t n t i ñ ng ñ i và không gian giao thoa, ti p c n (V ăn hóa ðông S ơn phía B c, V ăn hóa Óc Eo phía Nam, các nhóm v ăn hóa Nam ð o phía ðông) mà không ph i du nh p t n ơi khác ñn. Ch nhân c a n n v ăn hóa ñó - Văn hóa Sa Hu ỳnh, chính là các nhóm "c ư dân Sa Hu ỳnh". T k t qu khai qu t, nghiên c u c a các nhà kh o c h c Pháp và Vi t Nam, ng ưi ta có th hình dung m t s nét c ơ b n v ñ i s ng, sinh ho t, tín ng ưng c a cư dân Sa Hu ỳnh. ðó là nh ng nhóm ng ưi ñã bi t s d ng các công c , ñ trang sc, v ũ khí b ng ñá (rìu, cu c, bàn mài, h t chu i, khuyên tai), x ươ ng ñng v t (m ũi kim), th y tinh, mã não, g m, k c các công c b ng ñ ng thau (lao, m ũi tên, lưi câu, dao g ăm, m ũi giáo, mi ng che ng c ) và s t s m; bi t ñánh cá ñ làm th c ăn, bi t làm ñp cho mình b ng nh ng v t trang s c phong phú, chú ý t o dáng cho các v t d ng, sáng t o nhi u d ng hoa v ăn ñ c ñáo, giàu tính th m m , ñc bi t là trên ñ g m. Ng ưi ch t ñưc chôn c t nh ng khu m ; hài c t ñ t trong chum g m (táng t c m chum) r i ñem chôn ho c chôn trong m ñ t có r i gm xung quanh. S xu t hi n c a nh ng ngôi m ñ c bi t, có nhi u ñ tùy táng, nhi u v t d ng, v ũ khí, ñ trang s c mang d u hi u c a th l ĩnh (t m che ng c, dao găm ), chung quanh ho c g n ñó là nh ng ngôi m ít ñ tùy táng, ñ tùy táng giá tr th p h ơn ho c không có ñ tùy táng cho phép ñoán ñnh ng ưi Sa Hu ỳnh giai ñon cu i ñã ti n ñ n t ch c nhà n ưc s ơ khai (2) . Tuy nhiên, nh ng gì chúng ta bi t ñưc v c ư dân Sa Hu ỳnh c ũng ch là nh ng hi u bi t v kh o c h c và thông qua kh o c h c. M t lo t v n ñ ñưc ñ t ra: Ng ưi Sa Hu ỳnh có ngu n g c b n ñ a t th i ti n - sơ s hay t n ơi khác ñn ñ nh cư và ñã b n ñ a hóa giai ñon ti p sau? H là các nhóm c ư dân g n g ũi nhau v huy t t c hay có s k t h p c a cư dân b n ñ a và c ư dân di trú? M i quan h c a h v i các c ư dân ðông S ơn, Óc Eo, Nam ðo ra sao? Ng ưi Ch ăm xu t hi n ngay sau h v i n n v ăn hóa khá r c r , còn ñ l i nhi u di tích c trên m t ñ t và dưi lòng ñt; ñ i s ng, t ch c xã h i ñưc kh c ha khá rõ nét trong các ngu n s li u Vi t Nam và Trung Hoa, có ph i là h u du c a ng ưi Sa Hu ỳnh không? ðó là nh ng câu h i g n nh ư ch ưa ñưc gi i ñáp th a ñáng, ñã và ñang thu hút s quan tâm c a gi i khoa h c trong và ngoài n ưc(3) . 1.2. C Ư DÂN CH ĂM VÀ V ĂN HÓA CH ĂMPA S t n t i c a V ăn hóa Sa Hu ỳnh và s bi n m t c a c ư dân Sa Hu ỳnh ti p li n sau giai ñon r c r c a V ăn hóa Sa Hu ỳnh s t s m, vào kho ng n a cu i c a thiên niên k I tr ưc Công nguyên, ti c thay ñã không ñ l i du v t rõ r t trong s li u Trung Hoa và Vi t Nam th i c - trung ñi. Ng ưi ta ch có th bi t ñưc r ng, Trang 3 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
4. vào th i k ỳ T n - Hán, c ũng nh ư các b c a qu c gia Âu L c phía B c (nay là Bc B và B c Trung B ), vùng ñt phía nam ñèo Ngang ñã l thu c vào s cai tr ca phong ki n Trung Hoa, ít ra là trên danh ngh ĩa. Th ư t ch c Trung Qu c và nh ng khám phá g n ñây cho bi t vào th i k ỳ An D ươ ng V ươ ng làm vua n ưc Âu Lc, thì Trung Hoa T n Th y Hoàng ñã thi t l p ñ ch T n. N ăm 214 tr ưc Công nguyên, T n Thy Hoàng ñư a quân ñánh chi m vùng ñt c a các t c Bách Vi t (g m h u h t mi n Giang Nam và L ĩnh Nam, Trung Qu c), l p ra các qu n Nam H i (Qu ng Ðông, Trung Qu c), Qu Lâm (Qu ng Tây, Trung Qu c) và Tưng Qu n (B c Vi t và B c Trung Vi t, thu c ñ a bàn n ưc V ăn Lang - Âu L c tr ưc ñây). Vùng ñt phía Nam, t ñèo Ngang (Hoành S ơn) vào ñn Qu ng Nam, Qu ng Ngãi ngày nay trên danh ngh ĩa ñã tr thành m t b ph n c a T ưng Qu n thu c ñ ch T n; nh ưng c ũng nh ư T ưng Qu n, nhà T n ch ưa thi t l p ñưc b máy cai tr và c ũng ch ưa h ñưa quân ñn vùng ñt này (4) . Nhà T n suy y u, Tri u Ðà, m t viên quan úy qu n Nam H i, n i lên t l p, ñem quân l y n ưc Âu L c, l p ra n ưc Nam Vi t (206 tr ưc Công nguyên). N ăm 111 tr ưc Công nguyên, nhà Hán sai L Bác Ðc sang ñánh Tri u Ðà, l y n ưc Nam Vi t r i c i là Giao Ch b và chia làm 9 qu n (Nam H i, Th ưng Ngô, U t Lâm, H p Ph , Giao Ch , C u Chân, Nh t Nam, Châu Nhai, Ðm Nh ), trong ñó Giao Ch và C u Chân là vùng ñt t B c Vi t ñ n Hoành S ơn; Nh t Nam là vùng ñt t Hoành S ơn ñn núi Ði Lãnh. Theo Ti n Hán th ư, qu n Nh t Nam g m 5 huy n Chu Ngô, T nh, L ư Dung, Tây Quy n, T ưng Lâm t ươ ng ng v i ñ a bàn thành ph ðà N ng và các t nh Qu ng Nam, Qu ng Ngãi, Bình ðnh ngày nay. Kho ng n ăm 192 (niên hi u S ơ Bình th 3, Hán Hi u Ð, Trung Qu c), m t th lĩnh vùng T ưng Lâm tên là Khu Liên (Kiu Liên), nhân lúc nhà Hán suy y u ñã n i dy gi t quan Huy n l nh, l p ra V ươ ng qu c Lâm p(5) . N ăm 347 (V ĩnh Hòa th 3 ñi T n M c Ð, Trung Qu c), vua Lâm p là Ph m V ăn ti n quân ra B c chi m c qu n Nh t Nam, l y Hoành S ơn làm ranh gi i phía B c c a Lâm p. Nh ư v y, biên c ươ ng Lâm p lúc này ñã tr i dài t phía nam Hoành S ơn ñn v nh Cam Ranh ngày nay. T ñó v sau, tr i qua các th i k ỳ T n, T ng, T , L ươ ng (th i Nam - Bc tri u, Trung Qu c) ñ n th i Tùy - Ðưng (th k VI - X), m i quan h gi a quan quân cai tr phong ki n Trung Hoa Giao Châu - An Nam (nay là B c Vi t Nam) và V ươ ng qu c Lâm p liên t c di n ra nhi u bi n ñ ng, khi hòa, khi chi n; nh ưng v c ăn b n qu c gia Lâm p v n gi ñưc vùng ñt c a mình t Hoành S ơn tr v Nam. T th i k ỳ cu i c a qu c gia Lâm p (sau ñó là Hoàn Vươ ng, Chiêm Thành) cho ñn tr ưc khi sáp nh p vào Ð i Vi t, vùng ñt Qu ng Ngãi là C L ũy ñ ng thuc châu Amaravati. Bên c nh các ngu n s li u Trung Hoa và s li u th i phong ki n Vi t Nam, kho ng t ñ u th k XX, nhi u công trình nghiên c u c a các nhà nghiên c u, s gia ph ươ ng Tây và ti p theo ñó là các công trình c a các nhà nghiên c u Vi t Nam v vùng ñt Nam Á - Ðông Nam Á ñã soi r i ph n nào m t s v n ñ v các bi n ñng xã h i, ch ñ chính tr , c ư dân Ðông Nam Á trong kho ng th i gian t th Trang 4 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
5. k I tr ưc Công nguyên ñn th k X sau Công nguyên, trong ñó có vùng ñt nay là t nh Qu ng Ngãi. Theo các nhà s h c Kecn ơ (Kern; Ðc), Cabatông (Cabaton; Pháp), Hôn (Hall; Anh), vào kho ng th k II tr ưc Công nguyên, ng ưi Hin ñu t khu v c phía tây thiên di ñn vùng h l ưu sông Mêkông, t p h p m t s b l c s ng r i rc trong vùng, thành l p V ươ ng qu c Phù Nam, ñóng ñô Óc Eo (nay thu c t nh Ðng Nai) v i v vua ñ u tiên là Kau ñinya (Kaudinya). T th k I ñ n th k V, V ươ ng qu c Phù Nam tr thành m t qu c gia hùng m nh, biên c ươ ng tr i dài t bi n Ðông ñn t n v nh Bengan (Bengal; n Ð)(6) . Tr ưc ñó, vùng ven bi n Ðông Nam Á, c ư dân nói ti ng Malayô - Pôlynêxia xu t phát t ven bi n Qu ng Ðông (Trung Qu c), tràn xu ng vùng ven bi n phía Nam, m t b ph n l i tr thành t tiên c a ng ưi Ch ăm, m t b ph n ti p t c thiên di lên vùng núi Tr ưng S ơn, chinh ph c và hòa huy t v i c ư dân b n ñ a t i cao nguyên Ð k L k, cao nguyên Plâyku và tr thành t tiên c a các t c ng ưi Ê ðê, Gia Rai ngày nay (7) . Sau khi thi t l p v ươ ng qu c phía Nam, ng ưi Hin ñu ti p t c chuy n v phía ñông, d c theo các s ưn ñ i, tràn xu ng vùng ñt c a ng ưi Ch ăm, áp ñ t n n v ăn minh Hin ñu trên vùng ñt này, ñy m t b ph n c ư dân Malayô - Pôlynêxia chuy n ñ n vùng Tr ưng S ơn(8) . Khu Liên, th l ĩnh ñã thi t l p V ươ ng qu c Lâm p có th là m t ng ưi Ch ăm g c Hin ñu. Ch u nh h ưng n n v ăn minh Hin ñu, V ươ ng qu c Ch ămpa là m t liên minh bao g m nhi u ti u qu c (Mantala) v i nhi u s c t c khác nhau (Polyethnic) do mt ti u v ươ ng cai qu n. M i ti u qu c có kinh ñô riêng, v i t ch c kinh t , chính tr , quân s ñ c l p. Nh ng ti u qu c nh y u th n ph c ti u qu c l n m nh và v vua hùng m nh nh t v ươ ng qu c ñưc g i là Rojàdhiràja (vua c a các vua). Trên ña bàn V ươ ng qu c Ch ămpa có ít nh t 4 ti u qu c ñã t ng t n ti, ñó là: Amaravati (bao g m vùng ñt nay là Qu ng Nam, Ðà N ng, Qu ng Ngãi), Vijaya (Bình Ð nh, Phú Yên), Kauthara (Khánh Hòa), Panduranga (Ninh Thu n, Bình Thu n). Vùng ñt Qu ng Ngãi ngày nay th i V ươ ng qu c Ch ămpa có tên g i theo âm Hán - Vi t là C Lũy ñ ng, thu c ti u qu c Amaravati; theo truy n thuy t, n m dưi s cai qu n c a dòng t c Cau (Kramuk Varish) (9) . Cũng nh ư nhi u qu c gia c vùng Ðông Nam Á, tín ng ưng c truy n c a ng ưi Ch ăm theo thuy t v ũ tr l ưng nghi (dualisme cosmologique): âm/d ươ ng; m /cha; nưc/ ñ t; bi n/núi , ñ ng th i dung hòa v i nh ng tôn giáo, tín ng ưng du nh p t n Ð nh ư Hin ñu giáo, Ph t giáo. Trong kho ng 15 th k t n t i c a V ươ ng qu c Ch ămpa, m c dù tr i qua nhi u bi n ñ ng ph c t p do nh ng m i quan h n i ti c ũng nh ư quan h v i các lân qu c, ng ưi Ch ăm ñã xây d ng m t qu c gia phát tri n và n n v ăn hóa ñ c ñáo mà d u v t còn ñ l i ñ n ngày nay là nh ng tháp Ch ăm, nh ng tòa thành c , nh ng di tích c ng th , tiêu bi u là thánh ña M S ơn ca vùng Amaravati và tháp Pô Naga c a vùng Kauthara. Trên vùng ñt Qu ng Ngãi ngày nay, thành c Châu Sa (xây d ng kho ng th k XI - XIII) và ph tích Trang 5 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
6. tháp Chánh L là nh ng di tích ñ c s c, th hi n tài hoa và trí tu c a ng ưi Ch ăm, mt t c ng ưi mà trong ti n trình l ch s ñã tr thành m t b ph n trong c ng ñ ng các dân t c Vi t Nam. Cùng v i di s n v t th , ng ưi Ch ăm còn ñ l i nhi u di s n v ăn hóa phi v t th mà ngày nay ñã hòa nh p vào di s n v ăn hóa phi v t th c a ng ưi Vi t vùng ven bi n mi n Trung, trong ñó có Qu ng Ngãi, hình thành nh ng s c thái riêng, ñc ñáo trong v ưn hoa v ăn hóa ña d ng, nhi u s c thái c a c ng ñ ng các dân t c Vi t Nam. Tín ng ưng th m ñ t (Pô Naga), t c th cúng Cá Ông, k thu t ch bi n ñưng, k thu t ñi bi n và ñánh b t cá bi n, cách ch bi n món ăn t các nguyên li u ñ a ph ươ ng nh ư don, c ơm h n, m m nhum mà hi n nay ng ưi Qu ng Ngãi lưu gi là nh ng di s n v ăn hóa phi v t th có nhi u y u t k th a t v ăn hóa c ng ñng ng ưi Ch ăm. 2. NG ƯI VI T ð N QU NG NGÃI - NH NG BI N ð NG L CH S TRONG GIAI ðON 1402 - 1471 2.1. MÂU THU N C A CÁC T P ðOÀN PHONG KI N VÀ CÁC CU C XUNG ðT V Ũ TRANG Ngay t sau khi V ươ ng qu c Lâm p ñưc thành l p (192) (10) , ñc bi t là sau khi vua Ch ămpa là Ph m V ăn m r ng c ươ ng th ñ n vùng Hoành S ơn ( ñèo Ngang), m i quan h gi a tri u ñình phong ki n Ch ămpa và t p ñoàn cai tr phong ki n Trung Qu c lúc b y gi ñang ñ t ách ñô h trên lãnh th Âu L c (B c B và Bc Trung B ngày nay) ñã di n ra vô cùng ph c t p và hu nh ư không m y yên bình. Nh ng cu c ti n công nh m chi m c ñ t ñai ho c c ưp phá tài nguyên, c a ci l n nhau x y ra liên t c, gây nhi u tang th ươ ng, ñau kh cho nhân dân c hai vùng, ñc bi t là mi n biên c nh. Thôn tính ñưc qu c gia Âu L c, ñ ch phong ki n Trung Hoa ti p t c nhòm ngó nh ng vùng ñt xa h ơn v ph ươ ng Nam, trong ñó có V ươ ng qu c Ch ămpa giàu tài nguyên, s n v t. Trong khi ñó, các vua Ch ămpa hùng m nh vùng Amaravati, sau khi thâu tóm ñưc các ti u qu c lân c n, c ng c th c l c và quy n uy l i nuôi tham v ng m r ng lãnh th v phía B c, m t m t ñ tranh c ưp ñ t ñai, giành quy n cai tr vùng ñt Âu L c, m t khác là nh m c ng c s c m nh vươ ng quy n, ng ăn ch n s tr i d y c a các ti u qu c. Nh ng xung ñ t v quy n li, tham v ng c a t p ñoàn phong ki n Trung Hoa (phía B c) và t p ñoàn phong ki n Ch ămpa (phía Nam) ñã d n ñ n nhi u cu c chi n tranh tàn kh c, tri n miên. Xen gi a nh ng cu c ti n công xâm l ưc b ng ñ i quân xâm chi m lãnh th là nh ng cu c can qua h u nh ư không ng t gi a hai mi n gi i tuy n, mà ng ưi tr c ti p gánh ch u h u qu là nhân dân Ch ăm, Vi t. Bc tranh chung v th m h a mi n biên vi n gi a hai vùng lãnh th Vi t - Ch ăm v n không m y ñưc c i thi n t sau khi ng ưi Vi t giành quy n t ch t tay quân xâm l ưc phong ki n ph ươ ng B c - vào ñu th k X. L i d ng nh ng Trang 6 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
7. khi nhà n ưc phong ki n Ði Vi t r ơi vào th suy y u, lo n l c, ñói kém, m t mùa, ho c b phong ki n Trung Hoa ti n công xâm l ưc, các th l ĩnh phong ki n Ch ămpa l i ñưa quân ra B c c ưp phá, xâm chi m. Ng ưc l i, khi ñã c ng c ñưc sc m nh thì tri u ñình Ð i Vi t l i tính chuy n "bình Chiêm" nh m khôi ph c và m r ng ñ t ñai, tri t phá ti m l c, bu c các vua Ch ămpa ph i th n ph c, tri u cng. Ðu th k XIV, sau th ng l i c a cu c kháng chi n ch ng xâm l ưc Nguyên Mông, tri u ñình phong ki n Ði Vi t và nhà n ưc phong ki n Ch ămpa nh n th y s c n thi t ph i ch m d t nh ng cu c can qua, ít ra là t m hoà hoãn chi n cu c ñ khoan th ư s c dân và ki n thi t ñ t n ưc. Ðnh cao c a th i k ỳ giao h o gi a 2 vương qu c lân bang là s ki n Th ưng hoàng Tr n Nhân Tông c a n ưc Ði Vi t g con gái là Công chúa Huy n Trân cho vua Ch ămpa Ch Mân (Jaya Sinhavarman III) vào n ăm 1306 (niên hi u H ưng Long th 14). Ðáp l i, vua Ch ămpa dâng 2 châu Ô và Lý (nay là vùng ñt t phía Nam ñèo Ngang ñn Th a Thiên - Hu và tây b c Qu ng Nam), ti p giáp biên gi i Ði Vi t, cho vua Tr n ñ làm sính l . Th nh ưng, th i k ỳ hòa hoãn Ch ăm - Vi t l i không th kéo dài do nh ng mâu thu n trong giai c p th ng tr c hai n ưc. Khi ng m ngm, khi công khai, các th l c ch ng ñ i bang giao hòa bình v i Ði Vi t trong n i b V ươ ng qu c Ch ămpa ñã d n d n phá v th n ñ nh t m th i hai mi n biên gi i. V ươ ng qu c Ch ămpa liên t c ñưa quân ñánh c ưp Hóa Châu, b t ñàn bà, con gái ñem v ph c d ch, c ưp bóc c a c i, tri t phá thành quách c a Ði Vi t. Ði l i, tri u ñình Ði Vi t m nh ng cu c hành quân vi n chinh t n công ñ n t n kinh ñô Chà Bàn ca V ươ ng qu c Ch ămpa. Tình th qua phân Ch ăm - Vi t càng tr nên c ăng th ng sau cái ch t c a vua Ði Vi t là Tr n Du Tông trong cu c hành quân thân chinh ñánh vào kinh ñô Chà Bàn c a V ươ ng qu c Ch ămpa (1377). Ti p theo ñó là nh ng tr n công phá liên t c và s tàn phá c a quân Ch ămpa ra mi n Thanh Hóa, Qu ng Oai, t n c a ngõ Th ăng Long, kinh ñô Ði Vi t, kéo dài t n ăm 1377 ñ n n ăm 1390. Xen vào nh ng mâu thu n c a tri u ñình hai qu c gia Ch ămpa - ði Vi t là nh ng m ưu toan c a t p ñoàn phong ki n Trung Hoa. Tuy ñã b ñánh b t ra kh i lãnh th Âu L c vào ñu th k X và liên t c th t b i trong các cu c xâm l ưc t th k XI ñ n th k XIV, bu c ch p nh n quy n t ch c a tri u ñình phong ki n Ði Vi t, nh ưng các tri u ñ i phong ki n Trung Hoa không ng ng nhòm ngó và ch th i c ơ thôn tính vùng ñt Ði Vi t giàu tài nguyên và là c a ngõ bành tr ưng xu ng ph ương Nam. Cùng v i nh ng cu c ñ ng binh áp sát biên gi i và nh ng th ñon uy hi p, d a d m v ngo i giao, phong ki n Trung Hoa luôn tìm cách d d , kh ng ch , kích ñ ng các v ươ ng tri u Ch ămpa dùng s c m nh quân s qu y phá biên gi i sau l ưng, v i d ng ý làm cho Ð i Vi t lâm vào th ph i c ăng s c ch ng ñ t hai phía, d n ñ n suy y u v ti m l c và ph i ch p nh n khu t ph c Trung Hoa. Trong m t tình th nh ư v y, các tri u ñ i phong ki n ð i Vi t ñã th c thi m t ñi sách chi n l ưc v a khôn ngoan, v a d t khoát: m t m t ti n hành các ho t Trang 7 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
8. ñng ngo i giao hoà bình nh m t o ra th n ñ nh biên gi i ph ươ ng Nam, m t mt kiên quy t ch ng tr các cu c ti n công quân s c ưp ñ t, c ưp ng ưi song song v i vi c ch ñ ng m các cu c hành quân Nam chinh, tri t phá m m m ng xâm l ưc và làm suy y u V ươ ng qu c Ch ămpa nh m gi v ng vùng "Nam gi i" ñ t p trung s c l c ñ phòng, ñi phó v i hi m h a xâm l ăng t ph ươ ng B c. 2.2. VÙNG ðT QU NG NGÃI B T ð U ðƯC GHI DANH VÀO CƯƠ NG TH ð I VI T (1402 - 1471) Năm 1402 ñánh d u m t b ưc ngo t quan tr ng trong l ch s vùng ñt Qu ng Ngãi nói riêng và vùng ñt Qu ng Nam, Ðà N ng, Qu ng Ngãi ngày nay nói chung. Tr ưc ñó 2 n ăm, n ăm 1400, nhà H thay nhà Tr n ng i trên ngai vàng Ð i Vi t (lúc này ñưc g i là ði Ngu) và th hi n rõ quy t tâm n ñ nh ph ươ ng Nam, ñiu mà nhà Tr n trong bu i suy vong ñã không th th c hi n ñưc. Th c hi n mnh l nh c a ng ưi cha là Thái th ưng hoàng H Quý Ly, vua nhà H là H Hán Th ươ ng cùng anh trai và là T t ưng qu c H Nguyên Tr ng, ñã ñc s c quân dân m ñưng Thiên Lý vào Nam, ñt nhi u d ch quán, ñưa quân th y b áp sát biên gi i, bu c vua Ch ămpa là Ba ðích L i giao quy n cai qu n Chiêm ñng (nay là ph n l n Qu ng Nam và Ðà N ng) và C L ũy ñ ng (còn g i là Chiêm L ũy ñ ng, nay là ph n l n t nh Qu ng Ngãi). Ti p qu n Chiêm ñng và C L ũy ñ ng, nhà H chia ñt y làm các châu Th ăng, Hoa, T ư, Ngh ĩa, thu c vào l Th ăng Hoa, ñ t ch c An Ph s , ñưa ng ưi Vi t t Hoan châu, Ái châu, Hóa châu vào khai kh n. My n ăm sau, m ưn chiêu bài "Phù Tr n di t H ", nhà Minh (Trung Qu c) xâm lăng Ði Vi t, ng ưi Ch ăm nhân c ơ h i này giành l i ñ t C L ũy, Chiêm ñng, ñánh phá Hóa Châu, gây khó kh ăn nghiêm tr ng cho s nghi p ph c qu c c a nhà Hu Tr n và sau ñó là ngh ĩa binh Lê L i. N ăm 1427, Lê L i ñui quân Minh ra kh i cõi b Ði Vi t, giành l i quy n t ch , nh ưng vùng ñt Th ăng - Hoa - Tư - Ngh ĩa và Ði n Bàn thu c Hóa Châu v n là n ơi tranh giành dai d ng gi a hai lân qu c. Kho ng niên hi u H ng Ðc (nhà Lê), vua Ch ămpa là Trà Toàn (D ư ña chí chép là Trà H a) l i mang quân ñánh phá Hóa Châu. N ăm 1471 (H ng Ðc th 2), Lê Thánh Tông thân chinh ñư a ñi quân thu h i ñ t Th ăng, Hoa, T ư, Ngh ĩa, chi m luôn kinh ñô Chà Bàn (thu c t nh Bình Ð nh ngày nay) c a V ươ ng qu c Ch ămpa. 3. T PH T Ư NGH ĨA ð N T NH QU NG NGÃI (11) (1471 - 1832) 3.1. PH T Ư NGH ĨA ðƯC THÀNH L P Ch trong vòng 10 ngày sau khi thu ph c ñ t Chà Bàn, Lê Thánh Tông ñã x p ñt các quan l i ng ưi Ch ăm và ng ưi Vi t vào b máy qu n lý vùng ñt m i thu hi: Ba Thái, Ba Th y (ng ưi Ch ăm), ð T Quy, Lê ðà (ng ưi Vi t) cùng ch u trách nhi m gi v ng n ñ nh vùng Chiêm ñng và C L ũy ñ ng (Qu ng Nam, Qu ng Ngãi ngày nay). Trang 8 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
9. Tháng 6 n ăm Tân Mão, niên hi u H ng ð c th 2 (1471), tri u ñình nhà Lê cho thi t l p ñ o th a tuyên Qu ng Nam, ñ o th a tuyên th 13 c a n ưc ð i Vi t, bao gm vùng ñt phía nam ñèo H i Vân c a châu Hoá cùng 4 châu Th ăng, Hoa, T ư, Ngh ĩa th i nhà H và kinh ñô Chà Bàn c a V ươ ng qu c Ch ămpa. ð o th a tuyên Qu ng Nam th ng l ĩnh 3 ph : Th ăng Hoa (Qu ng Nam), Tư Ngh ĩa (Qu ng Ngãi), Hoài Nhân (Bình ðnh). Ph Tư Ngh ĩa gm 3 huy n là Bình D ươ ng, Ngh ĩa Giang và M Hoa. Ph có ch c Tri ph cai qu n; d ưi ph là huy n có ch c Tri huy n; dưi huy n là xã, có ch c Xã tr ưng ñ ng ñ u. Trong 13 ño th a tuyên c a n ưc ð i Vi t, 12 ñ o có ch c Án sát ñ ng ñ u, riêng ño th a tuyên Qu ng Nam ñ t 3 ty (Tam ty) là ðô ty, Th a ty và Hi n ty cai qu n. L s c a Tam ty ñ t thành Châu Sa, v n là m t thành c c a ng ưi Ch ăm, nay thu c ñ a ph n phía ñông huy n Sơn T nh . Th c hi n ch d và ñưc s khuy n khích c a tri u ñình, dân c ư các vùng S ơn Nam H , Thanh Hoá, Ngh An ñi vào vùng ñt Nam - Ngãi - Bình cùng s ng v i ng ưi Ch ăm, c y cày vùng ñng b ng, khai thác tài nguyên phong phú trên r ng, dưi bi n. Vùng ñt th a tuyên Qu ng Nam t ñó vĩnh vi n tr thành m t b ph n lãnh th c a qu c gia ð i Vi t. ðu th k XVI, nhà Lê suy y u, M c ðă ng Dung soán ngôi, l p ra nhà M c (1527). M t b i th n c a nhà Lê là Nguy n Kim t p h p l c l ưng ch ng M c, l p tri u Lê Trung h ưng (1533 - 1788). Kho ng gi a th k XVI, nhà Lê Trung h ưng, ly l i ñ t th a tuyên Qu ng Nam t tay nhà M c, ti p t c t ch c khai kh n, n ñnh và phát tri n mi n biên tr n phía Nam t qu c. Trong m t th i gian dài, ng ưi ñưc giao nhi m v tr n nh m th a tuyên Qu ng Nam là Bùi Tá Hán (? - 1568), mt v t ưng v a gi i c m quân, v a có tài kinh bang t th . ðưc s y nhi m ca Nguy n Kim, ông th c hi n nhi u chính sách thích h p v ñin ñ a, c ư trú, an dân, khuy n khích s n xu t, khai hoang, c i cách phong t c theo h ưng ti n b; khuy n khích ngh th công, ñ y m nh s n xu t nông nghi p, chú tr ng phát tri n th y l i, m mang ñưng sá, ch ăm lo giáo d c. ð c bi t, Bùi Tá Hán r t chú tr ng gi n ñ nh quan h Kinh - Th ưng, Ch ăm - Vi t làm n n t ng chính sách an dân. T th i k ỳ trn nh m c a ông, th a tuyên Qu ng Nam, trong ñó có vùng ñt Qu ng Ngãi, ñi vào th n ñ nh, kinh t không ng ng phát tri n, thu hút ngày càng nhi u di dân t các vùng Hoan, Ái (Thanh Hoá, Ngh An) vào l p nghi p, sinh t lâu dài. Năm 1570, ðoan qu n công Nguy n Hoàng (tr n th Thu n Hoá) ñưc tri u ñình Lê - Tr nh c kiêm tr n Qu ng Nam. V n nuôi ý ñ nh l y vùng ñt ph ươ ng Nam làm ch n "V n ñ i dung thân", tách d n nh h ưng c a vua Lê - chúa Tr nh, Nguy n Hoàng ra s c gây d ng vùng Thu n - Qu ng thành m t khu v c kinh t trù phú v i nhi u chính sách ti n b v ñin ñ a, thu khóa, giao th ươ ng n i ñ a và ngo i th ươ ng, thu ph c ñưc nhân tâm, t o d ng uy th lâu dài. Năm 1602 (Lê Ho ng ð nh th 3), Nguy n Hoàng ti n hành c i t các ñơn v hành chính - lãnh th 2 tr n Thu n - Qu ng; theo ñó tr n Qu ng Nam ñ i thành Trang 9 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
10. dinh Qu ng Nam, ph Tư Ngh ĩa (thu c dinh Qu ng Nam) ñ i thành ph Qu ng Ngh ĩa, c hai ch c quan là Tu n ph và Khám lý ñng ñ u. Danh x ưng Qu ng Ngh ĩa (Ngãi) xu t hi n t ñó. 3.2. T PH QU NG NGH ĨA ð N T NH QU NG NGÃI T sau khi dinh Qu ng Nam ñưc thành l p (bao g m các ph ðin Bàn, Th ăng Hoa, Qu ng Ngh ĩa, Quy Nh ơn), vùng ñt ph Qu ng Ngh ĩa nói riêng, dinh Qu ng Nam nói chung, ti p t c phát tri n trong m t th i gian dài v sau. Dinh Qu ng Nam không còn là mi n biên tr n vì các chúa Nguy n ñã m r ng lãnh th c a mình xa d n vào phía Nam. Trong th i gian ñó, mi n ñ t Qu ng Nam, trong ñó có Qu ng Ngãi, di n ra m t quá trình sôi ñng xen l n chuy n d ch và n ñ nh c ư dân. Lp c ư dân ñn t tr ưc ti p t c d ng làng, l p p, n ñ nh ñ i s ng, phát tri n sn xu t. L p ng ưi ñ n sau (g m m t s l n là tù binh và dân ðàng Ngoài b chúa Nguy n b t ñưc ñem v trong các cu c ti n công ra phía b c sông Gianh, m t s khác là di dân t do, ñào t u ) khai phá nh ng vùng ñt còn hoang hóa, l p thêm làng p m i. Qu ng Ngãi, s c ư dân m i ñ n này ñnh c ư r i rác c 3 huy n, nh ưng nhi u nh t là huy n M Hoa (nay là 2 huy n M ðc, ðc Ph ) phía nam. Ngoài ra, còn có m t b ph n ng ưi Hoa (Minh H ươ ng) t Qu ng ðông, Qu ng Tây, Phúc Ki n, H i Nam ñ n sinh s ng và l p m t s khu dân c ư mua bán lâm th s n, làm mt s ngh th công, m ngh mà h mang t c h ươ ng ñn, thu mua hàng xu t kh u. M t b ph n khác c a c ư dân ðàng Ngoài ñn ñ nh c ư t tr n Thu n Hóa (Th a Thiên - Hu ) và các ph ðin Bàn, Th ăng Hoa (phía b c dinh Qu ng Nam) nh ng giai ñon tr ưc, lúc này c ũng có s chuy n d ch vào vùng Qu ng Ngãi, Quy Nh ơn. T n ăm M u Tý (1648), sau khi có ch d c a chúa Nguy n, m t b ph n cư dân c a vùng Ng ũ Qu ng (Qu ng Bình, Qu ng Tr , Qu ng ð c, Qu ng Nam, Qu ng Ngãi) l i ti p t c ñưc ñưa vào Phú Yên, Bình Khang và xa h ơn là vùng cc Nam Trung B và Nam B ngày nay ñ ñ nh c ư, m ñ t. Cũng trong th i gian này, bi n ðông và các h i ñ o ven b , trong ñó có ñ o Lý Sơn (cù lao Ré, nay là huy n ñ o Lý S ơn), xa h ơn là Hoàng Sa, Tr ưng Sa (B c Hi) c ũng thu hút s quan tâm c a các chúa Nguy n v i vi c hình thành các ñi Hoàng Sa, B c H i ñ tu n phòng và khai thác h i s n. Lúc b y gi , Hoàng Sa l thu c vào s cai qu n c a ph Qu ng Ngh ĩa. Hàng n ăm, chúa Nguy n l p ñ i Hoàng Sa g m 70 ng ưi, là các dân binh l y t ng ư dân 2 xã An H i và An V ĩnh thu c huy n Bình S ơn (nay là xã An H i thu c huy n Bình S ơn và xã An V ĩnh thu c huy n Sơn T nh ), sau ñó là An H i ph ưng và An V ĩnh ph ưng (nay là 2 xã An H i và An V ĩnh thu c huy n ñ o Lý S ơn) ñi thuy n ñ n Hoàng Sa ñ tu n phòng và khai thác ñi m i, ba ba, h i sâm, san hô. Nhi u th ư t ch Vi t Nam, Trung Hoa và nh t là nh ng ghi chép c a các nhà hàng h i ph ươ ng Tây còn ñ l i ñã góp ph n kh ng ñ nh: T lâu Hoàng Sa ñã là m t ph n lãnh th Vi t Nam, thu c ñ a ph n t nh Qu ng Ngãi (12) . Trang 10 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
11. Lúc b y gi , dinh Qu ng Nam là vùng ñt ph n th nh nh vào s phát tri n nông nghi p trên nh ng cánh ñ ng t ươ ng ñi r ng và có ñiu ki n khí h u ph n nào thu n l i h ơn vùng B c Trung B . Tài nguyên r ng (sa nhân, cánh ki n, tr m hươ ng, k ỳ nam, g quý ), tài nguyên bi n (trai ng c, ñ i m i, cá, m c ) ñưc khai thác ph c v xu t kh u qua các c ng bi n nh ư H i An (Qu ng Nam), Thu Xà (Qu ng Ngh ĩa). Các ngh ti u th công nghi p c ũng khá phát ñ t, g m c nh ng ngh do c ư dân Vi t phía B c mang theo trong quá trình di dân (d t chi u, ñan nón, làm g m, ch tác s ng ), ngh c a ng ưi Ch ăm ( ñóng thuy n, ñan l ưi ), ngh ca m t b ph n ng ưi Hoa Minh H ươ ng ñn ñ nh c ư (k o g ươ ng, làm nhang ). Th nh ưng ñn giai ñon cu i th k XVIII, s phát tri n kinh t - xã h i ðàng Trong ñã d n d n tích t nh ng mâu thu n n i t i v i vi c hình thành l p ng ưi giàu, có quy n l c, chi m h u nhi u ñ t ñai, bên kia là ñi ña s nông dân nghèo khó, ru ng ñ t khai kh n ñưc b ng mô hôi, n ưc m t và c x ươ ng máu, d n d n rơi vào tay ñin ch , quan l i. Mi quan h chung l ưng ñu c t gi a nh ng ng ưi có c a ñi kinh dinh, v i s ñông ng ưi lao ñ ng ñã phai nh t d n theo n ăm tháng. ð ng th i, nhi u mâu thu n gi a ng ưi giàu v i k nghèo, ng ưi chi m h u và ng ưi b chi m h u ngày càng tr nên gay g t. Thêm vào ñó, do ñc ñim c a xã h i ðàng Trong, b máy cai tr v ñ i th mang hình th c quân qu n nên nh ng ng ưi giàu có, nhi u ru ng ñ t, cũng ñ ng th i là t ng l p t ưng l ĩnh ho c quan l i xu t thân t t ưng l ĩnh. Quá trình chi m hu ru ng ñ t c a t ng l p trên ñưc h tr b ng các chính sách, ch tr ươ ng c a nhà n ưc phong ki n mà trong ñó, ngày càng n ng n h ơn, là s nghi t ngã c a chính sách s ưu d ch, thu khóa. Bên c nh ñó, s qu n lý ch t ch c a các chúa Nguy n ñ i v i vi c khai thác các ngu n tài nguyên nh m ph c v xu t kh u, mua s m v ũ khí và các m t hàng xa x khác ñã làm cho t ng l p th ươ ng nhân không th hình thành, cho dù ñã có m t l c l ưng khá ñông ñ o nh ng ng ưi mua bán nh l , thu mua nông th s n, lâm s n, h i s n ñã nhóm thành các "n u" kh p vùng Qu ng Nam lúc b y gi . Bao trùm lên t t c , chi ph i t t c các quan h ph c t p trên ñây là mâu thu n gi a t p ñoàn phong ki n Lê - Tr nh ðàng Ngoài và các chúa Nguy n ðàng Trong. N u nh ư giai ñon ñ u m i quan h này ñã gián ti p thúc ñ y quá trình Nam ti n c ũng nh ư s th nh v ưng c a ñ t Thu n Qu ng thì càng v sau, khi các chúa Nguy n ñã công khai ý ñ cát c , thì nh hưng tiêu c c c a nó ñ i v i s phát tri n ñ t n ưc ngày càng tr m tr ng. Nh ng cu c chi n tranh tri n miên gi a hai b sông Gianh, vi c huy ñ ng m t l c l ưng ln nhân tài, v t l c ñ ñào hào, ñp l ũy, mua s m v ũ khí, huy ñ ng tráng ñinh b ru ng v ưn tham gia quân ñ i ñã làm cho n n kinh t ðàng Trong r ơi vào kh ng ho ng. Ng ưi dân v n ñã kh c c vì s ưu cao thu n ng, l i thêm n n d ch binh, thiên tai, m t mùa làm cho b i ph n kh n ñ n. Cu c kh i ngh ĩa c a anh em nhà Tây S ơn (Nguy n Nh c, Nguy n Hu , Nguy n L) t vùng r ng núi Tây S ơn Th ưng ð o, n ra vào n ăm 1771, và nhanh chóng tr thành mt phong trào nông dân r ng l n. T Quy Nh ơn, Qu ng Ngãi phong trào này lan ra kh p ñ t Qu ng Nam, r i c n ưc, cu n ñ c t p ñoàn phong ki n Trang 11 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
12. ca các chúa Nguy n ðàng Trong và t p ñoàn phong ki n Lê - Tr nh ðàng Ngoài, ñánh b i c quân Thanh xâm l ưc phía B c và quân Xiêm gây r i phía Nam. Ngay sau khi cu c kh i ngh ĩa Tây S ơn n ra, mi n tây Qu ng Ngh ĩa, các ông ða Phát Rang (ch ñ ng Cao Muôn), ða Phát Canh (ch ñ ng Th ch Bích), ðinh Thung (ch ñ ng Cà ðam) ñã hô hào ñng bào các dân t c ít ng ưi n i d y h ưng ng cu c kh i ngh ĩa, thi t l p 3 c ăn c kháng chi n vùng cao. T ñây, phong trào lan nhanh xu ng vùng th p v i vi c hình thành các c ăn c : Sa Lung (tây nam ðc Ph ), V c Liêm (tây ðc Ph , M ð c), Tây Giang (vùng giáp ranh Ngh ĩa Hành , Minh Long ), Tuy n Tung (vùng giáp ranh Bình S ơn, Trà B ng ). Ngoài ra, quân Tây S ơn còn có các ch t ñim ho t ñ ng quan tr ng B n Thóc (huy n M ðc), Lò Th i (Tuy n Tung), Thi t Tr ưng (huy n M ð c), Trà Câu (huy n ðc Ph ) và ñc bi t là vùng r ng núi Cà Ty (nay thu c xã T nh Trà, huy n Sơn T nh ), ti p giáp v i xã Bình Ch ươ ng, huy n Bình S ơn, n ơi quân Tây S ơn xu t quân ti n ñánh quân chúa Nguy n t i dinh Qu ng Nam (1773) và c ũng là n ơi Nguy n Hu t ch c cu c t h i quan tr ng g m các v ăn th n, m ưu s ĩ, t ưng l ĩnh cùng các ño k binh hùng m nh tr ưc gi xu t quân ñánh l y Phú Xuân vào n ăm 1786. T kh p n ơi trong ph Qu ng Ngh ĩa, nhi u b c hi n tài ñã h ưng v ngh ĩa quân Tây S ơn, quy t d ưi ng n c c a anh em Nguy n Nh c, Nguy n Hu , Nguy n L. Nhi u ng ưi trong s ñó ñã tr thành các y u nhân c a phong trào nông dân Tây S ơn, l p chi n công xu t sc trong vi c xóa s các t p ñoàn phong ki n ðàng Trong l n ðàng Ngoài, ñánh b i quân xâm l ưc Mãn Thanh mùa xuân n ăm 1789, nh ư: Thái phó Tr n Quang Di u (ng ưi làng Tú S ơn, nay thu c xã ðc Lân, huy n M ð c); ðô ñc Nguy n V ăn Hu n và ði t ư mã Nguy n V ăn Danh (là hai anh em ru t, ng ưi làng V ăn Hà, nay thu c xã ðc Phong, huy n M ð c); Thái b o Nguy n V ăn Xuân (ng ưi làng L c Ph , nay thu c xã ðc Nhu n, huy n M ðc); ðô ñc Hu ỳnh V ăn Thu n (ng ưi làng D ươ ng Quang, nay thu c xã ðc Th ng, huy n M ð c); ðô ñc Tr ươ ng ðă ng ð (ng ưi làng M Khê, nay thu c xã T nh Khê, huy n Sơn T nh ); ðô ñc Nguy n Th Dung (em ru t Thái b o Nguy n V ăn Xuân, v ðô ñ c Tr ươ ng ðă ng ð), vv. Cùng v i nhân dân ph Quy Nh ơn (nay là t nh Bình ðnh), nhân dân ph Qu ng Ngh ĩa (nay là t nh Qu ng Ngãi) ñã có nhi u ñóng góp to l n trong s nghi p c a nhà Tây S ơn và phong trào nông dân Tây S ơn. Trong l i H ch truy n quan l i, quân dân các ph Qu ng Ngh ĩa, Quy Nh ơn ñ ngày 10.9 n ăm Quang Trung th 5 (27.8.1792), Quang Trung - Nguy n Hu ñã kh ng ñ nh: "T t c các ng ươ i, l n nh , t hơn hai ch c n ăm nay, ñ u luôn luôn ch u ân ñ c c a nhà Tây S ơn ta. S th t, trong m y ch c n ăm qua, tr m ñã chi n th ng kh p c trong Nam, ngoài B c. Tr m nh n r ng có ñưc nh ng chi n th ng y chính là nh có s phù tr h t lòng ca nhân dân hai ph . Hai ph c ũng ñã ti n c lên tr m nhi u ng ưi trung d ũng, hi n tài ñ giúp r p tri u ñình" (13) . Trang 12 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
13. Năm 1776, d ưi th i Tây S ơn, ph Qu ng Ngh ĩa ñưc ñ i tên là ph Hòa Ngh ĩa, kéo dài t phía nam sông B n Ván (B n Tân) ñ n ñèo Bình ðê và ñt d ưi quy n qu n lý tr c ti p c a vua Thái ð c - Nguy n Nh c. Tri u Tây S ơn ch t n ti ng n ng i, nh ưng ñã th c thi nhi u chính sách ti n b , phù h p v i xu th phát tri n c a ñ t n ưc, trong ñó có ph Hòa Ngh ĩa (Qu ng Ngãi). Nh ng tài li u liên quan ñn các chính sách c a nhà Tây S ơn ñi v i vùng ñt Qu ng Ngãi không nhi u, do h a binh ñao và ñc bi t là ch tr ươ ng "t n di t, t n h y" c a nhà Nguy n sau khi ñánh th ng Tây S ơn, nh ưng nhi u giai tho i còn l ưu truy n trong dân gian cho th y anh em nhà Tây S ơn ñã có s quan tâm ñáng k ñ n vùng ñt hai ph Quy Nh ơn và Hòa Ngh ĩa, v n là ña bàn gây d ng thanh th c a tri u ñ i này. T sau khi Quang Trung - Nguy n Hu qua ñ i (1792), nhà Tây S ơn nhanh chóng r ơi vào kh ng ho ng. Nh ng mâu thu n xã h i t m thi l ng d u do nh hưng và thanh th c a phong trào Tây S ơn trong bu i ñ u d y nghi p c ũng nh ư tài n ăng, ñc ñ c a Nguy n Hu , ñ n lúc này ñã b c l tr l i và ngày càng tr nên gay g t h ơn. Thêm vào ñó, nh ng l c ñ c trong n i b v ươ ng tri u, do nh ng tham v ng cát c , thâu tóm quy n l c c a m t s công th n, s b t tài, nhu nh ưc ca Trung ươ ng Hoàng ñ Nguy n Nh c, ðông ð nh v ươ ng Nguy n L , ng ưi k v Quang Trung là Quang To n, và nh t là s qu y phá tri n miên c a t p ñoàn Nguy n Ánh t phía Nam ñưc s h tr c a ngo i bang, khi n nhà Tây S ơn tr nên suy y u. Năm 1801, tri u Tây S ơn s p ñ . Nguy n Ánh lên ngôi vua (1802), thi t l p vươ ng tri u Nguy n, xây d ng và c ng c quy n l c trên toàn cõi ñt n ưc. Năm 1801, Gia Long ñi ph Hòa Ngh ĩa tr l i tên c ũ là ph Qu ng Ngh ĩa, ñng th i ñ t dinh Qu ng Ngh ĩa cùng các ch c quan cai qu n là L ưu th , Cai b và Ký l c. N ăm 1808, dinh Qu ng Ngh ĩa l i ñ i thành tr n Qu ng Ngh ĩa và ñn n ăm 1810 ch c L ưu th ñưc ñ i thành Tr n th ; n ăm 1826, ñ i các ch c Cai b, Ký lc thành Hi p tr n, Tham tr n. ð ng th i v i vi c s p ñ t b máy cai qu n, n ăm 1807 Gia Long d i l s c a ph Qu ng Ngãi t thôn Phú ðă ng v xã Cù Mông (thu c huy n Ch ươ ng Ngh ĩa). ð n n ăm 1815 thành Qu ng Ngãi ñưc xây d ng, ti khu v c nay là Di tích thành c Qu ng Ngãi, và n ơi ñây tr thành th ph lâu dài c a vùng ñt Qu ng Ngãi. Kho ng th i gian t ñ u ñ i Gia Long ñ n nh ng n ăm 1831, 1832 là th i k ỳ nhà Nguy n c ng c b máy cai tr , t trung ươ ng ñn ph , huy n, châu, làng xã; xây dng pháp lut, c t ñ t binh ch , quan ch ; ñ ra các chính sách th ng nh t trên c nưc v tài chính, ñin ñ a, thu khoá, ño l ưng, giáo d c - thi c , Nh ng chính sách này ñã t o ra nh ng ñiu ki n thu n l i nh t ñ nh cho s phát tri n kinh t - văn hóa c a ñ t nưc sau th i k ỳ chi n tranh và phân l p kéo dài. Theo ghi nh n c a Qu c S quán tri u Nguy n, th i k ỳ này tr n Qu ng Ngh ĩa có s ñinh ch vào kho ng ch ưa ñy 2 v n (n ăm 1829: 18.829 ng ưi) (14) . N ăm Gia Long th 16 (1817), V ăn Mi u ñã ñưc xây d ng. N ăm K Mão 1819 (Gia Long th 18) ông Tr ươ ng ðă ng Qu , ng ưi làng M Khê (nay thu c xã T nh Khê, huy n Trang 13 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
14. Sơn T nh ) ñ H ươ ng ti n t i tr ưng thi Th a Thiên, tr thành ng ưi khai khoa cho sĩ t Qu ng Ngãi. C ũng ñã có khá nhi u ng ưi Qu ng Ngh ĩa tham gia vào hàng quan l i nhà Nguy n, trong s ñó có nh ng b c ñ i quan nh ư Lê V ăn Duy t, Tr ươ ng ðă ng Qu , Nguy n Bá Nghi, Nguy n T n Tuy có nh ng h n ch nh ng m c ñ khác nhau, song nh ng ñóng góp c a h vào s nghi p n ñ nh ñ t nưc, phát tri n v ăn hóa - giáo d c r t c n ñưc ghi nh n. (1) V c ư dân Sa Hu ỳnh và V ăn hóa Sa Hu ỳnh, ch ươ ng này ch trình bày nh ng nét khái quát d ưi góc ñ ñ a lý h c l ch s . Di n m o V ăn hóa Sa Hu ỳnh s ñưc trình bày ñy ñ h ơn Ph n IV: V ăn hóa - Xã h i. (2) Bo tàng t ng h p Qu ng Ngãi: Báo cáo k t qu khai qu t kh o c h c di tích Gò Quê , 2005, b n ñánh máy. (3) Gn ñây, c ăn c nh ng k t qu khai qu t kh o c h c Xóm c, Su i Chình (Lý Sơn), Gò Quê ( ñông huy n Bình S ơn) m t s nhà kh o c h c Vi t Nam ñã nêu ý ki n v s k tha c a V ăn hóa Ch ămpa ñ i v i V ăn hóa Sa Hu ỳnh nh ư m t dòng ch y liên t c và mc nhiên kh ng ñ nh ng ưi Ch ăm là h u du c a ng ưi Sa Hu ỳnh (xem Ph m Th Ninh: Báo cáo ñiu tra kh o sát và khai qu t di ch Xóm c, xã Lý V ĩnh, huy n ñ o Lý S ơn, t nh Qu ng Ngãi ,Vi n Kh o c h c và S V ăn hoá - Thông tin Qu ng Ngãi công b n ăm 1988, bn ñánh máy; và ðoàn Ng c Khôi: Báo cáo s ơ b k t qu khai qu t di tích m chum V ăn hóa Sa Hu ỳnh t i ñ a ñim Gò Quê, Qu ng Ngãi, 2005 , b n ñánh máy). Chúng tôi cho ñây là mt gi thuy t r t ñáng l ưu ý. (4) Stephen Harrow: T C Loa ñ n cu c kh i ngh ĩa Hai Bà Tr ưng. Vi t Nam d ưi con mt ng ưi Trung Hoa (in trong Nh ng v n ñ l ch s Vi t Nam , t p chí Xưa & Nay và Nxb Tr , Thành ph H Chí Minh, tái b n l n I, 2002). (5) Tên g i ban ñ u c a V ươ ng qu c Ch ămpa (Lâm p, Hoàn V ươ ng, Chiêm Thành). (6) D.G.Hall: ðông Nam Á s l ưc, Khai Trí xu t b n, Sài Gòn, 1968, tr. 44. (7) B Vi t ð ng (ch biên): ði c ươ ng v các dân t c Êñê, M’nông ð k L k, Nxb Khoa h c xã h i, Hà N i, 1981, tr. 30. (8) Nyo: Lapénétration française dans les pays Moi, BSEI, T XII, No2, 1937 . (9) Tr n K ỳ Ph ươ ng trong bài Di s n ngh thu t Ch ămpa t i Mi n Trung Vi t Nam (in trong Mi n Trung - Cơ h i và phát tri n kinh t , Nxb ðà N ng, 1994) cho r ng còn có m t ti u qu c t n t i vùng t Qu ng Bình ñn Th a Thiên - Hu ngày nay. ðây là m t ý ki n rt ñáng chú ý. (10) Theo m t s s li u, vào kho ng th k V, VI Lâm p (qu c gia ñ u tiên c a ng ưi Ch ăm) chính th c ñ i tên là Ch ămpa - theo tên g i c a hoa "Ch ămpacca", v n ñưc ng ưi n dùng làm tên g i m t ti u qu c c a mình. (11) Ngh ĩa và Ngãi th c ra là 2 cách phát âm Hán Vi t c a cùng m t con ch Hán 義義義, văn t ñưc s d ng chính th ng d ưi th i phong ki n Vi t Nam. ð n nay, các nhà nghiên cu v n ch ưa th ng nh t v nguyên nhân và th i ñim xu t hi n cách phát âm Ngãi (trong Trang 14 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
15. t h p t nh Qu ng Ngãi / Ngh ĩa và ph T ư Ngãi / Ngh ĩa). ñây chúng tôi dùng cách vi t tnh Qu ng Ngãi , ph Tư Ngh ĩa (theo cách ph bi n và chính th c hi n nay) ñã ñ b n ñ c ti n theo dõi. (12) Có th k ñ n các t ư li u sau ñây: L i chú trong An Nam t chí l ñ th ư (ð Bá), Ph biên t p l c (Lê Quý ðôn), ði Nam nh t th ng chí (Qu c S quán tri u Nguy n), Vi t S thông giám kh o l ưc (Nguy n Thông), Hi ngo i ký s (nhà s ư Trung Hoa Thích ði Sán), Bn ñ bi n ðông (anh em Van Langren, in n ăm 1595), Bn ñ Indiae Orientals (Meccato, in 1663), nh ng ghi chép c a giáo s ĩ Pháp Amphitrite, Phó Th y s ư ñô ñc H i quân Pháp D’Estaing, vv. (13) Dn theo Nguy n L c: Văn h c Tây S ơn, S V ăn hoá - Thông tin Ngh ĩa Bình, 1986, tr. 101. (14) Qu c S quán tri u Nguy n: ði Nam th c l c (b n d ch, t p 1), Nxb Giáo d c, 2002, tr.704 Qu c S quán tri u Nguy n: ði Nam th c l c (b n d ch, t p 2), Nxb Giáo d c, 2004, tr. 858. II. TNH QU NG NGÃI VÀO NH NG N ĂM 1832 - 1884 1. TI P T C C NG C B MÁY CAI QU N Trong hai n ăm 1831, 1832 (Minh M ng th 12, 13), tri u ñình nhà Nguy n ti n hành cu c c i t hành chính, ñưc coi là l n nh t cho ñ n th i ñim b y gi và là mt trong nh ng cu c c i t hành chính có quy mô l n và nh h ưng sâu r ng ñ n toàn b lãnh th Vi t Nam t tr ưc ñ n nay, nh m xóa b c ơ c u hành chính phân quy n, t p trung quy n l c v chính quy n trung ươ ng. Hai n i dung l n c a cu c ci t l n này là chia ñt l i các h t và c t ñ t h th ng quan ch c ch u trách nhi m cai qu n các ñ a ph ươ ng. Theo ñó, các ñơ n v tr n, thành, dinh b bãi b , c n ưc (tr Th a Thiên) ñưc chia thành 30 t nh (mô ph ng có ñiu ch nh theo h th ng cai qu n c a tri u ñình Minh - Thanh Trung Qu c). Riêng Th a Thiên g i là ph (ph Th a Thiên), l vào kinh s ư. M i t nh ñ t ra hai ty B chánh và Án sát. Ty B chánh ch u trách nhi m v thu má, dinh ñin, lính tráng và truy n ñ t các chính sách, ch tr ươ ng c a tri u ñình. Ty Án sát ch u trách nhim v hình lu t và tr m dch. ð ng ñ u ty B chánh là ch c quan B chánh s , tr t chánh tam ph m; ñ ng ñu ty Án sát là ch c quan Án sát s , tr t tòng tam ph m. ð ng trên và giám sát B chánh s , Án sát s là Tu n ph (tr t tòng nh ph m). ðây là ch c quan ñng ñu c a m t t nh. V quân s , m i t nh tri u ñình c t ñ t các ch c Lãnh binh (tr t chánh tam ph m) và Phó lãnh binh (tr t tòng tam ph m) ñ trông coi. Cùng v i các t nh t Qu ng Nam tr vào Hà Tiên, tr n Qu ng Ngãi tr thành tnh Qu ng Ngãi vào n ăm 1832 (các t nh t Qu ng Bình tr ra B c, chia ñ t t n ăm 1831). T khi thành l p cho ñ n nh ng n ăm ñ u th i k ỳ thu c Pháp, t nh Qu ng Ngãi có 1 ph (T ư Ngh ĩa) và 3 huy n Bình S ơn, Ch ươ ng Ngh ĩa, M Hoa. Trang 15 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
16. Bu i ñ u t nh Qu ng Ngãi (và các t nh Qu ng Nam, Khánh Hòa, Bình Thu n), quan Tu n ph kiêm nhi m B chánh s nên tri u ñình ch ñ t 1 viên Án sát s . Do v trí hi m y u v m t quân s , ñ c bi t là do các cu c n i d y liên t c và quy t li t c a các t c ng ưi phía tây ch ng l i ách áp b c tri u ñình, nên Qu ng Ngh ĩa là 1 trong 6 t nh phía nam kinh ñô Th a Thiên, ch c quan Lãnh binh và phó Lãnh binh có tr t cao h ơn các t nh khác 1 b c. Quan Lãnh binh Qu ng Ngãi (hàm chánh tam ph m) chuyên coi qu n l c c ơ T ĩnh Man (6 cơ binh mi n Th ưng) và c ơ Ngãi tưng (t ưng binh Qu ng Ngãi). Quan Phó Lãnh binh (hàm tòng tam ph m - dưi chánh tam ph m m t b c) chuyên coi c ơ Ngh ĩa tráng (dân binh); c ơ Qu ng Ngãi (quân th ưng tr c) và kiêm coi th y c ơ Qu ng Ngãi (th y binh Qu ng Ngãi). Năm 1834 (Minh M ng th 15) nhà vua ñt các t nh Qu ng Nam, Qu ng Ngãi, Qu ng Tr , Qu ng Bình d ưi quy n cai qu n tr c ti p c a tri u ñình. Qu ng Bình và Qu ng Tr g i là B c Tr c, Qu ng Nam và Qu ng Ngãi g i là Nam Tr c. ð n năm 1847 (Thi u Tr th 7), tri u ñình ñt ch c Tu n ph Qu ng Ngãi (không còn kiêm ch c B chánh s ) và c quan B chánh s ñ ng ñ u ty B chánh; ñ ng th i ñt ch c T ng ñ c Nam - Ngãi. Ch c quan này ñng trên Tu n ph vì cai qu n hai tnh Qu ng Nam và Qu ng Ngãi (chuyên h t Qu ng Nam, kiêm h t Qu ng Ngãi). ðn th i ñim n ăm 1884, Qu ng Ngãi có 3 huy n (Bình S ơn, Ch ươ ng Ngh ĩa, M ð c) v i 18 t ng, 444 xã, thôn, ph ưng, p(1). V mi n Th ưng (núi r ng phía Tây), n ơi c ư trú c a các dân t c ít ng ưi, tri u ñình Nguy n ñ t ra các ñơn v cai qu n g i là "ngu n". Th s (ho c th ng ) c a các ngu n ñ t n ơi giáp ranh gi a vùng trung châu và mi n núi. vùng gi a trung châu và mi n núi có l ũy T ĩnh Man. L ũy T ĩnh Man hình thành ban ñu khi Bùi Tá Hán tr n nh m (b y gi ch là nh ng ñon l ũy), ñn n ăm 1819 (Gia Long th 10), Lê V ăn Duy t cho ñ p n i các ñon l ũy thành tr ưng l ũy, kéo dài t giáp ph Tam K ỳ (phía B c) ñ n ph B ng S ơn (phía Nam), ñt 115 s b o ñ phòng ng a và ñàn áp các cu c n i d y c a ñ ng bào mi n Th ưng. Năm 1832, Minh M ng ñt "T ĩnh Man l c c ơ" g m 6 c ơ binh ñóng mi n Th ưng, l p s Lãnh binh làng B ð (huy n M ð c) và c quan Lãnh binh tnh ñóng gi . T n ăm 1863, tri u ñình ñt ch c S ơn phòng Ti u ph s , th ng lĩnh S ơn phòng. Năm 1876, S ơn phòng Qu ng Ngãi và S ơn phòng Bình ðnh sáp nh p thành Ngh ĩa ð nh quân th , sau ñ i làm Ngh ĩa ð nh s ơn phòng, g m Ngh ĩa phòng và ðnh phòng. Ngh ĩa phòng g m 6 c ơ binh, s lính vào th i ñim n ăm 1884 có ñ n 4.000 ng ưi, kèm theo ñó là l c l ưng dân binh, t ươ ng ñươ ng v i s lính c a các cơ binh. S ơn phòng t n t i ñ n n ăm 1899 thì b bãi b (2). Các ñơ n v hành chính, quân phòng mi n tây Qu ng Ngãi d ưi th i nhà Nguy n liên t c có nh ng thay ñ i. Công vi c cai qu n ch y u thu c v S ơn phòng, do các võ quan n m gi . Các ngu n mang ý ngh ĩa phân ñ nh ranh gi i Trang 16 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
17. tươ ng ñi ñ theo dõi vi c thu thu , ki m tra s ñinh, t ch c mua bán, trao ñ i gi a ng ưi Kinh và ng ưi Th ưng. Tr ưc n ăm 1884, t nh Qu ng Ngãi có 4 ngu n là Thanh B ng (các huy n Trà B ng, Tây Trà ngày nay), Thanh Cù (các huy n Sơn Hà, S ơn Tây ngày nay), Ph An (huy n Minh Long ngày nay) và An Ba (huy n Ba T ơ ngày nay). Dưi ngu n là các t ng, có Chánh t ng d ch man và Phó t ng d ch man (ng ưi bn ñ a) ñ ng ñ u. D ưi t ng là các sách (làng, plây). 2. KHÁI L ƯC TÌNH HÌNH KINH T - XÃ H I GIAI ðON 1832 - 1884 Tnh Qu ng Ngãi ñưc thành l p trong b i c nh tri u ñình nhà Nguy n ñã xây dng ñưc b máy nhà n ưc trung ươ ng t p quy n m nh và t ươ ng ñi n ñ nh. Sau hơn 2 th k chia c t trong c c di n " ðàng Trong - ðàng Ngoài" và th i kỳ c ng c chính quy n d ưi th i Gia Long, tri u ñình Nguy n th i Minh M ng ñã áp ñt ñưc b máy cai tr t trung ươ ng ñn làng xã trên m t qu c gia th ng nh t, hoàn ch nh v c ươ ng th , m ra nh ng ñiu ki n thu n l i ñ phát tri n kinh t - xã h i. Th nhưng, ngay t ñ u nhà Nguy n ñã mang trong b n thân mình m t ñim yu c ơ b n v chính tr . ðó là v ươ ng tri u này ñưc d ng lên t m t cu c n i chi n mà k th ng ñã d a vào các th l c ngo i bang và vì v y, v khách quan, ñây là m t tri u ñ i ñi ng ưc l i nguy n v ng và quy n l i dân t c. S tr thù tàn b o, kh c li t ñ i v i nhà Tây S ơn, ch tr ươ ng cai tr hà kh c, phân bi t ñ i x Kinh - Th ưng, th c thi chính sách " ñóng c a" ñ i v i ng ưi ph ươ ng Tây, áp d ng nh ng bi n pháp c c ñoan nh m c ng c ý th c h Nho giáo, duy trì s th ng tr c a dòng h , t p ñoàn là nh ng nguyên nhân sâu xa d n d n ñưa nhà Nguy n lún sâu vào tình tr ng b o th , ñi ng ưc l i quy n l i c a nhân dân. Chính vì th , nhìn toàn c c b c tranh kinh t , chính tr , xã h i nhà Nguy n v a ña dng v a ph c t p, ñan xen gi a ti n b v i b o th , l c h u, gi a cái m nh và cái y u. Tình hình kinh t - xã h i Qu ng Ngãi nh ng n ăm 1832 - 1884 c ũng không n m ngoài s chi ph i c a các m i quan h ñó. Và c ũng nh ư trong c n ưc, kinh t Qu ng Ngãi ñt trên n n t ng c a ch tr ươ ng "d ĩ nông vi b n" (l y ngh nông làm gc). Tuy nhiên, n u nh ư vào các th k XV, XVI, XVII Qu ng Ngãi là vùng ñt mi, ñón nh n l ưu dân t phía B c vào khai hoang l p p, ñưc h ưng nh ng ch ñ ưu ñãi c a nhà n ưc phong ki n ñ n ñ nh ñ i s ng, phát tri n s n xu t, thì ñn lúc này Qu ng Ngãi ñã là "vùng ñt c ũ": giai c p ñ a ch ñã d n th ng th , chi m hu ngày càng nhi u ru ng ñ t; ng ưi nông dân m t ñ t ngày càng lún sâu vào b n cùng, tr thành nh ng tá ñin, c t ch t ñ i mình vào thân ph n cày thuê, cu c mưn; m t s khác tr thành dân l ưu tán, ti p t c phiêu b t vào Nam, ho c ng ưc lên vùng r ng sâu, n ưc ñ c phía Tây ñ ki m k sinh nhai. T nh ng nhóm nông dân m t ru ng, d c các t nh ven bi n mi n Trung ñã hình thành nh ng "n u ngu n" (buôn bán, ñ i chác "trên ngu n d ưi bi n" d c theo các dòng sông ch y Trang 17 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
18. theo h ưng ñông - tây nh ư sông Trà Khúc, sông V ), "dân ñiu" (tìm tr m, k ỳ nam vùng núi cao), s ơn tràng (khai thác r ng) Trong khi ru ng công ñin c a làng xã ngày càng b thu h p do dân s t ăng d n và do t ư ñin chèn l n thì nhà Nguy n l i th c hi n chính sách ñ a tô có l i cho tng l p ñ a ch , c ưng hào. Ru ng công - lo i ru ng mà ng ưi nông dân có th thuê c a làng xã ñ canh tác - li b thu tô quá n ng, làm cho công ñin m t h t ý ngh ĩa tích c c c a nó, nh ư ñã t ng th y d ưi các tri u ñ i tr ưc(3). Tri u ñình Nguy n c ũng ñã có nh ng ch tr ươ ng gi m b t t ư ñin, t ăng thêm công ñin, nh ư khuy n khích các ch ru ng sung công m t s di n tích ru ng ñ t không có ñiu kin canh tác. Nh ưng vì nhi u lý do, s di n tích này là quá ít i so vi s ng ưi cày ru ng thi u ñ t ngày càng t ăng. Gn li n v i nông nghi p là th y l i. T khi t nh Qu ng Ngãi ñưc thành l p, nh vào b máy chính quy n t ươ ng ñi m nh và n ñ nh, huy ñng ñưc s c dân, h th ng th y l i Qu ng Ngãi có s phát tri n ñáng k . Nhi u sông ñào, h , ñ p, kênh d n n ưc ñưc xây d ng t ngu n ñ u t ư c a nhà n ưc và ñóng góp c a nhân dân nh ư kênh V ĩnh L i M ð c, ñ p An S ơn T ư Ngh ĩa, ñ p Bàu Cá S ơn Tnh ðc bi t là h th ng gu ng xe l y n ưc trên sông Trà Khúc và sông V xây dng b ng ngu n l c trong dân, nh ưng ñưc s ch ăm lo c a nhà n ưc b ng các chính sách ưu ñãi v thu , huy ñ ng nhân l c ñ b o d ưng, duy tu nên ñã ñáp ng ñưc nhu c u c p n ưc cho m t di n tích ñ ng ru ng ñáng k . Tr i qua nhi u bi n ñng l ch s , nh ng gu ng xe này v n ti p t c t n t i cho ñ n cu i th k XX và tr thành bi u t ưng cho ñ c tính c n cù, nh n n i và trí thông minh c a ng ưi dân Qu ng Ngãi. Nh nh ng c g ng tích c c c a nhà n ưc và nhân dân, th i k ỳ này t nh Qu ng Ngãi ñã có nh ng cánh ñ ng t ươ ng ñi phì nhiêu, n ăng su t t ươ ng ñi cao so v i ñiu ki n lúc b y gi . Lúa n ưc, lúa gieo, l c ( ñ ph ng), mía, dâu, khoai lang là nh ng nông s n chính ñưc gieo tr ng trên ñng ru ng Qu ng Ngãi. Khai thác lâm th s n là m t th m nh c a kinh t t nh Qu ng Ngãi. Vùng núi rng phía tây cung c p ngu n tài nguyên lâm s n khá d i dào nh ư g quý (gõ, ki n ki n, lim, tr c, g ), d u rái (l y t cây d u rái), qu , cánh ki n, tr m h ươ ng, vv. V phía bi n, ng ư nghi p Qu ng Ngãi v n ch m c ñ t cung, t c p là chính, vi nh ng tàu thuy n ñan b ng nan tre, trét d u rái, ñánh b t ch y u g n b và ven b . Ng ư dân chi m t l th p trong c ơ c u dân s . Có r t nhi u gia ñình c ư dân vùng ven bi n, th m chí c cù lao Ré (huy n ñ o Lý S ơn ngày nay) v n sinh sng ch y u b ng ngh nông, k t h p ñánh b t h i s n ven b . Tuy v y, ng ưi dân vùng bi n Qu ng Ngãi, nh t là các huy n Bình S ơn (nay là 2 huy n Bình S ơn, Sơn T nh), Ch ươ ng Ngh ĩa và M ð c l i có r t nhi u kinh nghi m trong vi c ñóng ghe thuy n ñi bi n (ghe b u) và c ghe ñi theo ñưng sông (ghe kinh). Kinh nghi m ñi bi n c ũng là m t ưu th n i b t c a ng ư dân Qu ng Ngãi. C ũng vì th Trang 18 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
19. mà tri u ñình ñã huy ñng ng ư dân vùng An H i, An V ĩnh (lúc b y gi thu c huy n Bình S ơn) trong ñt li n và ph ưng An H i, ph ưng An V ĩnh thu c cù lao Ré ñ thành l p ñ i Hoàng Sa. Ti u th công nghi p c ũng có b ưc phát tri n ñáng k và ñã hình thành m t s ph ưng, b n, làng ngh nh ư ngh g m M Thi n (huy n Bình S ơn), ngh làm mch nha Thi Ph (huy n M ð c), ngh ñan chi u (Thu Xà, C L ũy). Nhi u làng ngh v n là c a ng ưi Vi t t vùng Thanh, Ngh , T ĩnh mang ñ n vùng ñt mi ( ñan chi u, ch m nón lá, g m ), trong khi ñó có m t s ngh là c a ng ưi vùng Hoa Nam (Trung Qu c) nh p c ư và sinh s ng Qu ng Ngãi (k o g ươ ng, làm nhang ); m t s ngh khác có kh n ăng ñưc ng ưi Vi t ti p thu c a ng ưi Ch ăm nh ư ch bi n ñưng cát, ñóng tàu thuy n. Th ươ ng nghi p n i ñ a c ũng khá sôi ñ ng. Ch làng, ch t ng, ch huy n m c lên h u kh p các n ơi trong t nh. Vùng giáp ranh mi n Th ưng xu t hi n các ch phiên ph c v trao ñ i hàng hóa, th s n gi a mi n xuôi và mi n ng ưc. T ñó hình thành các nhóm "n u ngu n" là nh ng nhóm ng ưi Kinh chuyên mang các lo i hàng tiêu dùng, nhu y u ph m (d u th p, ñá l a, m m, cá, mu i, v i vóc, ) t dưi xuôi lên bán ho c trao ñ i v i ñ ng bào mi n Th ưng, r i mang tr l i ñ ng bng các lo i lâm, th s n (qu , tr u, chu i, mít, h t ư bay ); các "nhóm n u r i" chuyên buôn bán cá và ñi ng ũ ñông ñ o nh ng ng ưi buôn bán rong, chuyên bán các m t hàng th công nh ư ñ g m, ñ rèn, M t s th t xu t hi n t các th k tr ưc ñ n ñây ti p t c sôi ñ ng nh ư Thu Xà (huy n Ch ươ ng Ngh ĩa), Ba Gia - ðng Ké (huy n Bình S ơn, nay thu c huy n Sơn T nh), Th ch An (huy n Bình S ơn) Ng ưi Hoa tuy không ñông nh ưng có vai trò ñáng k trong buôn bán, d ch v , ñ c bi t là buôn bán ngo i t nh và xu t nh p kh u. V giao thông liên l c, trên c ơ s qu c gia th ng nh t, nhà Nguy n có ñiu ki n cng c h th ng giao thông ñưng b , ñưng bi n và ñưng sông. Lúc này ñưng Thiên Lý ñã thông t B c vào Nam. Riêng ñon ñưng ngang qua Qu ng Ngãi, quan t nh ñã huy ñng dân tr ng cây ven ñưng (nhi u nh t là mù u) ñ l y bóng mát. S cây này ñưc giao cho các h có ru ng ven ñưng ch ăm sóc và ñưc quy n l y qu (ép d u, dùng th p sáng) và cành khô, nhánh làm ch t ñ t. M t s tuy n ñưng ngang n i ñưng Thiên Lý v i các th t , c ng bi n, th s c a các ngu n (mi n núi) c ũng ñã hình thành nh ư ñưng t T nh thành ñi Thu Xà, ñưng t Bình S ơn ñi Th ch An (ngu n Trà B ng), ñưng t M ð c ñi ngu n An Ba (Ba T ơ ngày nay), ñưng t Phú Nh ơn ñi Ba Gia - ðng Ké, lên t n ngu n Thanh Cù (nay là ñưng t nh 623). Sông Châu Giang (sông Trà B ng), sông Trà Khúc, sông V là nh ng tuy n ñưng th y n i mi n xuôi và mi n ng ưc, sôi ñ ng v i ho t ñ ng c a các n u ngu n. C ng Thu Xà là n ơi xu t nh p hàng hóa trong và ngoài t nh, thông qua tuy n ñưng bi n ñi H i An, Th N i. Trang 19 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
20. V liên l c, d c theo ñưng Thiên Lý, tri u ñình ñã cho ñt các d ch tr m ñ làm nơi chuy n giao các lo i gi y t t tri u ñình ñi các t nh và ng ưc l i. Nhìn chung, trong giai ñon 1832 - 1884, nh t là nh ng n ăm 1832 - 1858, kinh t Qu ng Ngãi ñã có b ưc phát tri n ñáng k so v i các th i k ỳ tr ưc, tuy v n mang tính t cung, t c p là chính nh ưng ñã có m i liên h ch t ch ñ i v i kinh t trong vùng và trong c n ưc. H th ng thu mua, cung c p hàng hóa trong ph m vi tnh ñã hình thành khá rõ nét. Song, do nh ng khó kh ăn tr ng i ch quan l n khách quan, nh ư vi c tri u ñình Nguy n quá chú tr ng vào nông nghi p mà không có nh ng k sách rõ r t phát tri n công th ươ ng nghi p, d ch v , ch tr ươ ng "b môn t a c ng", h n ch giao th ươ ng v i tàu buôn các n ưc trong m t th i gian dài, s ki m soát g t gao c a tri u ñình ñi v i ho t ñ ng xu t nh p kh u; thiên tai, l ũ lt th ưng xuyên x y ra; h phân cách ngày càng sâu s c gi a ch ñ t và ng ưi cày nên s n xu t d n d n ñình ñn và suy thoái n ng n , m m b t mãn trong nhân dân ngày càng l n, lo n l c x y ra ngày càng nhi u Sau th i k ỳ ph c h ưng giai ñon ñ u (1802 - 1858), n n kinh t c n ưc nói chung, t nh Qu ng Ngãi nói riêng lún d n vào kh ng ho ng tr m tr ng khi n ti m l c ñ t n ưc tr nên suy y u và ñó là m t trong nh ng nguyên nhân khi n nhà Nguy n nhanh chóng s p ñ tr ưc âm m ưu xâm l ưc c a ch ngh ĩa th c dân ph ươ ng Tây khát thèm thu c ñ a. Sau khi ký v i tri u ñình Mãn Thanh hi p ưc Thiên Tân (27.6.1858), th c dân Pháp b t ñ u th c hi n ý ñ thôn tính Vi t Nam. Ngày 30.8.1858, chi n h m Pháp do Rigôn ð Gi ơnuy (Rigault De Genouilly) ch huy, h i quân v i chi n h m Tây Ban Nha do Landar t (Lanzarote) ch huy, t i ñ o H i Nam (Trung Qu c). Ngày 31.8.1858, 13 chi n thuy n c a liên quân Pháp - Tây Ban Nha ñn ngoài kh ơi ðà Nng và hôm sau, 01.9.1858, chúng t n công chi m bán ñ o S ơn Trà ( ðà N ng) m ñ u cu c chi n tranh xâm l ưc n ưc ð i Nam. Cu c chi n ñ u b o v ðà Nng c a quân và dân ta di n ra quy t li t, làm th t b i âm m ưu ñánh nhanh, th ng nhanh c a quân xâm l ưc, bu c chúng ph i chuy n h ưng kéo quân theo ñưng bi n vào phía Nam, ti n công ñánh chi m thành Gia ðnh. Trong kho ng th i gian t 01.9.1858 ñ n 02.02.1859 (khi liên quân Pháp - Tây Ban Nha kéo vào Nam ch ñ l i m t b ph n chi m ñóng bán ñ o S ơn Trà), ñưc lnh tri u ñình, các ñơ n v c ơ binh Qung Ngãi v a tích c c phòng th t i ch va chuy n m t b ph n t ăng c ưng cho m t tr n ðà N ng, tham gia chi n ñ u bo v ñ t ñai c a T qu c. Trong các tr n ñánh di n ra d c sông Hàn, sông N i Hiên cùng các ñn binh khác trên ña bàn ðà N ng, các c ơ ñi lính tri u ñình và dân binh là ng ưi Qu ng Ngãi ñã anh d ũng chi n ñ u ch n b ưc ti n c a k thù, và nhi u ng ưi trong s h ñã hy sinh vì n ưc. N ăm 1864, theo ñ ngh c a B chánh Qu ng Nam ð ng Huy Ph ưc, tri u ñình Hu l p ngh ĩa tr ũng Ph ưc Ninh, quy t p hài c t các ngh ĩa s ĩ v an táng(4). Trang 20 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
21. ð ñ phòng nh ng cu c ti n công xâm l ưc c a th c dân Pháp, tri u ñình kh n tr ươ ng thi hành các bi n pháp phòng th , ñ c bi t là vùng d c theo ven bi n. Lúc này trên ña ph n Qu ng Ngãi, các c a Sa C n, c a ð i C Lũy ñ u thi t l p ñ n lũy, ñ t súng l n, t ăng c ưng quân ñ n trú. Trong khi tri u ñình liên t c x y ra nh ng cu c tranh cãi gi a các ñ i th n, th m chí d n ñ n b t hòa v ph ươ ng l ưc kháng Pháp thì Qu ng Ngãi s ĩ phu và nhân dân th hi n d t khoát quy t tâm ñánh gi c ngo i xâm ñ n cùng ñ b o v ñ t nưc. Bên c nh l c l ưng quân tri u ñình, kh p n ơi trong t nh Qu ng Ngh ĩa ñã hình thành các ñi dân binh, ngày ñêm luy n t p, rèn s m khí gi i, tích tr l ươ ng th o, xây d ng c ăn c , s n sàng ch ng tr k thù. Lê V ăn Tu n, cha c a Lê T u Khi t, m binh lính xin vào Nam ñánh Pháp. H ñ c Võ Duy Ninh, ng ưi huy n Ngh ĩa Hành, ñã tu n ti t khi thành Gia ðnh b Pháp chi m. Sau khi 3 t nh mi n ðông Nam K ỳ r ơi vào tay gi c, Tr ươ ng ðnh (quê g c làng T ư Cung, nay thuc xã T nh Khê, huy n S ơn T nh) ñã lãnh ño nhân dân kháng Pháp, b t ch p tri u ñình ra l nh bãi binh; ñưc nhân dân suy tôn là Bình Tây ði Nguyên Soái, ðn nh ng n ăm cu i ñ i T ð c, s khác bi t trong quan ñim và ph ươ ng th c hành ñng ñ ñ i phó v i ha xâm l ưc Tây d ươ ng ñã ngày càng tr nên gay g t trong tri u ñình và phân hóa thành hai phái rõ r t: phái ch chi n ñ ng ñ u là Tôn Th t Thuy t (Th ưng th ư B Binh), Nguy n V ăn T ưng (Th ưng th ư B H kiêm qu n Nha Th ươ ng b c); phái ch hòa ñng ñ u là Tr n Ti n Thành (Th ưng th ư B Hình) và m t s hoàng thân mà ñi bi u là Tuy Lý v ươ ng Miên Trinh. C hai phái cùng tìm cách lôi kéo ñng minh t trong tri u ra ngoài n i và ngày càng có nhi u cu c kh u chi n, ch trích l n nhau ngay gi a tri u ñình. Nh ng tranh ch p khi ng m ng m, khi công khai gi a hai phái ch chi n và ch hòa d n d n lan ra bên ngoài, nh h ưng ñ n hàng quan l i các ñ a ph ươ ng và gi i s ĩ phu trong n ưc. Ngày 16.6 n ăm Quý Mùi (19.7.1883), gi a lúc tình hình r i ren thì vua T ð c băng hà, sau 36 n ăm tr vì. Cái ch t c a ông vua này, cùng v i nh ng mâu thu n vn s n trong tri u n i ñã góp ph n ñ y ñ t n ưc vào m t giai ñon bi ñát mà l ch s g i là th i k ỳ "t nguy t, tam v ươ ng" (4 tháng, 3 vua). Các ông vua ñon m nh Dc ð c, Hi p Hòa l n l ưt b Nguy n V ăn T ưng và Tôn Th t Thuy t sát h i ch trong h ơn 4 tháng (t 22.7 ñ n 2.12.1883), r i ñưa hoàng t Ưng ðă ng m i 15 tu i lên n i ngôi, hi u là Ki n Phúc. Ng ưi ñ ng ñ u phái ch hòa là Tr n Ti n Thành cũng b gi t, dù ñã 70 tu i. Tuy Lý vươ ng Miên Trinh b ñày vào Qu ng Ngãi. Phái ch hòa m t th . Nguy n V ăn T ưng và Tôn Th t Thuy t n m quy n ñ nh ñot mi vi c trong tri u. ðưc s ng h c a phái ch chi n kinh thành Hu , các quan l i yêu n ưc hàng t nh, các nhà khoa b ng, v ăn thân và nhân dân Qu ng Ngãi ñã t p h p d ưi Trang 21 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
22. ng n c Ngh ĩa h i, liên k t ch t ch v i phong trào Qu ng Nam, Bình ðnh và tr thành ch d a khá tin c y c a l c l ưng ch ng Pháp tri u ñình. Sau khi d p ñưc phái ch hòa, kh ng ch tri u n i, Tôn Th t Thuy t và Nguy n V ăn T ưng tích c c chu n b l c l ưng ñánh Pháp. C ăn c Tân S (mi n núi Qu ng Tr ) ñưc xây d ng ñ tính k lâu dài. Các ñi quân Ph n Ngh ĩa, ðoàn Ki t ñưc l p thêm kinh ñô. Qu ng Ngãi, Tôn Th t Thuy t m t m t ra l nh cho các quan t nh chu n b 4 - 5 ngàn lính ñ giao cho Hoàng K Viêm ñư a ra Hưng Hóa, góp ph n b o v B c K ỳ, m t m t tìm cách c t ñ t, b trí các quan l i thu c phái ch chi n vào nh ng v trí quan tr ng ñ trù li u cho cu c ñ i ñ u v i Pháp. Theo ñó, Nguy n T o (ng ưi huy n ð c Ph ) ñang làm Tri ph Tuyên Quang ñưc ñiu v gi ch c Ti u ph s S ơn phòng Ngh ĩa ð nh (mi n tây hai tnh Qu ng Ngãi và Bình ðnh); Nguy n Duy Cung ñang là Th ưng bi n S ơn phòng vào nh m ch c Án sát Bình ðnh. Tình hình c n ưc và Qu ng Ngãi nói riêng ngày càng m ñ m, báo tr ưc m t giai ñon ñen t i, m i h a ñ t n ưc r ơi vào tay th c dân xâm l ưc ngày càng hi n hình. N n kinh t d a trên n n t ng nông nghi p v n ñã y u kém l i liên ti p g p ph i thiên tai, m t mùa, ng ưi dân lâm vào c nh kh n cùng, ñói kém. Chính sách thu khóa n ng n , ch tr ươ ng ñi x kh c nghi t ñ i v i Kitô giáo, s k ỳ th ñ i vi ng ưi các s c t c thi u s , n n ñ a ch , c ưng hào bóc l t ng ưi nông dân ñ n ki t qu ñã ng m ng m nuôi d ưng m m b t mãn trong nhân dân, nhi u cu c ph n lo n ñã di n ra mi n Th ưng, ñ c bi t là cu c n i d y c a ñ ng bào dân t c Hrê kéo dài su t nhi u n ăm vùng ðá Vách (Qu ng Ngãi). Riêng vùng T tr c k ỳ (Qu ng Nam, Qu ng Ngãi), tr n l ũ l ch s n ăm M u D n (1878) mà dân gian quen gi là "L t b t quá" d n ñn n n ñói kéo dài trong 2 n ăm 1878 - 1879 ñã ph ơi bày rõ nét nh ng y u kém c a b máy quan l i cai tr hàng t nh c ũng nh ư tình c nh qu n bách c a ng ưi dân, ñ c bi t là t ng l p nông dân nghèo. Tình th m t n ưc ñã d n d n hi n rõ. Ti p theo vi c ký Hi p ưc Nhâm Tu t (1862) nh ưng 3 t nh mi n ðông Nam K ỳ (Biên Hòa, Gia ðnh, ð nh T ưng) cho Pháp; n ăm 1867, quân tri u ñình b luôn 3 t nh mi n Tây (V ĩnh Long, An Giang, Hà Tiên), m c cho s ĩ phu và nhân dân Nam K ỳ vùng lên ch ng Pháp quy t li t mà tiêu bi u là các cu c kh i ngh ĩa c a ngh ĩa quân Tr ươ ng ðnh, Th Khoa Huân, Thiên H D ươ ng Nam K ỳ tr thành thu c ñ a c a th c dân Pháp. Ngày 8.3 n ăm Nhâm Ng (25.4.1882), Pháp chi m thành Hà N i l n th hai. Ngày 27.3 n ăm Quý Mùi (25.8.1883), Nam tri u và Pháp ký Hi p ưc Hácm ăng (Harmand); ñn ngày 13.5 n ăm Giáp Thân (6.6.1884) l i ký ti p Hi p ưc Pat ơnt (Patenotre). Hai hi p ưc này, th c ch t là các hàng ưc, là nh ng b n khai t quy n t ch c a ñ t n ưc ta. Theo nh ng ñiu kho n kh c nghi t mà th c dân Pháp áp ñt và tri u ñình Nguy n nhu nh ưc bu c ph i ch p nh n, n ưc Vi t Nam b chia thành ba khu v c cai qu n v i 3 "th ch " khác nhau: t ñ a gi i phía nam Trang 22 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
23. tnh Bình Thu n vào nam g i là Nam K ỳ; t Bình Thu n tr ra phía nam Ninh Bình g i là Trung K ỳ; t Ninh Bình tr ra biên gi i Vi t - Trung g i là B c K ỳ. Nam K ỳ (Cochinchine) là ñt thu c ñ a; B c K ỳ (Tonkin) và Trung K ỳ (Annam) gi là V ươ ng qu c An Nam (Empire d'Annam), trên danh ngh ĩa do "Hoàng ñ An Nam" tr vì, nh ưng ph i ñ t d ưi s "b o h " c a n ưc Pháp. Nưc Vi t Nam, trong ñó có t nh Qu ng Ngãi, t m t n ưc t ch tr thành thu c ñ a c a th c dân Pháp. T nh Qu ng Ngãi n m trong x "Trung K ỳ b o h " dưi s cai tr v a kh c nghi t v a b o th c a th c dân và Nam tri u bù nhìn, nên liên ti p có nh ng cu c kh i ngh ĩa, v n ñ ng ñ u tranh gi i phóng dân t c. (1) Nguy n V ăn Siêu: ði Vi t ñ a d ư toàn biên, Nxb V ăn hóa - Thông tin, Hà N i, 1997, tr. 264. (2) Nguy n Bá Trác và các tác gi : Qu ng Ngãi t nh chí , m c Sơn phòng, sñd. (3) Nguy n Quang Ng c (ch biên): Ti n trình l ch s Vi t Nam , Nxb Giáo dc, Hà N i, 2003, tr. 192, 193. (4) H V ăn Tu n: Ngh ĩa tr ũng Ph ưc Ninh , Văn ngh dân gian ñ t Qu ng , s Xuân Giáp D n 2004, H i V ăn ngh Dân gian ðà N ng xu t b n, tr. 22 - 25. Trang 23 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
24. CH ƯƠ NG PHONG TRÀO YÊU N ƯC VIII CH NG ð QU C – PHONG KI N GIÀNH ðC L P DÂN T C (1885-1945) I. CÁC PHONG TRÀO YÊU N ƯC CH NG PHÁP T 1885 ð N 1930 1. PHONG TRÀO C N VƯƠ NG (1885 - 1896) ðêm mùng 4 r ng ngày mùng 5 tháng 7.1885, Tôn Th t Thuy t, Tr n Xuân So n ch huy Ph n Ngh ĩa quân m cu c t n công ñ ng lo t vào ñn Mang Cá, khu nh ưng ñ a, khu s quán c a th c dân Pháp kinh thành Hu . Cu c chi n ñ u di n ra vô cùng ác li t. R ng sáng ngày 5.7, Tôn Th t Thuy t ñưa vua Hàm Nghi cùng Tam Cung r i kh i kinh thành. Trên ñưng ra S ơn phòng Tân S (Qu ng Tr ) ñ ti p t c kháng Pháp, Tôn Th t Thuy t thông báo cho c n ưc bi t vi c vua Hàm Nghi xu t bôn, ñ ng th i nhân danh nhà vua kêu g i m i ng ưi "C n v ươ ng" c u nưc(1) . Ngày 13.7.1885 (1.6 n ăm t D u), h ưng ng l i kêu g i C n v ươ ng, t i Qu ng Ngãi, Chánh qu n H ươ ng binh Bình S ơn là C nhân Lê Trung ðình và Phó qu n Hươ ng binh là Tú tài Nguy n T Tân ñã t p h p 3.000 ngh ĩa quân kéo v t nh thành ñòi các quan ñu t nh c p khí gi i, l ươ ng th c ñ h ưng ng chi u C n vươ ng, nh ưng quy n B chánh Lê Duy Th y và quy n Án sát Nguy n V ăn D ñã tìm cách t ch i. Ngay trong ñêm y, Lê Trung ðình làm l t c bãi sông Trà Khúc tr ưc ñ n V ăn Thánh (V ăn Mi u Qu ng Ngãi), phát binh v ưt sông t n công tnh thành. ðưc Hi p qu n Tr n Tu, Thành th úy Nguy n Côn và binh lính yêu n ưc t i tnh thành làm n i ng, ngh ĩa quân ñã nhanh chóng chi m ñưc t nh thành, b t giam quy n B chánh Lê Duy Th y, quy n Án sát Nguy n V ăn D , ñ ng th i phát ñng phong trào kháng chi n ra kh p toàn t nh Qu ng Ngãi ñ chu n b cu c kháng chi n lâu dài d ưi ng n c C n v ươ ng. Ngày 17.7.1885, do s ph n b i c a Nguy n Thân và ðinh V ăn H i, cu c kh i ngh ĩa Lê Trung ðình b ñàn áp, th l ĩnh Lê Trung ðình b x t , song s ki n l ch s này không ch có ý ngh ĩa to l n ñ i v i Qu ng Ngãi mà còn có v trí quan tr ng trong cu c ñ u tranh yêu n ưc ch ng Pháp trong c n ưc. ðây là cu c kh i ngh ĩa ñu tiên h ưng ng phong trào C n v ươ ng c u n ưc, ñóng vai trò châm ngòi và kh i ñ ng cho nhi u cu c kh i ngh ĩa các t nh bùng n ngay sau ñó, làm cho k thù và tay sai ho ng h t, lo s . Sau khi cu c kh i ngh ĩa Lê Trung ðình th t b i, nh ng th l ĩnh còn l i c a Ngh ĩa h i Qu ng Ngãi nh ư Nguy n Bá Loan, Tôn T ưng, Thái Thú, Nguy n V nh, Nguy n T n K ỳ, Nguy n Lân, Nguy n Quý ñã cùng nhau t p h p l c l ưng c ũ, Trang 24 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
25. phát tri n thêm l c l ưng m i (lên ñn 12.000 ng ưi), ñ t dưi s th ng lãnh c a Nguy n Bá Loan. Tinh th n yêu n ưc c a phong trào th hi n trong kh u hi u ñ u tranh: "Ti u t c, tr gian, bình qu c lo n", thu hút s tham gia ñông ñ o c a các tng l p nhân dân. Ngoài l c l ưng trung châu, các th l ĩnh c a phong trào còn huy ñng l c l ưng kháng chi n c a nhân dân mi n núi, n i b t là ñi quân c a các tù tr ưng mi n núi ðinh ðoàn, ðinh ðu Ba T ơ; ðinh T ăm, ðinh Rin, ðinh Mút Minh Long ; ðinh Ó Sơn Hà ; ðinh Bó Trà B ng , S thu hút ñông ñ o qu n chúng nhân dân tham gia ñ u tranh ñã ph n ánh tinh th n ñoàn k t và quy t tâm c u n ưc c a nhân dân các dân t c Qu ng Ngãi trong phong trào yêu n ưc ch ng Pháp và tay sai, cu i th k XIX, ñ u th k XX. T cu i n ăm 1885 ñ n 1887, ñ ch ng l i ñ i quân tay sai do Nguy n Thân c m ñu, ñ ng th i ñánh Pháp xâm l ưc, l c l ưng C n v ươ ng Qu ng Ngãi ñã liên kt vi l c l ưng C n v ươ ng Qu ng Nam và Bình ðnh. ðây là m t b ưc phát tri n mi, ñ ng th i là m t ñ c ñim c a phong trào C n v ươ ng Nam Trung K ỳ. Ngh ĩa quân ba t nh không ch h tr nhau trong chi n ñ u mà còn liên k t ch t ch trong tng tr n ñánh. L c l ưng Ngh ĩa h i c a m i t nh ñưc phân công chi n ñ u theo hưng ñã ñnh nh ưng ñu nh m tiêu hao sinh l c ñ ch, t o ñiu ki n cho phong trào C n v ươ ng các t nh cùng t n t i và phát tri n. B t ch p tri u ñình tay sai ðng Khánh liên ti p ra các ñ o d v a ph nh ph , v a ñe d a, kêu g i v ăn thân các t nh Trung K ỳ ra ñ u thú, làn sóng ñu tranh yêu n ưc v n không ng ng lan r ng. Ngh ĩa quân bao vây, t p kích các trung tâm chính tr (t nh l , ph l , huy n l ), các căn c quân s (h th ng ñ n l ũy thu c S ơn phòng Ngh ĩa ð nh), t n công k thù theo cách ñánh tr n ñ a chi n, du kích chi n v i các m ũi t n công ph i h p. M i tr n ñánh ñưc ti n hành b ng m t chi n thu t khác nhau, có lúc cùng ti n công, có lúc l i ñánh nghi binh, v a ñánh, v a c m chân ñ ch. Ch riêng l c l ưng C n vươ ng Qu ng Ngãi và Bình ðnh ñã ph i h p v i nhau ñánh 12 tr n trên ña bàn Qu ng Ngãi và b c Bình ðnh, bu c Nguy n Thân ñ i phó v t v , liên t c tâu xin tri u ñình ðng Khánh và th c dân Pháp b sung l c l ưng, t ăng vi n v ũ khí. T ñ u năm 1887, Nguy n Thân m cu c ñàn áp kh c li t Qu ng Ngãi, làm cho phong trào C n v ươ ng ñây suy y u d n và ñi ñn th t b i. Nguy n Bá Loan ñư a ngh ĩa quân lên vùng r ng núi, ti p t c liên k t v i phong trào C n v ươ ng Qu ng Nam và Bình ðnh, ho t ñ ng thêm m t th i gian n a cho ñ n khi các phong trào các t nh này tan rã. T sau khi vua Hàm Nghi b b t (1888), phong trào yêu n ưc d ưi ng n c C n vươ ng quy t thành các cu c kh i ngh ĩa l n mà ñnh cao là cu c kh i ngh ĩa Hươ ng Khê (1885 - 1896) do Phan ðình Phùng lãnh ño. Phong trào yêu n ưc ch ng Pháp các t nh Nam Trung K ỳ và Nam K ỳ vào cu i th k XIX t m l ng xu ng nh ưng v n t n t i và chuy n thành nh ng ñ t sóng ng m v i nh ng cu c vn ñ ng yêu n ưc ñưc nhen nhóm, sau ñó bùng lên m nh m v i các cu c kh i ngh ĩa c a ðào Công B u, Lê Công Chánh Nam K ỳ (1893), Võ Tr và Tr n Cao Vân Phú Yên (1898) Trang 25 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
26. Trong b i c nh chung c a c n ưc, phong trào yêu n ưc ch ng Pháp Qu ng Ngãi c ũng có nh ng th ăng tr m. Sau th i gian khôi ph c l c l ưng, ñ n 1893 l i chu n b n i d y nh ưng li n b ñàn áp ñm máu. Cu c v n ñ ng c u n ưc ng m ng m cho ñ n cu i n ăm 1894 l i bùng lên m t l n n a. H ưng ng cu c kh i ngh ĩa H ươ ng Khê, Nguy n V nh, Thái Thú cùng Tôn ðính, B ch V ăn V ĩnh bí mt t ch c l i l c l ưng yêu n ưc trong t nh, liên k t v i phong trào C n v ươ ng Hà T ĩnh do Phan ðình Phùng lãnh ño, v ch ra k ho ch "n i công, ngo i kích" ñ ñánh chi m t nh thành và ñn Th ươ ng chính C L ũy. ðêm m ng 7, r ng ngày 8.12 năm Giáp Ng (1894), d ưi s ch huy c a Thái Thú, ngh ĩa quân ñã ph i h p v i quân "B ch l " nhanh chóng tiêu di t ñ n C L ũy, gi t viên Th ươ ng chính ng ưi Pháp là Râyna (Reignard), song cu c ñánh chi m t nh thành do Nguy n V nh ch huy không th c hi n ñưc vì k ho ch ph i h p không kh p. Cu c kh i ngh ĩa b ñàn áp, nh ưng ñã ñt c ơ s tr c ti p cho cu c v n ñ ng c u n ưc c a Tr n Du ngay sau ñó. Bt ch p s kh ng b c a k thù, Tr n Du cùng v i nh ng ng ưi yêu n ưc kiên trung nh ư Th Nam, Th ch H tìm cách k t giao v i nh ng ng ưi yêu n ưc, bí mt v n ñng các nhà khoa b ng, thân hào, nhân s ĩ và nhân dân gi ươ ng cao ng n c ch ng Pháp và phong ki n tay sai. Tính ch t dân t c c a cu c v n ñ ng c u n ưc ñưc nh n m nh khi Tr n Du ñ ra kh u hi u ñ u tranh "C u qu c, H dân" ñ t p h p l c l ưng và ñưc các tng lp nhân dân Qu ng Ngãi nhi t li t h ưng ng, tham gia. Nhi u nhà nho yêu n ưc (nh ư Tú tài Tr n K ỳ Phong, Lê Ngung, ), k c quan l i, binh s ĩ tri u ñình t i Qu ng Ngãi (nh ư Ti u ph s S ơn phòng Ngh ĩa ð nh Tr nh Th ) ñã bí m t tham gia công cu c cu n ưc. Tr n Du ñưc ngh ĩa quân ñ ng lòng tôn làm "Bình Tây ði t ưng quân". ð gây thanh th chung cho phong trào ch ng Pháp trong c nưc, ñ ng th i ñ t o s c m nh cho cu c v n ñ ng kh i ngh ĩa, Tr n Du bí m t liên h v i ngh ĩa quân Phan ðình Phùng và m r ng cu c v n ñ ng c u n ưc ñ n các v ăn thân, hào phú, binh lính, nông dân yêu n ưc các t nh Bình ðnh, Phú Yên. Cu c v n ñ ng c u n ưc c a Tr n Du ñang trên ñà phát tri n thì b ñ ch phát hi n và ñàn áp (tháng 3.1896). Cu c v n ñ ng c u n ưc c a Tr n Du tiêu bi u cho tinh th n yêu n ưc ñ u tranh kiên c ưng b t khu t c a nhân dân Qu ng Ngãi trong ñiu ki n th c dân Pháp v c ơ b n ñã ñàn áp ñưc phong trào C n v ươ ng trong c n ưc, ch còn cu c kh i ngh ĩa Phan ðình Phùng ñang trên ñà tan rã. Tóm l i, phong trào yêu n ưc ch ng Pháp Qu ng Ngãi t 1885 - 1896 là m t b ph n c a phong trào C n v ươ ng trong c n ưc và ch u s tác ñ ng c a phong trào này. Qu ng Ngãi là ña ph ươ ng h ưng ng ch tr ươ ng C n v ươ ng c u n ưc sm nh t. Phong trào C n v ươ ng Qu ng Ngãi k t thúc v i s th t b i c a cu c vn ñ ng c u n ưc do Tr n Du lãnh ño (1895 - 1896), g n nh ư cùng lúc v i s ch m d t c a phong trào C n v ươ ng trên toàn cõi Vi t Nam. ð ng l c ch y u c a phong trào chính là "tinh th n ñ c l p c a dân t c, c ơ s v ăn hóa ngàn n ăm c a Trang 26 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
27. dân t c ñang s ng trong nh ng ng ưi trí th c dân t c, trong qu n chúng lao ñ ng, bc phát d ưi ng n c C n v ươ ng" (2) . 2. CÁC PHONG TRÀO DÂN T C DÂN CH QU NG NGÃI T ð U TH K XX ð N K T THÚC CHI N TRANH TH GI I TH NH T Trong b i c nh l ch s m i, khi b ưc vào ñu th k XX, cùng v i nh ng chuy n bi n trong n ưc, Qu ng Ngãi c ũng có nh ng chuy n bi n trong ñ i s ng xã hi và ñu tranh yêu n ưc ch ng Pháp, v i s tr i d y c a phong trào Duy tân (1905 - 1908), phong trào ch ng s ưu thu (1908), cu c v n ñ ng kh i ngh ĩa n ăm 1916 và các cu c v n ñ ng cách m ng dân t c, dân ch tr ưc khi ð ng C ng s n Vi t Nam ra ñ i (tháng 2.1930). 2.1. PHONG TRÀO DUY TÂN Vào ñu th k XX, khi th c dân Pháp ñang ti n hành cu c khai thác thuc ñ a ln th nh t ðông D ươ ng, thì trào l ưu t ư t ưng dân ch t ư s n ph ươ ng Tây c ũng truy n bá vào Vi t Nam. Thông qua các tân th ư, tân v ăn Trung Qu c, các h c thuy t v nhân quy n và dân quy n c a Rutxô (Rousseau), Môngtexki ơ (Mongtesquieu), Vônte (Voltaire) , ñn v i các s ĩ phu yêu n ưc Vi t Nam. Tân th ư, tân v ăn cùng v i nh h ưng c a cu c Duy tân Nh t B n, phong trào cách mng dân ch t ư s n Trung Qu c v i ñ nh cao là cách m ng Tân H i (1911), chi n th ng c a Nh t B n trong cu c chi n tranh Nga - Nh t (1901 - 1905) ñã tác ñng m nh m ñ n phong trào cách m ng và tình hình t ư t ưng Vi t Nam. Nh ng s ki n này nh ư m t h i chuông gióng lên làm "t nh ng " các s ĩ phu yêu n ưc ñang khao khát tìm ki m m t con ñưng c u n ưc m i. Nh ng chuy n bi n trong lòng xã h i Vi t Nam, cùng s nh h ưng c a t ư tưng t ngoài vào ñã làm n y sinh tính ch t dân ch t ư s n trong phong trào yêu nưc và cách m ng do các s ĩ phu phong ki n ti n b lãnh ño. ðó là Duy tân H i và phong trào ðông du (1904 - 1908), phong trào Duy tân (1905 - 1908), ðông Kinh ngh ĩa th c (1907), phong trào ch ng s ưu thu Trung K ỳ (1908), Vi t Nam Quang ph c H i (1912 - 1917), T u trung, các phong trào này di n ra theo hai xu hưng chính: xu h ưng b o ñ ng và xu h ưng c i cách ôn hòa, v i các ñi di n tiêu bi u là Phan B i Châu và Phan Chu Trinh. Hai xu h ưng này song song t n t i và không ñi l p nhau m t cách tuy t ñ i mà ñan xen, hòa l n vào nhau, t o ñiu ki n cho nhau phát tri n. Bi c nh chung c a th gi i và Vi t Nam tác ñ ng ñ n Qu ng Ngãi, làm cho phong trào yêu n ưc ñây c ũng có nhi u chuy n bi n. V i t m lòng kiên trung cu n ưc, c u dân, các s ĩ phu yêu n ưc Qu ng Ngãi nh ư Nguy n Bá Loan, Lê ðình C n, Lê T u Khi t (Lê Khi t), Lê Ngung, Tr n K ỳ Phong, Nguy n Th y, Nguy n ðình Qu n, Mai Bá, Mai Tu n, Nguy n Tuyên , ñã nhanh chóng ti p thu trào l ưu t ư t ưng m i và ra s c ho t ñ ng ñ t o chuy n bi n phong trào yêu n ưc Qu ng Ngãi, ñư a phong trào ti n k p v i trào l ưu dân t c ch ngh ĩa ñang lan rng trong c n ưc. Trang 27 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
28. ð th ng nh t l c lưng và lãnh ño phong trào yêu n ưc theo khuynh h ưng dân ch t ư s n, các s ĩ phu yêu n ưc ti n b ñã thành l p m t t ch c yêu n ưc bí mt (sau này g i là "H i Duy tân Qu ng Ngãi") vào tháng 3 n ăm Bính Ng (1906), do C nhân Lê ðình C n làm H i ch . Ch tr ươ ng c a H i là k t h p ñ u tranh cu n ưc v i duy tân, k t h p xu h ưng c i cách và xu h ưng b o ñ ng trong con ñưng c u n ưc theo khuynh h ưng dân ch t ư s n d ưi hai hình th c ho t ñ ng là công khai và bí m t. V m t công khai h p pháp, H i Duy tân Qung Ngãi ch tr ươ ng ph i gây m t phong trào cách tân r ng rãi trong t nh, thông qua các ho t ñ ng: v n ñ ng ñ ng bào l p Nông h i, Th ươ ng h i; m tr ưng d y ch Qu c ng , d y "cách v t trí tri"; vn ñ ng b h t c, b kh ăn ñen áo dài, m c qu n áo c c b ng vi thô n i hóa, bài tr ngo i hóa, v n ñ ng nam gi i c t b búi tóc; ñ y m nh vi c sáng tác th ơ ca ñ tuyên truy n v n ñ ng, ñ cao ý th c "t l p, t c ưng, t c u l y mình". V m t bí m t, H i c ng ưi liên h v i phái ðông du c a Phan B i Châu ñưa thanh niên du h c ñ khi th i c ơ ñn thì có s n nhân tài ñm ñươ ng vi c c u n ưc, cu dân. S thành l p "H i Duy tân Qu ng Ngãi" và ho t ñ ng c a t ch c này ñánh d u s chuy n bi n v m t t ư t ưng, t ch c và bi n pháp ñ u tranh c a phong trào yêu nưc ch ng Pháp Qu ng Ngãi trong nh ng n ăm ñ u th k XX, ñ ng th i th hi n quy t tâm c a nh ng ng ưi yêu n ưc Qu ng Ngãi trong công cu c c u nưc d ưi tác ñ ng c a phong trào dân t c, dân ch do Phan B i Châu và Phan Chu Trinh kh i x ưng. Dưi s lãnh ño c a Hi Duy tân, m t cu c v n ñ ng c i cách ñã di n ra sôi ni Qu ng Ngãi. Gi ươ ng kh u hi u "Khai dân trí, ch n dân khí, h u dân sinh", phong trào h ưng các ho t ñ ng vào vi c m mang tri th c cho nhân dân, truy n bá t ư t ưng dân quy n ch ng ñ qu c và phong ki n, kh ơi d y, giáo d c và ñng viên lòng yêu n ưc, th c hi n n p s ng v ăn minh, phát tri n kinh t và nâng cao ñi s ng c a nhân dân. Các nhà kh i x ưng phong trào xem ñây là nh ng bi n pháp ñ ñi ñ n m c tiêu cao nh t là giành ñc l p, t do. Cùng v i vi c ph bi n nh ng tân th ư, tân v ăn, nh ng tài li u v n ñ ng c u nưc c a Phan B i Châu, Phan Chu Trinh, ðông Kinh ngh ĩa th c các s ĩ phu yêu nưc Qu ng Ngãi còn sáng tác nhi u th ơ ca ñ tuyên truy n v n ñ ng cách m ng. Tiêu bi u là các bài Xin ñúc m t ch ñ ng c a Lê ðình C n; T i, b ưc t i, C i lươ ng h ươ ng t c c a Phan Long B ng; Bài ca v n ñ ng binh lính c a Nguy n Th y; Qu ng Ngãi quê ta c a Nguy n Quang Mao; Quy t gi tr n t m lòng c a Nguy n Công Ph ươ ng; Ch quên l i nguy n c a Võ Tòng (Tùng), vv. ð gi gìn và phát huy thu n phong m t c, các nhân s ĩ trong H i Duy tân Qu ng Ngãi ñã phát ñng m t phong trào c i cách theo h ưng "Cách tân Âu hóa", mà r m r h ơn c là cu c v n ñ ng c t tóc ng n. Cu c v n ñ ng duy tân c i cách Trang 28 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
29. Qu ng Ngãi còn ñưc tin hành d ưi các hình th c m "h i h c", "h i nông", "h i th ươ ng", vv. V "h i h c", ngoài các tr ưng có quy mô nh còn có 9 tr ưng n i ti ng; tr ưng hc l n nh t m t i vùng Sung Tích (nay thu c xã T nh Long, huy n Sơn T nh ) do C nhân Nguy n ðình Qu n ch trì. ðây là tr ưng ho t ñ ng theo ñưng h ưng ðông Kinh ngh ĩa th c Hà N i. "H i buôn" c a H i Duy tân Qu ng Ngãi t n t i d ưi các hình th c c a hàng thu c B c, c a hi u bán hàng n i hóa, quán c ơm, Tiêu bi u nh t là hi u buôn thu c B c Qu ng Tri t nh l do C nhân Lê T u Khi t ch trì. V "h i canh nông", c ơ s chính t i làng Tình Phú (huy n Ngh ĩa Hành ) có di n tích g n 40 m u, s h i viên kho ng 70 ng ưi, do Nguy n Bá Loan t ch c và làm Hi tr ưng. Các h i trên ñây v a là n ơi liên l c, v a là n ơi cung c p tài chính cho các ho t ñng khác c a phong trào Duy tân Qu ng Ngãi. Trong các t ch c Qu ng Ngãi, th ươ ng h i và h c h i phát tri n h ơn c , nh ư Phan B i Châu ñã nh n xét: "Kho ng vài n ăm V , Thân, D u (1907, 1908, 1909) v sau, nhà ðông Kinh ngh ĩa th c phát kh i gi a Hà N i, Th ươ ng h i, H c h i rm r m r c r Qu ng Ngãi, Qu ng Nam" (3) . Vn ñ ng xu t d ươ ng c ũng là m t trong nh ng hot ñ ng c a phong trào Duy tân Qu ng Ngãi nh m h ưng ng ch tr ươ ng xu t d ươ ng c a Phan B i Châu và Duy tân H i. M ñ u phong trào này Qu ng Ngãi là chuy n ñi c a Tr n K ỳ Phong và Lê ðình C ơ (th ưng tu n tháng Ch p n ăm Bính Ng , 1906) sang Qu ng ðông (Trung Qu c) g p Phan B i Châu ñ nh n ch th , tài li u ñưa v n ưc tuyên truy n cách m ng, v n ñ ng du h c. Ti p sau Tr n K ỳ Phong có hàng ch c ng ưi xu t d ươ ng sang Nh t B n, Trung Qu c, Xiêm (Thái Lan) nh ư Võ Quán (Lâm Quán Trung), Võ Tòng (Võ Tùng, L ưu Kh i H ng), Ph m Cao ðài (Nguy n Yên Chiêu), ðào Tr ng ðưng, ðào Hoa V ũ, Bùi T C ưng, Hu ỳnh Long Th ch, Lê Khôi Luân, Hoàng Thanh Tùng, Nguy n Công M u, Bùi Ph Thi u, Võ Hàng Nh ng ng ưi yêu n ưc Qu ng Ngãi xu t d ươ ng không ch h c ñ tr thành nhân tài mà còn nh m xác l p m i quan h gi a l c l ưng cách m ng trong và ngoài nưc. Nhi u ng ưi v sau ñã tr thành y u nhân c a các t ch c Duy tân H i và Vi t Nam Quang ph c H i n ưc ngoài nh ư Võ Quán, Võ Tùng, Ph m Cao ðài Cu c v n ñ ng Duy tân Qung Ngãi ñã tác ñng ñ n h u h t các l ĩnh v c c a ñi s ng xã h i, t chính tr t ư t ưng, kinh t ñ n v ăn hóa giáo d c, nh m tìm ki m mt ph ươ ng th c c u n ưc m i. Trong b i c nh lúc b y gi , nh ng ho t ñ ng này bi u hi n t ư t ưng "tân v ăn hóa", ñ t s "ñng tâm, ñ ng chí" v i nhau, th hi n lòng yêu n ưc th ươ ng nòi. Cu c ñ u tranh yêu n ưc mang màu s c chính tr m i Qu ng Ngãi di n ra sôi n i m nh m và b ñàn áp kh ng b gay g t. Song s ĩ phu Trang 29 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
30. yêu n ưc ti n b và nhân dân Qu ng Ngãi v n kiên trì ñy m nh cu c v n ñ ng duy tân c u n ưc, nh ư Hu ỳnh Thúc Kháng nh n xét: "S ĩ phu và dân Qu ng Ngãi kh ng khái và c ươ ng quy t, ph n ñông hy sinh vì n ưc, m t m c th ng t i, không th i lui tr ưc m t tr l c nào" (4) . Cu c v n ñ ng Duy tân Qu ng Ngãi ñánh d u m t b ưc chuy n bi n quan tr ng trong l ch s ñ u tranh yêu n ưc ch ng Pháp c a nhân dân trong t nh, góp ph n cùng v i phong trào Duy tân c n ưc kh ơi d y, nuôi d ưng lòng yêu n ưc, vn ñ ng tân v ăn hóa, tân sinh ho t, ñ x ưng dân quy n, ñ cao ngh nghi p, c i thi n s n xu t, phát tri n công nông th ươ ng nghi p, xây d ng m t n n giáo d c ch ng t ch ươ ng, khoa c , ñ cao khoa h c, ch Qu c ng . Cu c ñ u tranh này nh m ñòi l i giá tr th c c a ng ưi Vi t Nam, ch ng v ng ngo i, ch ng ch ngh ĩa cá nhân, ñ cao ñoàn th , phát huy n i l c, ti p t c k th a và phát tri n truy n th ng chu ng cách tân c a dân t c, tr c ti p châm ngòi cho phong trào ch ng s ưu thu 1908. 2.2. PHONG TRÀO CH NG S ƯU THU 1908 Phong trào ch ng s ưu thu Trung K ỳ n ăm 1908 là m t trong nh ng s ki n ni b t c a phong trào yêu n ưc ch ng Pháp Vi t Nam trong nh ng n ăm ñ u th k XX. Phong trào này m ñ u b ng cu c ñ u tranh ch ng s ưu thu c a nhân dân Qu ng Nam vào ngày 9.3.1908, sau ñó lan nhanh ra h u kh p các t nh Trung K ỳ, nh ưng sôi n i, quy t li t nh t là hai t nh Qu ng Nam, Qu ng Ngãi. Qu ng Ngãi, d ưi tác ñ ng c a phong trào Duy tân, m t cu c ñ u tranh ch ng sưu cao thu n ng ñang âm trong nhân dân, s n sàng n i lên thành phong trào khi có d p. Vì v y tr ưc khi có bi n c x y ra, không khí chính tr Qu ng Ngãi v a sôi ñng, v a ti m n kh n ăng bùng phát quy t li t, d d i nh ư m t ngòi n . Phong trào ñu tranh ch ng s ưu thu Qu ng Nam ñã thúc ñy nhân dân Qu ng Ngãi n i d y m nh m . Bt ñ u t huy n Bình S ơn, ngày 24.3.1908, h ơn 30 nông dân và h ươ ng lý (ph n ln là dân làng An ðim, t ng Bình Trung) kéo v t nh thành, ñn dinh Công s , ñư a ñơ n xin gi m s ưu thu và tr ng tr b n quan l i tham nh ũng. Cu c ñ u tranh b ñàn áp, gây nên m t làn sóng c ăm ph n trong nhân dân. T Bình S ơn, phong trào nhanh chóng thu hút nhân dân toàn t nh tham gia. Không khí ñ u tranh ngày càng sôi s c, t ng ñoàn ng ưi t kh p các ph , huy n kéo v bao vây t nh thành. M i ñoàn ñưc phiên ch theo t ng làng, có ng ưi d n ñ u, mang theo ñơn t v i các ch ký c a nhân dân, h ươ ng lý và các ch c s c, tham gia ñ u tranh kho ng 2, 3 ngày thì ñưc ñoàn khác ñn thay th . V i quy t tâm ñòi Pháp và Nam tri u "ch ưa công b mi n gi m s ưu thu thì ch ưa v "; khi tham gia ñu tranh m i ng ưi mang theo m t b u n ưc, m t mo c ơm, m t chi c chi u manh và chi c g y tre. ðoàn ng ưi cùng c t tóc ng n, m c áo c c rách, ñ u ñ i nón mê ñ ch ng t s ñ ng lòng c a nh ng ng ưi nghèo kh . Phong trào có s h ưng d n v ph ươ ng th c ñ u tranh: ôn hòa nh ưng kiên quy t ñ t ñưc nh ng m c tiêu ñt ra. Trang 30 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
31. ð th ng nh t lãnh ño phong trào, phát huy s c m nh c a qu n chúng, ñêm 29.2 n ăm M u Thân (31.3.1908), nh ng ng ưi lãnh ño và "h i viên c t y u" c a Hi Duy tân Qu ng Ngãi ñã t chc h i ngh , thành l p Ban lãnh ño phong trào gm: Nguy n Bá Loan, Lê T u Khi t, Ph m Tuân, Ph m M , Nguy n ðình Qu n, Ph m Cao Ch m. H i ngh c ũng phân công Tr n K ỳ Phong, Lê Ngung b t liên l c vi Qu ng Nam; c Phan Long B ng, Lê ðình C ơ vào Bình ðnh và Phú Yên ñ phát ñng phong trào cùng n i d y, nh m làm cho Pháp ph i ñ i phó nhi u n ơi, không th t p trung ñưc l c l ưng ñàn áp. M t khác, H i ngh l y danh ngh ĩa "dân c a 6 ph , huy n" (l c ph , huy n dân) làm ñơ n g i Toàn quy n ðông Dươ ng, nêu 7 ki n ngh : 1. Thay vì ph i n p 3 ñ ng/1 ng ưi cho c thu và xâu trong n ăm nay (1908), yêu c u ñưc n p 1 ñ ng cho thu ñinh và 2 ngày xâu theo ñúng D ban hành n ăm Thành Thái th 9 (1897). 2. Gi m thu ñin 9%. 3. V ru ng mu i, ph i ñưc tr thu nh ư ñi v i ru ng lúa và giao cho dân s ti khai thác ch không ph i giao cho S Th ươ ng chính n m ñ c quy n. 4. B thu ch , m t th thu mà các n ưc Âu - M ñ u không có. 5. L p 1 phòng t ư v n ñ tham kh o ý ki n v t t c nh ng vi c có liên quan ñn dân chúng tr ưc khi ñưa ra thi hành. Hai kho n 6 và 7 ñòi thay th viên Tu n v ũ Lê T và t giác tên bán n ưc Nguy n Thân vu oan giá h a cho dân chúng (5) . By ki n ngh nêu trên cho th y, s k t h p m c tiêu kinh t v i m c tiêu chính tr c a phong trào. Dưi s lãnh ño c a H i Duy tân Qu ng Ngãi, cu c ñ u tranh ngày càng phát tri n trên quy mô l n. S ng ưi tham gia bi u tình ñông ñn hàng v n, ñưc chia thành nhi u l p trong, ngoài, tr ưc, sau bao vây t nh thành ch t nh ư nêm c i. Cu c ñ u tranh m nh m c a qu n chúng làm cho hi u l c c a chính quy n ñ a ph ươ ng b suy gi m h n. ð ñ i phó v i phong trào, công s ðôñê (Daudet) tìm m i cách bí m t truy nã nh ng ng ưi c m ñ u, ñ ng th i s d ng b o l c ñ ñàn áp. Ngày 7.4.1908, Lê Tu Khi t, Nguy n Bá Loan, Nguy n Th y, Nguy n ðình Qu n, Ph m Cao Ch m, b b t. S ñàn áp c a k thù làm cho cu c ñ u tranh c a qu n chúng ngày càng thiên v bo ñ ng v i nhi u hình th c ñ u tranh quy t li t. ðôñê ra l nh ñàn áp, cho binh lính dùng roi, g y ñánh ñoàn bi u tình, nh ưng qu n chúng v n không ch u gi i tán, Trang 31 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
32. kiên quy t l i ñ u tranh khi n viên Công s Qu ng Ngãi ph i th t lên: "Nh ng li ph i trái, nh ng l i khuyên b o, nh ng cú ñ m ñá ñ u vô ích, ñám ng ưi này nm xu ng h ng l y roi ñòn, gi ươ ng b m t cùng c c lên tr i ñ ch ng l i" (6) . ðôñê l i ra l nh cho Lãnh binh Ph m K N ăng b n vào ñoàn bi u tình, nh ưng qu n chúng v n không h nao núng, "l i tranh nhau t i tr ưc làn súng, kêu to c u mau ch t" (7) . Cu c ñ u tranh này th hi n truy n th ng anh d ũng, b t khu t c a ng ưi Qu ng Ngãi mà chính b n quan ch c th c dân ph i th a nh n và kiêng n (8) . Nhân dân ñã ti n hành các cu c di t ác, tr gian, t ng ñoàn ng ưi kéo v các ñ a ph ươ ng tr ng tr nh ng tên tay sai gian ác, ñng th i l p nhà giam ñ b t gi nh ng k làm tay sai cho gi c, nh ư làng Xuân Quang (nay thu c xã Ngh ĩa Hà, huy n Tư Ngh ĩa). Hàng ngàn dân chúng có v ũ trang t p trung bi u tình, bao vây tnh thành. Th c dân Pháp ph i ñiu lính kh ñ (trung ñ i Lagani) t Qu ng Nam vào Qu ng Ngãi ph i h p v i lính kh xanh ñ ñàn áp. Các cu c xung ñ t ñ m máu ti p t c di n ra. Cu c kh ng b c a ñ ch, kéo dài t ñ u tháng 4 ñ n ngày 17.4.1908, làm cho lc l ưng qu n chúng bao vây t nh thành d n d n ñi ñ n tan rã. Phong trào ch ng s ưu thu c a nhân dân Qu ng Ngãi là m t trong 3 phong trào ñu tranh m nh nh t Trung K ỳ vào n ăm 1908. Phong trào ñã th hi n s gan d và kiên quy t, tinh th n anh d ũng qu t kh i c a nhân dân Qu ng Ngãi (ch y u là nông dân) trong cu c tranh ñ u giành ñc l p, t do. ðây là m t hi n t ưng l ch s mi ch ưa t ng x y ra trong cu c ñ u tranh ch ng Pháp tr ưc ñó và có nh h ưng lâu dài v sau. Cùng v i Qu ng Nam, phong trào ch ng s ưu thu Qu ng Ngãi ñã c v ũ m nh m phong trào ch ng s ưu thu các t nh Trung K ỳ. 2.3. THAM GIA CU C V N ð NG KH I NGH ĨA N ĂM 1916 TRUNG KỲ S ñàn áp ñm máu c a th c dân Pháp ñ i v i phong trào ch ng s ưu thu n ăm 1908 làm cho phong trào yêu n ưc ch ng Pháp Trung K ỳ r ơi vào tình tr ng khó kh ăn, song nhân dân và s ĩ phu yêu n ưc Trung K ỳ v n gi v ng nhi t tình yêu nưc, nuôi chí c ăm thù, ch c ơ h i vùng dy. Nh ng ng ưi b b t vào lao tù, xem nhà tù là "tr ưng h c thiên nhiên" ñ rèn luy n, h c t p, xem xét l i ph ươ ng châm hành ñng c u n ưc c a mình, bàn lu n chính tr , nuôi d ưng lòng yêu n ưc, ch ht h n tù ñ ti p t c cu c v n ñ ng c u n ưc, trong s ñó có các nhà yêu n ưc ng ưi Qu ng Ngãi, nh ư Ph m Cao Ch m, Nguy n Th y, Tr n K ỳ Phong, Lê Ngung, vv. Dù ph i tr i qua các cu c kh ng b liên t c nh ưng ñn n ăm 1909, các s ĩ phu yêu nưc Trung K ỳ ñã b t ñ u ho t ñ ng tr l i, sôi ñ ng nh t là Qu ng Ngãi. Rút kinh nghi m phong trào ch ng s ưu thu n ăm 1908, các s ĩ phu yêu n ưc càng t ăng Trang 32 Ñòa chí Quaûng Ngaõi
33. cưng ph i h p v i các l c l ưng ch ng Pháp các t nh lân c n. T n ăm 1909, cùng v i các nhân s ĩ Trung K ỳ, các nhân s ĩ Qu ng Ngãi nh ư Nguy n Di n, Lê T u Khi t, Bùi Ph Thi u, Nguy n Công M u m t m t tìm b t liên l c v i Thái Phiên - mt y u nhân c a Duy tân H i tr ưc ñây và là ng ưi ñưc Phan B i Châu tin c y, ñ bàn k ho ch ti p t c ch ng Pháp; m t khác bí m t v n ñ ng thanh niên xu t d ươ ng theo Phan B i Châu. Mùa hè n ăm 1912, Võ Quán (t c Lâm Quán Trung, y viên c a t ch c Vi t Nam Quang ph c H i) v Trung K ỳ ph bi n ch ươ ng trình hành ñng, tuyên ngôn ca h i và xúc ti n xây d ng t ch c. ðông ñ o các s ĩ phu yêu n ưc ti n b Nam - Ngãi ñã gia nh p và thành l p ra K ỳ b Vi t Nam Quang ph c H i Trung K ỳ. Nh ng ng ưi có uy tín nh t và có trách nhi m lãnh ño là Thái Phiên, Tr n Cao Vân (Qu ng Nam), Lê Ngung, Nguy n Th y (Qu ng Ngãi). S thành l p K ỳ b th hi n quy t tâm c a các s ĩ phu yêu n ưc ti n b Trung K ỳ ñi theo con ñưng cách m ng dân ch t ư s n và ph ươ ng th c hành ñng ch y u là ñu tranh v ũ trang. Tháng 3.1914, Lê Ngung cùng Thái Phiên t ch c m t cu c h i ngh g m các nhà yêu n ưc Trung K ỳ ðà N ng ñ th ng nh t ch tr ươ ng và phân công ng ưi chu n b cho cu c kh i ngh ĩa ch ng Pháp. Ph ươ ng h ưng hành ñng là v n ñ ng binh lính yêu n ưc ng ưi Vi t, ch y u là lính kh xanh và binh lính b ñ ng viên sp ñưa sang Pháp ph n chi n, ph i h p v i l c l ưng dân binh, ti n hành "n i công, ngo i kích". Nh ng ng ưi yêu n ưc Qu ng Ngãi tán thành ch tr ươ ng trên và tích c c chu n b cho ngày kh i s . T ñó tr ñi, Qu ng Ngãi cùng v i Qu ng Nam, Hu tr thành ba ña bàn tr ng y u trong vi c xây d ng l c l ưng và c ăn c ña c a cu c kh i ngh ĩa. Tháng 8.1914, Chi n tranh Th gi i th nh t bùng n . Quân Pháp liên ti p b i tr n. Nhân c ơ h i này, các nhà yêu n ưc lãnh ño cu c v n ñ ng ñ y m nh công cu c chu n b kh i ngh ĩa. Ngoài vi c xây d ng l c l ưng ñ a ph ươ ng, Qu ng Ngãi còn ñưc giao trách nhi m xây d ng l c l ưng Kon Tum và Bình ðnh. Căn c ñ a ñã ñưc xây d ng vùng Minh Long , Giá V t (Ba T ơ), Mang ðen, An Lão (Bình ðnh). ð n tháng 7.1915, Qu ng Ngãi có h ơn 80% (450 ng ưi) lính kh xanh ñã ng v phía nh ng ng ưi yêu n ưc và s n sàng n i d y. ð u n ăm 1916, s dân binh Qu ng Ngãi lên t i 600 ng ưi. Trên c ơ s l c l ưng ñã ñưc t ch c, tháng 2.1916, nh ng ng ưi lãnh ño cu c vn ñ ng kh i ngh ĩa ñã quy t ñ nh kh i s vào trung tu n tháng 5.1916, nh ưng sau ñó l i ch n t i ngày 3 r ng ngày 4 tháng 5.1916. Không may, k ho ch b l , cu c vn ñ ng kh i ngh ĩa th t b i và b ñàn áp. Tuy th t b i nh ưng cu c v n ñ ng kh i ngh ĩa n ăm 1916 ñã th hi n tinh th n qu t kh i c a dân t c nói chung, ca nhân dân Qu ng Ngãi nói riêng, góp ph n gây dng c ơ s cho cu c ñ u tranh gi i phóng dân t c v sau. Trang 33 Ñòa chí Quaûng Ngaõi