Tài liệu Luận giải về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam

Nội dung text: Tài liệu Luận giải về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam

1. LUẬN GIẢI VỀ KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỊNH HƯỚNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM (Trích đoạn) Huỳnh Thế Du* Cambridge, 11-2013 * Tác giả Huỳnh Thế Du là giảng viên tại Chương trình Giảng dạy Kinh tế Fulbright và hiện đang nghiên cứu sau tiến sỹ về chính sách công và phát triển đô thị tại Đại học Harvard
2. PHẦN I CON ĐƯỜNG PHÁT TRIỂN CỦA NHÂN LOẠI Nếu tính 35 nước thuộc Tổ chức Phát triển và Hợp tác kinh tế (OECD) và một số nước khác như Singapore chẳng hạn thì hiện nay chưa đến 50 nước được xem là phát triển trong gần 250 quốc gia và nền kinh tế tự chủ trên thế giới. Kinh tế thị trường – nơi công sức và quyền lợi cá nhân được thừa nhận nhằm ươm mầm và nuôi dưỡng sự sáng tạo để tạo ra hầu hết những phát minh hay sản phẩm vĩ đại nhất của nhân loại trong nhiều thế kỷ qua – có thể xem là chìa khóa quan trọng nhất đưa các nước đi đến thịnh vượng. Tuy nhiên, mọi chuyện không đơn giản như vậy. Lòng tham và sự vị kỷ của con người đã đẩy tất cả các nước trên thế giới qua hết cuộc khủng hoảng này đến khủng hoảng khác. Bản chất của con người nói chung là chỉ vì lợi ích cá nhân nên thị trường luôn có những khuyết tật hay thất bại. Do vậy, cần có sự tồn tại của nhà nước. Nhưng thật trớ trêu, nhà nước cũng chỉ là tập thể của những con người vị kỷ nên thất bại thị trường lại chuyển sang thất bại nhà nước (Joseph Stiglitz 2000). Cái vòng luẩn quẩn cứ tiếp diễn và vai trò của nhà nước nên ở mức độ nào luôn là đề tài tranh cãi. Phần này sẽ phân tích sự giằng co về vai trò của nhà nước ở các nước theo kinh tế thị trường; con đường vòng của các nước theo mô hình XHCN thuần túy; mô hình nhà nước phúc lợi; một luận giải gần đây giải thích tại sao có nước thịnh nước suy; và cuối cùng là những phân tích về bản chất, quy mô và vai trò của nhà nước. I. GIẰNG CO VỀ VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC TRONG KINH TẾ THỊ TRƯỜNG 1. Từ Smith đến Đại khủng khoảng và Suy thoái 1929-1933 Kinh tế học hiện đại được đánh dấu bằng tác phẩm “Sự giàu có của Các quốc gia” của Adam Smith (1776). Bàn tay vô hình với lập luận con người là vị kỷ, chỉ vì mình, nhưng khi mỗi người tự do theo đuổi mục đích cá nhân thì cả xã hội sẽ cùng khấm khá là lý thuyết nổi tiếng nhất của ông. Nhờ lý thuyết này mà Smith được xem là cha đẻ của kinh tế học hiện đại. Ông cũng chỉ ra chuyên môn hóa giúp tăng năng suất lao động mà nó là cơ sở để David Ricardo (1817) đưa ra lý thuyết lợi thế so sánh trong tác phẩm “Về những Nguyên lý của Kinh tế Chính trị học và Thuế khóa”. Trước đó, phải kể đến lập luận về quyền tư hữu vô cùng quan trọng của John Locke (1689) với tác phẩm “Luận giải Thứ hai về Chính quyền Dân sự”. Thị trường tự do gắn với tư hữu về tài sản và thuyết trọng thương đã trở thành chủ thuyết kinh tế chính ở nhiều nước. Nhờ công nghiệp hóa và ngoại thương mà “mặt trời không bao giờ lặn trên vương quốc Anh”. Khi khuyến khích thị trường tự do, Mỹ dần trở thành tâm điểm của thế giới từ đầu thế kỷ 20. Tuy nhiên, trục trặc bắt đầu xảy ra. Có rất nhiều cơ hội kinh doanh khi nền kinh tế đang tăng tốc, nhưng đầu cơ tài sản là dễ và trực quan nhất. Vô số doanh nghiệp và cá nhân đã đổ xô đầu cơ vào bất kỳ tài sản nào đang lên giá mà không quan tâm đến cầu thực chất của chúng. Trong đó, những tổ chức tài chính đang giữ tiền của người khác là bạo tay nhất. Họ đã đem tiền gửi của công chúng đi đầu cơ tài sản. Một vòng xoáy tăng giá đã xảy ra. Nhiều người kỳ vọng giá lên đã đổ xô mua một số loại hàng hóa hay tài sản nào đó. Kết quả giá lên do cầu tăng đột biến. Chỉ trong vòng 8 năm từ 1921-1929, Dow Jones, chỉ số chứng khoán chính của Mỹ lúc bấy giờ đã tăng bình quân 1
3. 25%/năm. Đăc biệt giai đoạn 1924-1929 lên đến 33%/năm. Giá lên lại củng cố phán đoán của những người mua là đúng và họ lại tiếp tục mua. Từ đây gây ra bong bóng tài sản và những rắc rối sau đó. Thêm dầu vào lửa bằng việc tung quá nhiều tiền vào nền kinh tế tạo ra các cơ hội đầu cơ ở đầu thập niên 1920 là sai lầm nghiêm trọng của Ngân hàng Trung ương Mỹ (FED) như Friedrich Hayek (1963), một trong những học giả nổi tiếng nhất của trường phái kinh tế Áo đã chỉ ra trong tác phẩm “Đại suy thoái của Mỹ”. Các cá nhân và doanh nghiệp đã đeo đuổi mục tiêu cá nhân của mình và tập trung vào những cái lợi ngắn hạn trước mắt nên đổ xô đi đầu cơ tài sản. Hậu quả là, sự mất cân đối trầm trọng giữa giá trị tài sản bị đẩy lên do đầu cơ và sự phân bổ nguồn lực trong nền kinh tế thực dẫn đến khủng hoảng. Sự mầu nhiệm của thị trường tự do là đúng trong hầu hết các trường hợp, nhưng khiếm khuyết hay thất bại thị trường luôn hiện hữu. Do vậy, cần có vai trò của nhà nước. Lúc này, những tranh luận và sự định hình lại vai trò của nhà nước lại trở nên sôi động. 2. Từ Keynes đến Khủng hoảng Tài chính 2008-2010 Khi khủng hoảng đang xảy ra, trường phái kinh tế chính thống theo quan điểm thị trường tự do ở những năm 1930 đã kêu gọi chính phủ thắt chặt chi tiêu cho đến khi niềm tin của thị trường được khôi phục trở lại trong dài hạn. Nói một cách đơn giản là thị trường có khả năng tự điều chỉnh và nhà nước không cần phải can thiệp. Tuy nhiên, John Maynard Keynes, nhà kinh tế người Anh có tầm ảnh hưởng nhất thế giới trong thế kỷ 20 không nghĩ như vậy. Ông cho rằng không thể đợi thị trường tự phục hồi mà cần vai trò chủ động của nhà nước với câu nói nổi tiếng: “Trong dài hạn là khi tất cả chúng ta đã chết.” Những lập luận mang tính hệ thống, khoa học và có ảnh hưởng nhất của ông được trình bày trong “Lý thuyết Tổng quát về Thất nghiệp, Lãi suất và Tiền tệ” (John Maynard Keynes 1935). Nghe theo lời Keynes, Chính phủ Mỹ đã quyết định can thiệp một cách chủ động bằng Gói kích thích kinh tế (New Deal). Kết quả, sau gần một thập kỷ Mỹ đã thoát ra khỏi Đại khủng hoảng và suy thoái kinh tế 1929-1933. Tuy nhiên, Keynes cho rằng sở dĩ suy thoái kéo dài là do can thiệp của Chính phủ Mỹ chưa đủ đô. Song song với kích thích kinh tế, Chính phủ Mỹ cũng đã giới hạn hoạt động của các tổ chức tài chính - nhân vật trung tâm của nền kinh tế tư bản. Luật Glass-Steagall năm 1933 như chiếc vòng kim cô đặt lên đầu ngăn không cho các tổ chức tài chính tự do lao vào những hoạt động kinh doanh rủi ro. Một trong những điểm quan trọng nhất là hoạt động của ngân hàng thương mại (tập trung vào huy động vốn ngắn hạn và cho vay ngắn hạn), các ngân hàng đầu tư (kinh doanh trên thị trường chứng khoán) và bảo hiểm phải tách bạch rạch ròi. Điều này đã giúp Mỹ cũng như các nền kinh tế phát triển hàng đầu thế giới tránh được những cuộc khủng hoảng nghiêm trọng trong hơn 7 thập kỷ. Keynes đã thành công với “Đại khủng hoảng và suy thoái”. Tuy nhiên, từ giữa thế kỷ 20, chủ thuyết của ông bị tấn công dữ dội bởi Trường phái kinh tế Chicago, những người dựa vào giả định kỳ vọng hợp lý trong thị trường tự do. Theo trường phái này thì thị trường tự do có thể tự điều chỉnh nên cần được tôn trọng và nên giảm thiểu tối đa việc can thiệp của nhà nước. Trong số những nhà kinh tế thuộc trường phái Chicago, Milton Friedman được xem là người có ảnh hưởng lớn nhất trong kinh tế học ở cuối thế kỷ 20. Trong tác phẩm “Một lịch sử Tiền tệ của Hoa Kỳ” năm 1963 với đồng tác giả Anna Schwartz, Friedman cho rằng mức giá chung của nền kinh tế là do lượng tiền quyết định và lạm phát là do mất cân đối tiền – hàng. Do vậy, nhà nước chỉ nên theo một chính sách tiền tệ trung tính đảm bảo cân đối tiền – hàng và thị trường sẽ tự hóa giải được những trục trặc và cả xã hội có được sự phồn vinh chứ 2
4. không cần vai trò chủ động của nhà nước. Cũng đổ lỗi FED là thủ phạm chính gây ra đại suy thoái của Mỹ là trong giai đoạn 1929-1933, nhưng khác với Hayek (1963), Friedman cho rằng nguyên nhân chính là do FED đã thắt chặt tiền tệ quá tay dẫn đến mất cân đối tiền hàng làm cho việc lưu thông hàng hóa và phân bổ nguồn lực trong nền kinh tế gặp khó khăn. Từ cuối thập niên 1970, các học thuyết kinh tế bắt đầu nở rộ và phân nhánh. Kể từ đây, quan điểm hạn chế sự can thiệp của nhà nước vào thị trường tự do cũng dần trở thành chủ thuyết chính thống ở các nước theo nền kinh tế thị trường như phân tích của Daniel Yergin và Joseph Stanislaw (1998) trong “Những đỉnh cao chỉ huy”. Đặc biệt là khi có sự ăn ý của bộ đôi quyền lực giữa Thủ tướng Anh Margaret Thatcher và Tổng thống Mỹ Ronald Reagan cùng với sự thất bại của mô hình kinh tế XHCN thuần túy. Milton Friedman là một cố vấn quan trọng bậc nhất của Reagan. Sự thắng thế của trường phái tự do thể hiện rõ nhất qua nỗ lực vô hiệu hóa Luật Glass-Steagall của Alan Greenspan và những người cùng quan điểm. Năm 1999, Luật này đã bị vô hiệu hóa, các tổ chức tài chính lại được tự tung tự tác. Một lần nữa các hoạt động của ngân hàng thương mại, ngân hàng đầu tư và bảo hiểm lại được trộn lẫn với nhau. Hậu quả là chỉ sau một thập kỷ, nền kinh tế thế giới rơi vào cuộc khủng hoảng tồi tệ kể từ thập niên 1930 với quá trình được mô tả một cách đơn giản trong Hộp 1. Hộp 1 : Con đường dẫn đến khủng hoảng Cuộc khủng hoảng 2008-2010 bắt nguồn từ thị trường nhà đất với những khoản vay dưới chuẩn mà nó có thể hình dung một cách đơn giản như sau: Gia đình ông Tom chỉ có thể thuê nhà 1500 đô-la/tháng. Tuy nhiên, các tổ chức tài chính đã nói rằng họ sẽ cho ông Tom vay gần như toàn bộ để mua một căn nhà 500.000 đô-la. Khoản vay chỉ cần được đảm bảo bằng chính ngôi nhà mới. Ông Tom được giải thích rằng, với lãi suất 6%/năm, nếu trả đều trong 30 năm thì hàng tháng khoản phải trả (cả gốc và lãi) vào khoảng 3000 đô-la. Điều này nằm ngoài khả năng của gia đình ông, nhưng ngân hàng chỉ yêu cầu ông trả 1500 đô- la/tháng trong hai năm đầu và phần lãi chưa trả sẽ nhập gốc. Đến cuối năm thứ hai, tổng số nợ dồn tích chỉ là 525.000 đô-la hay tăng 5%. Nếu giá nhà đất sau hai năm tăng 10% thì ông Tom có thể bán lại căn nhà lấy 25.000 đô-la tiêu xài mà không phải quan tâm đến những năm tiếp theo. Hàng triệu gia đình Mỹ đã bị thuyết phục cho dù về bản chất, họ không có khả năng trả nợ. Sau đó, bên cho vay đóng gói các khoản vay dưới chuẩn nêu trên để tạo ra chứng khoán có đảm bảo bằng tài sản (asset-backed securities), đồng thời hoặc là yêu cầu các công ty bảo hiểm bảo lãnh khoản vay với mức phí 2%/năm hoặc là tạo ra một quyền chọn bán khoản vay (hay các loại chứng khoán phái sinh khác) với mức phí 4%/năm hoặc cả hai. Vào cuối năm thứ hai, nếu giá của căn nhà thấp hơn 525.000 đô-la và gia đình ông Tom không thể trả nợ thì người giữ quyền có quyền bán khoản vay cho bên bán quyền với giá 525.000 đô-la. Lúc này, từ dưới chuẩn khoản vay đã trở thành chất lượng cao (xếp hàng AAA) với suất sinh lợi 2%/năm. Sau hai năm, nếu giá bất động sản tăng hơn 5% thì gia đình ông Tom vừa được ở trong căn nhà tốt hơn lại có thêm tiền bỏ túi nếu bán căn nhà. Nếu không muốn bán căn nhà, thì bên cho vay sẽ tái cấu trúc khoản vay để đảm bảo rằng khoản trả nợ hàng tháng vẫn chỉ là 1500 đô-la hay cao hơn chút đỉnh. Đổi lại ông Tom sẽ phải trả thêm một mức phí và lãi suất tăng lên 8%/năm chẳng hạn. Qua vài lần tái cấu trúc các khoản nợ thì gánh nặng lãi suất trở nên rất khủng khiếp. Tuy nhiên, không mấy ai quan tâm khi mà giá bất động sản (Chỉ số S&P/CASE-SHILLER) đã tăng bình quân 14%/năm từ đầu năm 2000 đến giữa năm 2006.1 1 Xem tại 3
5. Trên thực tế, gia đình ông Tom chỉ có thể trả 1.500 đô-la/tháng, nhưng các tổ chức tài chính đã tạo ra một dòng thu nhập không có thật lên đến 2.500 đô-la/tháng (thậm chí là cao hơn) để chia nhau. Phần tăng thêm này thực chất được trả bằng tiền của những người gửi tiền hay ăn vào vốn gốc. Điều gì phải đến đã đến. Kể từ đỉnh điểm vào giữa năm 2006 đến 03/2009, chỉ số S&P/CASE- SHILLER đã giảm 33%. Hàng triệu gia đình Mỹ hoặc là bị siết nợ hoặc là trả lại nhà cho bên cho vay vì giá trị căn nhà nhỏ hơn khoản nợ phải trả. Các tổ chức tài chính với các quan hệ dây tơ rễ má chằng chịt với nhau đã không có khả năng thanh toán các nghĩa vụ của mình. Hậu quả là khủng hoảng đã xảy ra khi mà dòng tiền từ các tài sản tạo ra trên thực tế thấp hơn nhiều so với giá trị các khoản nợ và cả xã hội phải gánh chịu hậu quả. Trong cuộc chơi này, những người điều hành các tổ chức tài chính là vớ bẫm nhất với hàng trăm triệu đô-la tiền thưởng như mô tả trong bộ phim tài liệu “Người trong cuộc” của Charles Ferguson (2010). Tuy nhiên, khi khủng hoảng xảy ra, cùng lắm họ cũng chỉ mất việc, trong khi những khoản tiền thưởng đã chi thì không thể thu hồi. Đây chính là mâu thuẫn giữa người sở hữu và người thừa hành và vấn đề này sẽ được phân tích trong các phần sau. Thực ra, tất cả các loại tài sản tài chính được tạo ra nêu trên đều dựa trên những khoản vay mà về bản chất người đi vay không có khả năng trả nợ. Do vậy, những giấy nợ được chúng đảm bảo dường có giá trị rất thấp. Tuy nhiên, qua sự nhào nặn của các tổ chức tài chính, chúng đã được biến thành hàng chất lượng cao với giá trên trời. Điều này giống như giảo thuật biến đá thành vàng (alchemy) mà thời cổ đại nhiều người đã cất công tìm kiếm nhưng đều bất thành. Các công cụ bảo hiểm đã biến thành các công cụ bài bạc trên một thị trường với sự tự do cao độ cho các tổ chức tài chính. Joseph Stiglitz (2010) đã chỉ ra rằng nguyên tắc không có gì là miễn phí của kinh tế học đã bị vi phạm. Người vay đã được thuyết phục rằng không cần phải lo lắng đối với các khoản vay vì theo thời gian giá bất động sản sẽ lên, phần chênh lệch thu được không chỉ đủ để trả nợ mà còn có thể sắm xe hơi hay chi tiêu cho những kỳ nghỉ, điều không thể xảy ra trong thực tế. Nguyên nhân sâu xa của cuộc khủng hoảng năm 2008 không khác nhiều so với gần tám thập kỷ trước đó. Joseph Stiglitz (2010), nhà kinh tế đoạt giải Nobel năm 2001 đã phân tích rất kỹ các nguyên nhân dẫn đến khủng hoảng trong tác phẩm “Rơi tự do: Hoa Kỳ, Các thị trường Tự do, và Sự chìm đắm của Nền kinh tế Thế giới” vào năm 2010. Lòng tham và sự vị kỷ của các cá nhân và doanh nghiệp một lần nữa đã đẩy nền kinh tế thế giới rơi vào khủng hoảng. Về mặt lý luận, Gs.Trần Hữu Dũng (2010) đã có một nhận định rất súc tích: Thủ phạm sâu xa nhất [của cuộc khủng khoảng] không phải là vài cá nhân, một số công ty tài chính, thậm chí thể chế chính trị hay kinh tế, mà là một trường phái tư tưởng. Tư tưởng ấy là sự chấp nhận quá dễ dãi, thiếu phê phán, ý niệm “thị trường tự do” ảo huyền và không tưởng. Chính ý niệm ấy, và những hệ luận “lô gích” (và chỉ là lô gích!) của nó, là nền móng trí thức, là một lăng kính để nhìn thực tế, mà “ngành kinh tế” (cụ thể ở các nước tư bản) đã chấp nhận gần suốt nửa thế kỷ qua, và được tôn sùng bởi những người làm chính sách như Alan Greenspan. Hệ tư tưởng ấy đã khống chế kinh tế học, trở nên lý thuyết “kinh tế học dòng chính” (mainstream economics), đôi khi gọi là “trường phái Chicago”. Tuy nhiên, giờ đây nền kinh tế thế giới đã trở nên tinh vi hơn nên sức đề kháng tốt hơn. Hơn thế, khả năng ứng phó với khủng hoảng của các nước phát triển cũng tốt hơn (Bộ Tài chính Mỹ 2012). Sau khi để cho Bear Sterns và Lehman Brothers, hai trong 5 ngân hàng đầu tư lớn nhất ở Mỹ phá sản để phát đi tín hiệu rằng quá lớn nhưng vẫn có thể thất bại, thị trường bắt đầu có dấu hiệu hoảng loạn. Chính phủ Hoa Kỳ cùng với nhiều nước khác đã kịp thời phát ra thông điệp không để hệ thống tài chính sụp đổ, khác với việc “đóng cửa” cung tiền và để cho 4
6. các tổ chức tài chính phá sản hàng loạt dẫn đến sự hoảng loạn của thị trường và đẩy nền kinh tế rơi vào suy thoái trong giai đoạn 1929-1933 - điều mà Milton Friedman đã chỉ ra trước đó. Một lượng tiền đủ lớn đã được bơm vào nền kinh tế để tránh sự sụp đổ của cả hệ thống tài chính. Sau gần 5 năm, nhiều vấn đề vẫn còn đang ngổn ngang, nhưng cơ bản nền kinh tế thế giới đã qua khỏi cơn khủng hoảng nghiêm trọng điều này đã được tuyên bố tại Diễn đàn Kinh tế Thế giới ở Davos, Thụy Sỹ tháng 01/2013 (Joe Weisenthal 2013). Tuy nhiên nhiều hệ lụy của cuộc khủng hoảng vẫn còn đó. Điều làm cho không ít người ngạc nhiên là tại sao cả FED và Ngân hàng trung ương Châu Âu (ECB) đã bơm một lượng tiền khổng lồ để tránh sự đổ vỡ dây chuyền của hệ thống tài chính nhưng tình trạng lạm phát phi mã lại không xảy ra? Nhìn vào Mỹ, Martin Feldstein (2013) đã chỉ ra rằng, thực ra trong giai đoạn 2008-2012, FED đã bơm cho các tổ chức tài chính, các ngân hàng khoảng 2 nghìn tỷ đô-la, nhưng do kinh tế đang bất ổn, các doanh nghiệp khó mở rộng hoạt động, kinh tế suy thoái, trong khi FED lại có cơ chế trả lãi tiền gửi nên các tổ chức tài chính đã gửi tại FED 1,8 nghìn tỷ đô-la. Do vậy cung tiền trên thực tế đã tăng rất ít và không gây ra lạm phát.Tuy nhiên, điều này không thể đảm bảo trong tương lai khi mà nhu cầu vay mượn gia tăng, các ngân hàng mở rộng tín dụng thì lạm phát hoàn toàn có thể xảy ra. II. KHI NHÀ NƯỚC LÀM THAY THỊ TRƯỜNG 1. Từ Marx đến sự thất bại của mô hình kinh tế XHCN thuần túy Cuộc cách mạng công nghiệp ở Anh bước vào thời kỳ đỉnh cao thì cũng là lúc người ta biết đến Karl Marx với Tư bản luận, Duy vật biện chứng, Duy vật lịch sử, Marx cho rằng lịch sử của xã hội loài người là lịch sử của đấu tranh giai cấp. Xã hội loài người trải qua 5 hình thái gồm: cộng sản nguyên thủy, chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư bản và cuối cùng là xã hội cộng sản. Chủ nghĩa tư bản chỉ là một giai đoạn tiến hóa trong phát triển kinh tế và cuối cùng nó sẽ được thay thế bởi một thế giới không có chế độ tư hữu (Marx 1867&1894). Con người không vị kỷ mà có thể vì cái chung; chế độ công hữu là ưu việt; cuối cùng, trong xã hội cộng sản, con người sẽ làm theo năng lực, hưởng theo nhu cầu là những lập luận của Marx. Tiên đoán của Marx về xã hội cộng sản có thể sẽ xảy ra trong tương lai. Sự thành công ở các nước Bắc Âu hiện nay, hay việc cung cấp nhiều phúc lợi xã hội cho người dân ở các nước phát triển đang chứng minh các luận điểm của Marx về một xã hội tốt đẹp hơn. Tuy nhiên, các học thuyết của ông được xây dựng cách đây khoảng 150 năm trong bối cảnh trình độ phân công sản xuất của xã hội, các tiến bộ công nghệ đang ở mức thấp nên nhiều điểm đã sớm trở nên không phù hợp như phân tích ở phần III dưới đây. Hơn thế, một số học thuyết của Marx đã bị hiểu sai, hay được áp dụng không đúng đã để lại những hậu quả tai hại. David Harvey (2010), người đi tiên phong nghiên cứu và phát triển các luận điểm của Marx và liên tục dạy “Tư bản luận” từ năm 1971 đến nay đã chỉ ra rằng: Tư bản luận đã phân tích rất khoa học về tư bản chủ nghĩa nhưng không nói nhiều đến cách thức xây dựng một cuộc cách mạng cộng sản. Hoặc chúng ta cũng không thể tìm thấy nhiều về một xã hội cộng sản trông như thế nào. Cuộc cách mạng vô sản đã thành công và Khối XHCN đã được hình thành sau khi Vladimir Lenin đưa thêm luận điểm về bạo lực cách mạng và lãnh đạo thành công cuộc cách mạng tháng Mười. Sự phát triển thần kỳ của Liên Xô trong một thời gian không chỉ gây ra sự ngộ nhận ở các nước XHCN mà cả với một số học giả phương Tây. Năm 1961, Paul Samuelson, người Mỹ đầu tiên đoạt giải Nobel Kinh tế đã viết trong quyển Kinh tế học – giáo trình kinh tế nổi tiếng nhất thế giới lúc bấy giờ: 5
7. Tổng sản phẩm quốc gia (GNP) của Liên Xô bằng khoảng một nửa của Hoa Kỳ, nhưng Liên Xô đang tăng trưởng nhanh hơn. Kết quả mà bất kỳ ai cũng có thể dự đoán rằng GNP của Liên Xô sẽ vượt qua GNP của Hoa Kỳ sớm thì vào năm 1984, chậm thì vào năm 1997 và trong bất kỳ tình huống nào thì GNP của Liên Xô cũng sẽ đuổi kịp GNP của Hoa Kỳ. Hai thập kỷ sau, Samuelson vẫn giữ quan điểm của ông, và chỉ thay hai mốc thời gian bằng 2002 và 2012 (Samuenson 1978). Tuy nhiên, nhiều người đã chỉ ra rằng mô hình kinh tế XHCN không bền vững. Trong tác phẩm “Đường về Nô lệ”, Hayek (1944) cho rằng: Tất cả các hình thức của chủ nghĩa tập thể kể cả những mô hình hợp tác tự nguyện chỉ có thể được duy trì bởi một chế độ tập quyền. Chủ nghĩa xã hội cần một mô hình kinh tế tập trung mà kết quả tất yếu sẽ dẫn đến độc tài. Những nghiên cứu về hành vi tập thể của James Buchanan, Mancur Olson và Gordon Tullock cho thấy trong tập thể mọi người đều tư duy một cách duy lý nhưng đưa ra những kết quả hay hành động phi lý về mặt tập thể. Câu chuyện “Đổ than” để đạt kế hoạch vào năm 1979 ở Việt Nam trong loạt bài “Đêm trước Đổi mới” của Báo Tuổi Trẻ năm 2005 là một ví dụ điển hình: Nỗi ám ảnh không đạt chỉ tiêu đe dọa số phận chính trị của tất cả ban lãnh đạo công ty, đến đồng lương tất cả cán bộ công nhân cũng như danh hiệu thi đua của toàn đơn vị. Không thể “bó tay”, ban lãnh đạo công ty quyết định ăn ngủ tại công trường, thức trắng đêm cùng công nhân, vượt qua sương muối, gió may miệt mài khai thác cho bằng đủ chỉ tiêu được giao. Công việc lúc này bận rộn và khó khăn gấp đôi bình thường vì sau khi mất công khai thác, công ty còn mất một công nữa là đổ than đi. Đổ xuống vực, xuống suối, xuống hang hay bất cứ đâu cũng được (Xuân Trung và Quang Thiện 2005). Ở đâu cũng vậy, Việt Nam, Liên Xô hay Trung Quốc, nông dân chỉ tập trung vào mảnh đất 5% của mình mà không quan tâm đến việc chung. Mô hình kinh tế tập thể, kinh tế kế hoạch đã đi vào ngõ cụt như phân tích của Janos Kornai (1992). Những gì xảy ra thực tế ở ngay các nước XHCN cũng đã chỉ ra rằng con người là vị kỷ chứ không vì cái chung. Họ không có động cơ làm việc khi không có sự đền bù xứng đáng cho nỗ lực cá nhân. Công hữu không thể tạo ra sự phá hủy sáng tạo như lập luận của Joseph Alois Schumpeter (1942). Nhà nước không thể làm thay thị trường. Mô hình XHCN theo kiểu cưỡng bức và duy ý chí mà chính nó đã vi phạm ngay phép biện chứng của Marx đã thất bại. Gần như tất cả các nước XHCN đã tiến hành cải cách kinh tế để áp dụng các quy luật của thị trường. Cải cách theo “vụ nổ lớn” cũng như “dò đá sang sông” đều đã được áp dụng và cho kết quả pha trộn. 2. Cải cách “vụ nổ lớn”: Thành công và thất vọng Sau thất bại của mô hình kinh tế kế hoạch, các nước Đông Âu và Liên Xô đã cải cách theo kiểu “vụ nổ lớn” để “xóa đi tất cả làm lại từ đầu” (như Petroiska ở Liên Xô). Hầu hết tài sản Nhà nước được tư nhân hóa. “Sau một đêm”, các thể chế kinh tế tập trung được thay bằng các thể chế thị trường. Với cách tiếp cận này, một số nước đã có được những thành công nhất định, trong khi một số khác chỉ đem lại sự thất vọng cho công chúng cùng với bất ổn xã hội. Các nước Đông Âu đã trở thành thành viên của Cộng đồng châu Âu (EU) như Czech, Hungary, Bungary hay Ba Lan, nói chung là đã thành công với mức độ phát triển hay tiến bộ xã hội tiệm cận với các nước phát triển. Lý do của sự thành công là (1) không ít thì nhiều về 6
8. cấu trúc xã hội, hay văn hóa của các nước này cũng có những tương đồng với các nước Tây Âu; và (2) quan trọng nhất là sức ép để trở thành thành viên của EU đã buộc các nước Đông Âu phải tiến hành cải cách nhanh chóng và xây dựng các thể chế thị trường trên nguyên tắc thượng tôn pháp luật hay pháp quyền giống như các nước khác trong EU. Tuy có được những thành công ban đầu, nhưng các nước này vẫn đang phải đối mặt với những mặt trái của kinh tế thị trường. Đối với Liên bang Nga, có hai quan điểm trái chiều và người viết bài thuộc về nhóm cho rằng cải cách của nước Nga đã không thành công trên thực tế. Phần lớn khối tài sản khổng lồ (như khai thác tài nguyên và buôn bán vũ khí chẳng hạn) của một quốc gia từng được xem là hùng mạnh nhất thế giới đã rơi vào tay một số ít người. Khi mà pháp quyền không được tôn trọng để chống lại tình trạng “cá lớn nuốt cá bé”, quy luật khắc nghiệt nhất của kinh tế thị trường, thì một xã hội bất công cho phần lớn dân chúng đã được tạo ra. Những xung đột xã hội hay sắc tộc gần đây chính là hậu quả của sự bất công này. Trong đánh giá vào 01/2013, với tựa đề Những kịch bản cho Liên bang Nga, Diễn đàn Kinh tế Thế giới tại Davos Thụy Sỹ đã chỉ ra những vấn đề rất cơ bản của Nga (WEF 2013a). Hơn 50% những người làm trong những lĩnh vực chuyên môn quan trọng cho một nền kinh tế đang tìm kiếm cơ hội rời khỏi nước Nga. Khả năng giá năng lượng trên thế giới giảm, cấu trúc thể chế yếu kém và thiếu lòng tin là những thách thức lớn nhất hiện nay ở Nga. Một số vấn đề của nước Nga hiện nay được thể hiện qua quan sát và so sánh khá thú vị giữa nước Nga trước thập niên 1990 và ngày nay của Ts. Lê Hồng Giang (2013). Cải cách ở những nước thuộc Liên Xô cũ như: Ucraina, Belarus đã đem lại sự thất vọng cho công chúng. Chán ngán với Chính phủ hiện tại, công chúng hoặc là sử dụng lá phiếu của mình, hoặc là gây bạo loạn để hình thành nên chính phủ mới. Đây chính là những cuộc cách mạng màu trong thời gian qua. Tuy nhiên, sự thất vọng đã xảy ra ngay sau đó và đưa xã hội đã rơi vào tình trạng chia rẽ và bất ổn triền miên. Thực ra, bản chất của sự bất ổn ở Nga hay các nước thuộc cộng hòa Xô Viết trước đây là do các quan hệ thị trường đã được đưa vào quá nhanh trong khi pháp quyền không được tôn trọng và những nhân tố cơ bản của một xã hội dân sự không được quan tâm. Cho dù ai đứng trong chính phủ cũng là để bảo vệ lợi ích của số ít những người đã thâu tóm phần lớn tài sản quốc gia trong quá trình chuyển đổi. Phúc lợi xã hội không được coi trọng và quyền lợi của phần lớn người dân bị hy sinh. 3. “Dò đá sang sông”: Thành công ban đầu, nhưng Khác với các nước Đông Âu và Liên Xô, với đặc điểm riêng của mình nhất là do đặc điểm kinh tế nông nghiệp phân tán, Việt Nam và Trung Quốc đã tiến hành cải cách kinh tế theo cách tiệm tiến hay “dò đá sang sông”.2 Các hoạt động kinh tế từng bước được nới lỏng để chúng tuân theo các quy luật thị trường. Kết quả rõ nhất đối với hai nước là tốc độ tăng trưởng kinh tế cao trong một thời gian rất dài trong khi vẫn duy trì được sự ổn định chính trị, xã hội. Một số chính sách cải cách của hai nước đã đem lại lợi ích cho rất nhiều người, nhất là những cải cách về đất đai, nông nghiệp và nông thôn. Sau những lúng túng ban đầu, cả hai nước này đã cố gắng tìm cách kết hợp kinh tế thị trường với các nguyên lý của XHCN mà Việt Nam gọi là kinh tế thị trường định hướng XHCN và Trung Quốc gọi là XHCN với đặc sắc Trung Quốc. Lựa chọn này có vẻ hiệu quả trong một thời gian, nhưng những rắc rối bắt 2 Bây giờ nhìn lại thì thấy cải cách ở Việt Nam và Trung Quốc là khác với các nước đông Âu. Tuy nhiên, việc cải cách từ từ của hai nước này có lẽ do những yếu tố ngẫu nhiên nhiều hơn là chủ đích như vậy. Cũng có ý kiến cho rằng đây không phải là do thận trọng mà do bảo thủ không muốn cải cách triệt để. 7
9. đầu nảy sinh và ngày một trầm trọng hơn. Hiện nay cả Việt Nam và Trung Quốc đang phải đối mặt với ít nhất hai vấn đề hết sức nan giải. Thứ nhất, cải cách kinh tế đã đi quá nhanh trong khi với mục tiêu ổn định được đặt lên hàng đầu nên cải cách hệ thống chính trị đã diễn ra khá thận trọng. Sự tương thích giữa các thể chế kinh tế và chính trị ở cả hai nước đang được tranh luận sôi nổi mà nó được biểu hiện rõ nét nhất qua bình luận của ông Nguyễn Văn An, Nguyên Chủ tịch Quốc hội Việt Nam bàn về phương thức cầm quyền của Đảng (Nguyễn Văn An 2010) và phát biểu của ông Ôn Gia Bảo, Thủ tướng Trung Quốc ở Thâm Quyến hồi tháng 08/2010 (Wang Guanqun 2010). Cải cách các thể chế chính trị như thế nào là điều không đơn giản. Nếu không cải cách để loại bỏ sự xơ cứng hay thoái hóa của bộ máy, nhất là tình trạng tham nhũng và vô trách nhiệm tràn lan, thì sự ổn định của các thể chế chính trị nói riêng, xã hội nói chung sẽ bị đe dọa. Tuy nhiên, việc rập khuôn một cách máy móc các thiết chế dân chủ theo kiểu phương Tây có lẽ không phải là phương cách tốt. Sự bất ổn, thậm chí là bạo loạn ở các nước thuộc Liên Xô cũ cũng như nhiều nước trong khu vực là bài học nhãn tiền cho bất cứ ai mơ về những cải cách không thực tế. Tuy nhiên, cho dù tiếp cận theo phương thức nào, thì cũng cần phải có sự cạnh tranh hay giám sát thực chất ở mỗi vị trí trong bộ máy nhà nước. Việc kìm kẹp xã hội quá lâu, không có những điều chỉnh cần thiết dẫn đến tức nước vỡ bờ và xảy ra cuộc cách mạng hoa nhài như các nước theo chế độ chuyên chế ở Trung đông là những điều cần hết sức lưu ý. Thứ hai, mặt trái của kinh tế thị trường hay những thất bại thị trường đang nổi lên ngày càng nhiều và gay gắt. Kinh tế thị trường đã không là chiếc đũa thần để giải quyết mọi vấn đề của mô hình kinh tế kế hoạch như nhiều người mong đợi mà nó lại gây ra rắc rối. Cái vòng luẩn quẩn thất bại của thị trường dẫn đến thất bại của nhà nước và ngược lại như Josephs Stigilitz (2000) đã phân tích cứ liên tục xảy ra. Càng tăng trưởng kinh tế, thì những người ở vị thế bất lợi càng bị thiệt thòi. Nếu cứ để cho thị trường vận hành một cách tự do theo “bản năng” của nó thì sự bất công hay các vấn đề xã hội khác sẽ trở nên ngày một nghiêm trọng hơn. Không ai khác, nhà nước sẽ phải giải quyết những vấn đề này. Tuy nhiên, câu hỏi khó nhất là nhà nước nên làm như thế nào. III. NHÀ NƯỚC PHÚC LỢI Ở CÁC NƯỚC BẮC ÂU Chỉ có khoảng 25 triệu người nằm ở các rẻo đất hẹp, nhưng mô hình nhà nước phúc lợi (welfare state) ở các nước bắc Âu, nhất là bốn nước Đan Mạch, Na Uy, Phần Lan và Thụy Điển gây ra rất nhiều chú ý với rất nhiều nghiên cứu về mô hình này. Năm 2011, Diễn đàn Kinh tế Thế giới tại Davos Thụy Sỹ đã tìm hiểu Con đường của các nước bắc Âu (WEF 2011) và tháng 02/2013 vừa qua, Tờ Nhà kinh tế, có trụ sở ở Anh đã có Báo cáo đặc biệt: Mô hình các nước bắc Âu (Economist 2013a). Trong gần như tất cả các xếp hạng về mức độ phát triển của các quốc gia trên thế giới, những nước này nhìn chung đều có vị thứ cao nhất. Trong nghiên cứu Mô hình bắc Âu của Viện nghiên cứu Kinh tế Phần Lan, nhóm tác giả Torben M. Andersen, Bengt Holmström, Seppo Honkapohja, Sixten Korkman, Hans Tson Söderström và Juhana Vartiainen (2007) đã chỉ ra rằng: So sánh một cách tổng thể với các nước khác, các nước bắc Âu tốt hơn khi kết hợp hiệu quả kinh tế và tăng trưởng với thị trường lao động nhân bản, phân phối thu nhập công bằng và cố kết xã hội. Mô hình này tạo ra nguồn cảm hứng cho nhiều người tìm kiếm một hệ thống kinh tế - xã hội tốt hơn Ở chiều ngược lại, điều làm cho nhiều người ngạc nhiên là tại sao các nước bắc Âu có thể trở nên thịnh vượng và tăng trưởng tốt với các khuyến khích kinh tế được xem là yếu đi 8
10. cùng với thuế suất rất cao, một hệ thống an sinh xã hội hào phóng và chế độ phân phối bình quân. Hình dung một cách đơn giản, trong thị trường tự do không có chính phủ, một người làm ra bao nhiêu được sẽ bỏ túi bấy nhiêu và các chi tiêu cá nhân của họ cũng không phải đóng thuế hay cống nộp cho ai cả. Lúc này động cơ của các cá nhân là cao nhất. Ở mô hình xã hội cộng sản lý tưởng làm theo năng lực hưởng theo nhu cầu của Marx, người lao động làm ra bao nhiêu thì sẽ góp toàn bộ làm tài sản chung, sau đó nhu cầu của mình như thế nào hưởng thế ấy. Cách thức phân phối này đã được áp dụng một cách cưỡng bức ở các nước XHCN thuần túy và đã thất bại. Sau đó nhà nước giao 5% đất cho nông dân thì họ chỉ tập trung vào đó mà không quan tâm đến phần còn lại và cuối cùng các nước này phải quay lại các quy luật của kinh tế thị trường, trả phần lớn tài sản ruộng đất cho người dân như phân tích ở trên. Đối với mô hình ở các nước bắc Âu hiện nay, người lao động làm ra 100 đồng thì phải đóng thuế (bao gồm thuế thu nhập và thuế tiêu dùng) khoảng một nửa – đây là một mức rất cao. Điều thú vị là ở chỗ, các khoản thuế đang được sử dụng rất hiệu quả tạo ra một hệ thống an sinh và phúc lợi xã hội hào phóng. Xét theo logic và tâm lý thông thường thì sưu cao thuế nặng sẽ làm giảm động cơ làm việc của người lao động và phúc lợi xã hội cao mà không phải làm gì khiến người ta lười hơn. Tuy nhiên, người dân ở các nước này vẫn chăm chỉ làm việc để đưa quốc gia của họ đi đến phồn vinh. Ví dụ, sau những chập choạng bởi khủng hoảng ở thập niên 1980 và đầu thập niên 1990, trong giai đoạn 1993-2010, Thụy Điển đã giảm nợ công từ 70% xuống còn 37% GDP, ngân sách từ thâm hụt bằng 11% GDP trở thành dương 0,3%; tăng trưởng kinh tế và tăng năng suất lần lượt là 2,7% và 2,1% so với 1,9% và 1% của 15 nước mạnh nhất khối EU. Chi tiêu của khu vực công giảm từ 67% GDP xuống còn 47%, trong khi đời sống cả vật chất và tinh thần của phần lớn người dân đều khấm khá lên (Economist 2013a). Dựa vào những kết quả kinh ngạc nêu trên mà nhiều người cho rằng con đường ở giữa chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa xã hội đang tồn tại ở các nước này (Economist 2013a, và Henrik Berggren và Lars Trägårdh 2011). Chính sách mỗi nước là rất khác nhau, nhưng tựu trung, những yếu tố then chốt đi đến thành công của các nước này gồm: Thứ nhất, các nước bắc Âu đã theo chủ nghĩa tự do và trọng người tài từ rất sớm. Ví dụ, ngay từ năm 1840, Thụy Điển đã bãi bỏ các ưu tiên cho tầng lớp quý tộc vào các chức danh của nhà nước và tạo ra một dịch vụ dân sự trọng dụng người tài và không có tham nhũng. Trường phái ủng hộ thị trường tự do luôn có những vị trí chủ chốt trong chính phủ. Sự phân bổ nguồn lực theo các quy luật của thị trường tự do được tận dụng tối đa, các doanh nghiệp tư nhân có quyền cạnh tranh bình đẳng với các nhà cung cấp của chính phủ. Thứ hai, tính thực tế và ý chí sắt đá là nền tảng tạo ra một chính phủ minh bạch và trung thực. Khi phát hiện ra trục trặc thì cả hệ thống chính trị đã được huy động để tìm giải pháp và điều chỉnh sao cho hợp lý hơn. Các đồng thuận mới có thể thay thế những nguyên tắc cũ kỹ, lỗi thời một cách dễ dàng. Tính thực tế cũng giải thích tại sao các nước này liên tục cập nhật và điều chỉnh mô hình phát triển của họ. Hơn thế, thay vì kinh doanh hay làm ở khu vực tư nhân như nhiều nơi khác, rất nhiều người tài ở các nước này đã vào làm việc tại khu vực nhà nước và đây được xem là vinh hạnh của họ. Thứ ba, vốn xã hội làm giảm chi phí giao dịch. Sự kết hợp của địa lý và lịch sử đã tạo ra hai nguồn vốn cực kỳ quan trọng trong xã hội đó là sự tin tưởng vào người lạ và niềm tin vào các quyền tự do cá nhân. Đây là vốn xã hội rất quý theo như phân tích của Pierre Bourdieu, Robert Putnam cũng như nhiều nhà nghiên cứu khác. Điều này giúp giảm thiểu đáng kể các 9
11. chi phí giao dịch – một rào cản rất lớn làm giảm hiệu quả kinh tế như phân tích của Ronald Coase cùng nhiều người khác. Thứ tư, tự chủ cá nhân là một trong những yếu tố then chốt. Sự kết hợp của một quy mô nhà nước lớn với chủ nghĩa cá nhân có vẻ gì đó phi lý đối với nhiều người, nhưng Lars Tragardh chỉ ra rằng đây không phải là vấn đề lớn vì người dân cho rằng vai trò của chính phủ là thúc đẩy quyền tự chủ cá nhân và sự vận động của xã hội. Các chính sách được thiết kế sao cho mỗi cá nhân có sự tự chủ cao nhất và ít phụ thuộc vào người khác nhất. Ví dụ việc tách bạch thuế khóa và thu nhập giữa vợ và chồng trong gia đình tạo ra tính tự chủ cho mỗi người. Việc tạo tính tự chủ cá nhân này đã giúp cho mỗi người được đeo đuổi những mục tiêu ưa thích của mình và không bị ràng buộc hay phụ thuộc vào những người khác. Đây có lẽ là một trong những nguyên nhân chính để người dân ở các nước này vẫn chăm chỉ làm việc cho dù thuế cao và phúc lợi xã hội hào phóng. Trong giai đoạn 1870-1970, các nước bắc Âu đã có tốc độ tăng trưởng nhanh nhất thế giới nhờ những cải cách tạo điều kiện cho các hoạt động kinh doanh như việc thiết lập các ngân hàng hay tư nhân hóa việc quản lý và khai thác rừng. Tuy nhiên, sự mở rộng quy mô không có kỷ luật của nhà nước đã chặn đà tăng trưởng trong thập niên 1970-1980. Sau đó, những người ủng hộ thị trường tự do đã tạo ra một kết quả đáng kinh ngạc bằng việc quyết tâm cắt giảm các khoản chi tiêu công và thiết lập môi trường kinh doanh tự do (Economist 2013). Thực ra, trong thập niên 1980-1990, các nước này cũng đã trải qua những cuộc khủng hoảng hết sức nghiêm trọng. Theo Klas Eklund (2011), sự ổn định gần đây và không bị tác động nhiều bởi cuộc khủng hoảng năm 2008 của những quốc gia này là nhờ họ đã học được những bài học từ trước đó. Kinh nghiệm và kỹ năng quản lý khủng hoảng của họ là điều nên học. Tóm lại, công thức thành công của các nước bắc Âu thực ra không có gì là bí mật cả. Tôn trọng các quy luật của thị trường, tôn trọng tự do của các cá nhân và một nhà nước hữu hiệu vì lợi ích của người dân là chìa khóa thành công. Tuy nhiên đây là điều rất khó bắt chước. Trong đó yếu tố xây dựng lòng tin để tạo ra một xã hội cố kết là cực kỳ quan trọng. Hơn thế, mô hình này hiện đang gặp nhiều thách thức với tiến trình toàn cầu hóa, người nhập cư gia tăng làm cho tính đồng nhất trong xã hội ở các nước này giảm đi. IV. VÌ SAO NƯỚC THỊNH, NƯỚC SUY – MỘT LUẬN GIẢI GẦN ĐÂY Các học thuyết phát triển đang rơi vào khủng hoảng và chưa một chủ thuyết nào được đa số công nhận như các học thuyết của Marx ở các nước XHCN hay thị trường tự do trước năm 2008. Rất nhiều thảo luận đang nổi lên, nhất là giờ đây kinh tế học được phân thành rất nhiều nhánh nhỏ và liên thông với các khoa học khác. Trang web nơi thảo luận của rất nhiều những nhà kinh tế, những tinh hoa hàng đầu thế giới hiện nay phản ảnh rất rõ sự sôi động và đa dạng trong các quan điểm. Đối với các nước đang phát triển, tác phẩm “Tại sao Nước thịnh, Nước suy: Nguồn gốc của Quyền lực, Sự thịnh vượng, và Nghèo khó” của Daron Acemoglu và James Robinson (2012)3 là rất đáng tham khảo. Hai tác giả đã phân tích sự phát triển của các nền kinh tế thế giới qua nhiều thế kỷ và chỉ ra rằng những nước phát triển là những nước có thể chế kinh tế và thể chế chính trị dung nạp trong khi những nước có thể chế kinh tế và thể chế chính trị khai thác hay tước đoạt thì khó phát triển. 3 Có lẽ hai tác giả đã cố ý chơi chữ khi đặt tên Why Nations Fail, gần như đọc ngược lại của The Wealth of Nations, tác phẩm kinh điển của Adam Smiths. Nhiều người cho rằng tác phẩm này có thể giúp các tác giả đoạt giải Nobel Kinh tế trong tương lai, đặc biệt là nếu những dự báo về kinh tế Trung Quốc là đúng. 10
12. Thể chế kinh tế dung nạp (inclusive economic institutions) là thể chế, ví dụ như các nước bắc Âu, hay Hàn Quốc, cho phép và khuyến khích sự tham gia đông đảo của người dân trong các hoạt động kinh tế mà chúng làm cho tài năng và kỹ năng của mỗi người được sử dụng tốt nhất và cho phép mọi người được lựa chọn điều mình mong muốn. Thể chế kinh tế này được đặc trưng bởi sự bảo đảm quyền tài sản cá nhân, một hệ thống pháp luật không thiên vị, và sự cung cấp các dịch vụ công bình đẳng để mọi người có thể trao đổi và hợp đồng với nhau, nó cũng cho phép sự tham gia của các hoạt động kinh doanh mới và cho phép người dân lựa chọn nghề nghiệp của mình. Thể chế kinh tế tước đoạt (extractive economic institutions) là thể chế không có được các đặc trưng nêu trên mà ở đó chúng được thiết kế để tước đoạt hay khai thác thu nhập hay của cải của nhóm này để phục vụ cho một nhóm khác. Nói một cách đơn giản là thu nhập hay của cải của số đông người dân được khai thác để phục vụ cho một nhóm nhỏ những người cầm quyền và một số ít đối tượng liên quan. Một số nước Trung Đông trước cuộc cách mạng Hoa Nhài cũng như nhiều nước khác có những đặc trưng loại hình thể chế kinh tế này. Thể chế chính trị dung nạp (inclusive political institutions) là thể chế hội đủ hai điều kiện gồm: một mức độ tập trung cần thiết và đa dạng trong các quan điểm (pluralism). Khi một trong hai điều kiện không được thỏa mãn thì thể chế như vậy gọi là thể chế chính trị khai thác hay tước đoạt (extractive political institutions). Có sự liên hệ chặt chẽ giữa các thể chế kinh tế và thể chế chính trị. Thể chế chính trị tước đoạt tập trung quyền lực trong tay một số ít tầng lớp tinh hoa và có ít các giới hạn trong thực thi quyền lực. Các thể chế kinh tế tước đoạt khi đó được thiết kế để tước đoạt các nguồn lực từ phần còn lại của xã hội để phục vụ cho những đối tượng đang nắm quyền. Do vậy thể chế kinh tế tước đoạt một cách tự nhiên gắn liền với thể chế chính trị tước đoạt. Nói chính xác hơn là thể chế kinh tế tước đoạt phải dựa vào thể chế chính trị tước đoạt để tồn tại. Những nhóm đặc lợi kinh tế sử dụng nguồn lực một cách vô tội vạ mà không quan tâm đến hiệu quả chung cho toàn xã hội. Các chính sách được đưa ra mục đích duy nhất là để bảo vệ lợi ích của các nhóm này, và chúng triệt tiêu sự sáng tạo. Trong thể chế dạng này, giới cầm quyền rất sợ cái mới, rất sợ sự phá hủy sáng tạo, điều mang lại lợi ích cho toàn xã hội nhưng đe dọa quyền lực của họ và những người đang được hưởng lợi từ cấu trúc thể chế đó. Điều này trên thực tế đã xảy ra ở Anh, thời kỳ trước cuộc cách mạng công nghiệp khi mà hoàng gia và những người liên quan đã tìm mọi cách để bảo vệ lợi ích của mình và cấm đoán các ý tưởng sáng tạo và điều này cũng khá phổ biến ở không ít nước trong thời đại ngày nay. Thể chế kinh tế dung nạp, ngược lại, được hình thành trên các nền tảng mà chúng được tạo ra bởi thể chế chính trị dung nạp và chúng làm cho quyền lực được phân bố trên một diện rộng các tầng lớp xã hội và giới hạn việc thực thi quyền lực độc đoán. Những thể chế chính trị như vậy cũng cản trở việc thâu tóm quyền lực hay phá hủy các nền móng của các thể chế kinh tế dung nạp. Những người đang kiểm soát quyền lực chính trị không thể sử dụng chúng một cách dễ dàng để thiết lập các thể chế kinh tế tước đoạt có lợi cho chính họ. Thể chế kinh tế dung nạp tạo ra việc phân bổ các nguồn lực công bằng hơn và giúp cho cấu trúc thể chế chính trị dung nạp bền vững hơn. Sự kết hợp giữa thể chế kinh tế dung nạp và thể chế chính trị tước đoạt hay ngược lại là không bền vững. Các thể chế kinh tế tước đoạt sẽ không thể tồn tại dài lâu trong một thể chế chính trị dung nạp. Tương tự, thể chế kinh tế dung nạp sẽ không hỗ trợ và không được hỗ trợ bởi thể chế chính trị tước đoạt. Trong tình huống này, hoặc là các thể chế kinh tế dung nạp dần được chuyển hóa và thay thế bởi các thể chế kinh tế tước đoạt, hoặc ngược lại, sự năng 11
13. động của các hoạt động kinh tế sẽ làm mất ổn định các thể chế chính trị tước đoạt và dần chuyển biến thành các thể chế chính trị dung nạp với sự tham gia đông đảo của các tầng lớp trong xã hội. Những lý giải về thể chế nêu trên là rất thú vị. Tuy nhiên, đây mới chỉ là sử tổng kết những điều đã xảy ra cùng những vấn đề mà nhiều người khác đã chỉ ra, trong khi những dự đoán của các tác giả vẫn chưa có thời gian để kiểm chứng. Còn quá sớm để nói về ảnh hưởng của chủ thuyết này, nhưng những phân tích này là rất đáng tham khảo, nhất là cho các nước đang phát triển trong việc cải cách thể chế hiện hữu để trở nên hiệu quả hơn. V. VAI TRÒ VÀ BẢN CHẤT CỦA NHÀ NƯỚC 1. Chức năng và vai trò của nhà nước Giải quyết thất bại thị trường Cải thiện công bằng Cung cấp hàng hóa công thuần túy Bảo vệ người nghèo Quốc phòng Các chương trình Luật pháp và trật tự chống nghèo Quyền sở hữu tài sản Cứu nguy khi có thảm họa Quản lý kinh tế vĩ mô Chức năng Chức thiểu tối Y tế công cộng Xử lý các ngoại Điều tiết độc Xử lý thông tin Cung cấp dịch vụ tác quyền không hoàn hảo BHXH Giáo dục cơ bản Điều tiết các tiện Bảo hiểm (y tế, Tái phân bổ lương Bảo vệ môi ích thiết yếu [như nhân thọ, hưu trí) hưu trường điện nước] Điều tiết tài chính Trợ cấp gia đình Chính sách chống Bảo vệ người lao Bảo hiểm thất nghiệp độc quyền Chức năng Chức gian trung động Phối hợp hoạt động tư nhân Phân phối lại Nuôi dưỡng các thị trường Phân phối lại tài sản Các sáng kiến về cụm Chức năng Chức cực tích Hình 1: Các chức năng của nhà nước Nguồn: Ngân hàng Thế giới (1997) 12
14. Tất cả các quốc gia trên thế giới đều có nhà nước và nhà nước luôn đóng vai trò quan trọng thuộc diện bậc nhất trong xã hội. Trừ một số nước thuộc “Một tỷ người dưới đáy” (Paul Collier 2007) mà ở đó nhà nước có cũng như không, ở tất cả các nước trên thế giới, nhà nước, đại diện cũng như thực thi vì quyền lợi của toàn dân, luôn được thừa nhận là có thể đứng trên tất cả các chủ thể còn lại. Trong “Báo cáo Phát triển Thế giới năm 1997” với tiêu đề “Nhà nước trong một Thế giới đang Chuyển đổi”, Ngân hàng Thế giới đã đưa ra một bức tranh khá toàn diện về vai trò của nhà nước mà Francis Fukuyama (2004) lấy làm cơ sở cho tác phẩm “Xây dựng Nhà nước” của ông. Như mô tả trong Hình 1, nhà nước có hai nhóm chức năng chính là sửa chữa thất bại thị trường và cải thiện công bằng. Nhà nước “không được giao” chức năng hay nói cách khác là không nên tham gia vào các hoạt động kinh tế/kinh doanh thuần túy mà không có những thất bại thị trường vì đây là việc của thị trường. Quy mô của nhà nước như thế nào là một cuộc tranh cãi dai dẳng (Francis Fukyyama 2004). Nhìn dưới góc độ kinh tế thì nhà nước là chủ thể chi tiêu hay sử dụng nguồn lực xã hội nhiều nhất. Nhà nước có quy mô nhỏ thì ngân sách cũng chiếm khoảng 20% GDP; đối với các nước có quy mô nhà nước lớn thì ngân sách chiếm hơn một nửa GDP. Ví dụ, vào năm 2012, Đan Mạch 56%, Thụy Điển 51,3%, Mỹ 41,7%, Việt Nam 30,3%. Trung Quốc 23,6%, Thái Lan 23,3% và Banglades 16,2% (Heritage 2013). Những khoản chi tiêu chủ yếu cho an ninh, quốc phòng, cơ sở hạ tầng công, giáo dục, y tế, các chương trình phúc lợi cho người nghèo Đây là những việc mà các nhà nước phải làm do khu vực tư nhân không có động cơ hoặc làm không hiệu quả do những khuyết tật của thị trường. Nhà nước cũng tham gia vào các hoạt động kinh tế; nước nào cũng có DNNN. Tuy nhiên, điều đáng lưu ý là trong tất cả các quốc gia đã đi đến thịnh vượng, không nước nào xác định vai trò chủ đạo của nhà nước hay kinh tế nhà nước. Nói cách khác, nhà nước luôn sử dụng một tỷ phần nguồn lực xã hội lớn nhất, nhưng đây là vai trò đặc biệt chứ không nên xem nhà nước hay kinh tế nhà nước có vai trò chủ đạo trong nền kinh tế vì như vậy sẽ giẫm chân vào chức năng của thị trường và gây rắc rối cho nền kinh tế do nhà nước sẽ vừa đá bóng, vừa thổi còi. Cho dù hầu hết các nước trên thế giới công nhận sở hữu tư nhân, nhưng tài sản công luôn chiếm phần nhiều nhất. Hơn thế, trong những trường hợp cần thiết (vì an ninh quốc gia chẳng hạn), nhà nước có thể trưng mua, thậm chí là tịch thu tài sản, hay tính mạng của người dân (gọi nhập ngũ và đưa ra chiến trường khốc liệt với khả năng tử vong rất cao chẳng hạn). Tuy nhiên, khi pháp quyền được lấy làm nền tảng, thì nhà nước phải là chủ thể đầu tiên tôn trọng pháp luật chứ không thể muốn gì làm nấy theo kiểu độc tài chuyên chế. 2. Khi nào các mục tiêu chung có thể đạt được? Nhà nước làm sứ mệnh sửa chữa các thất bại của thị trường do tính vị kỷ của con người gây ra. Tuy nhiên, về bản chất, hành vi của những người làm ở khu vực công hay khu vực tư đều như nhau. Nói cách khác điều trớ trêu là nhà nước cũng chỉ là tập thể của những con người vị kỷ. Ăn theo (free rider) và mâu thuẫn giữa người sở hữu và người thừa hành (Principal – Agent Problem) luôn ảnh hưởng đến hiệu quả và tính hữu hiệu của tổ chức. Nếu mục tiêu của tổ chức càng mù mờ thì điều này càng nghiêm trọng. Ngay ở trong các doanh nghiệp với mục tiêu rất rõ ràng là vì lợi nhuận nhưng vấn đề mâu thuẫn giữa người sở hữu và người thừa hành đã rất lớn. Mục tiêu của các doanh nghiệp tư nhân mà chính xác là những người chủ sở hữu là lợi nhuận hay suất sinh lợi trên đồng vốn đầu tư mà họ phải bỏ ra. Tuy nhiên các doanh nghiệp cũng là các tập thể và mỗi người được giao một nhiệm vụ khác nhau. Vấn đề lớn nhất trong bất kỳ tổ chức nào là trong rất nhiều 13
15. trường hợp lợi ích giữa người sở hữu và người thừa hành mâu thuẫn nhau. Trong bộ phim tài liệu “Trong cuộc” về Cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008-2010 của Charles Ferguson (2010), những người điều hành cao cấp của các công ty lớn chỉ lo mua sắm hay sử dụng những vật dụng đắt tiền như máy bay riêng cũng như tạo ra các cơ chế để có các phần thưởng hậu hĩnh cho mình. Hậu quả là khủng hoảng xảy ra, các nhà đầu tư trắng tay, cả xã hội lao đao trong khi những người này vẫn có cuộc sống xa xỉ. Làm sao để người được giao nhiệm vụ thực thi những mục tiêu được giao thay vì chỉ tập trung cho lợi ích cá nhân ở các doanh nghiệp vẫn đang là câu hỏi hóc búa. Một số cơ chế khuyến khích được thiết kế chỉ phần nào giải quyết được vấn đề này trong một số trường hợp. Đối với các DNNN thì vấn đề này còn nghiêm trọng hơn do gần như không xác định được chủ sở hữu có quyền bãi miễn những người điều hành doanh nghiệp là ai. Kết quả là tiền vốn hay tài sản của công được một số cá nhân sử dụng cho các mục đích riêng, củng cố quyền lực cá nhân hay vây cánh của họ. Đây cũng là nguyên nhân làm cho các DNNN ở hầu hết các nơi trên thế giới kém hiệu quả. Việt Nam cũng không phải là ngoại lệ. Không chỉ ở Vinashin hay Vinalines mà việc sử dụng của công vô tội vạ gần như chắc chắn đang xảy ra ở hầu hết các DNNN. Vì lý do này mà nhiều nước trên thế giới, nhất là các nước phát triển, chỉ sử dụng DNNN trong một giới hạn nhỏ các hoạt động thực sự cần thiết để làm một hoặc một số chức năng hay nhiệm vụ cụ thể nào đó. DNNN dứt khoát không thể vừa tham gia kinh doanh, vừa làm chức năng điều tiết vĩ mô hay nhiệm vụ xã hội. Việc giao các DNNN nhiệm vụ như vậy chẳng khác nào cho những người điều hành chúng tính chính danh hay công cụ để sử dụng tài sản công cho mục tiêu riêng của họ và phần thua lỗ đã có “nhiệm vụ xã hội” gánh chịu. Doanh nghiệp đã như vậy, đối với nhà nước thì vấn đề còn nghiêm trọng hơn vì các mục tiêu thường mù mờ hơn rất nhiều. Các nghiên cứu cũng như bằng chứng thực tế về hành vi chỉ ra rằng, ở những điều kiện hay áp lực khác nhau, các lựa chọn tập thể hay lựa chọn công cho ra các kết quả rất khác nhau. Mancur Olson (1967) đã chỉ ra rằng: “Những cá nhân duy lợi và tư duy hợp lý sẽ không hành động để đạt được lợi ích chung trừ phi số người trong nhóm là nhỏ hoặc có một sự sức ép hoặc một công cụ đặc biệt nào đó bắt buộc các cá nhân phải hành động vì lợi ích chung.” Nói cách khác, thông thường trong một tập thể tất cả các cá nhân đều tư duy hợp lý, nhưng cho ra các kết quả phi lý về mặt tập thể. Trong rất nhiều trường hợp trên thế giới, thường thì một số ít sẽ được phần nhiều trong việc phân bổ các lợi ích có thể phân chia, trong khi chi phí thì bị đẩy cho rất nhiều người hay cả xã hội gánh chịu. Đối với các quyết định đầu tư, phân bổ nguồn lực, những người có vai trò quyết định hay có ảnh hưởng thường dùng chúng để củng cố quyền lực cá nhân hay phe nhóm của mình hơn là vì hiệu quả cho toàn xã hội (Alan Altshuler và David Luberoff 2003). Trong rất nhiều quyết định tập thể, mỗi cá nhân thường quan tâm đến việc làm sao để mình có được phần nhiều nhất chứ không phải là làm sao cho cái bánh lớn hơn để mọi người cùng được nhiều hơn. Trong điều kiện trò chơi không lặp lại hay những người quyết định có thể thoái thác trách nhiệm thì đây là kết quả tất yếu của các lựa chọn công. Lãng phí, kém hiệu quả, tham nhũng cũng từ đây mà ra. Cha chung đâu ai cần khóc. Điều này có thể thấy rõ nhất trong mô hình XHCN thuần túy. Đây cũng vẫn là vấn đề đau đầu trong thế giới ngày nay, nhất là ở các nước đang phát triển. Tuy nhiên, câu chuyện sẽ khác đi nếu trò chơi lặp lại và/hoặc trách nhiệm được xác định rõ ràng. Khi nghiên cứu các thành phố ở Mỹ, Paul Perterson (1981) đã nhận ra rằng, các địa phương chỉ mong các doanh nghiệp đến đầu tư, những người giỏi, có kỹ năng đến làm việc và người giàu đến ở. Nếu có những điều này thì kinh tế địa phương sẽ phát triển, thu được thuế cho các dịch vụ công. Khác với các quốc gia, các thành phố ở trong một quốc gia không có đồng tiền riêng để phá giá, dựng hàng rào thuế quan để ngăn chặn hàng hóa từ bên ngoài 14
16. Hai thành phố ở cạnh nhau đều có những điểm lợi và bất lợi như nhau nên mỗi địa phương chỉ có cách duy nhất là phải tự mình hiệu quả hơn với một chính quyền hữu hiệu. Làm thế nào để các chính quyền đô thị có thể trở nên hữu hiệu hơn? Câu trả lời là áp lực và trách nhiệm giải trình của người ra quyết định hay thiết kế chính sách. Do các vị trí chủ chốt trong chính quyền được dân bầu trực tiếp và trò chơi lặp lại nên các chính trị gia hay liên minh của họ không thể hứa hão liên tục vì lần sau sẽ không thể trúng cử. Chính vì vậy họ phải có cách thức thực thi các chính sách để giữ lời hứa của mình nếu không muốn bị gạt ra rìa. Kết quả của những áp lực nêu trên làm cho những cá nhân tư duy hợp lý đã đưa ra được những quyết định hợp lý về mặt tập thể (Paul Perterson 1981). Một điều đáng ngạc nhiên là thuế thấp hay những ưu đãi trước mắt không phải là yếu tố để các doanh nghiệp đến đầu tư mà họ còn cần nhiều thứ khác. Cạnh tranh về ưu đãi, hay cạnh tranh xuống đáy giữa các địa phương không thể kéo dài và tất cả cùng thiệt. Thực ra, các địa phương hay quốc gia cần có người giỏi, người giàu và dịch vụ công tốt. Muốn được như vậy thì phải chi tiêu cho các dịch vụ công nhiều. Điều này có nghĩa là thuế cũng phải nhiều. Nếu doanh nghiệp ăn nên làm ra thì họ có khả năng đóng thuế, môi trường kinh doanh tốt và dịch vụ công tốt tiếp tục thu hút được ba đối tượng nêu trên. Cái vòng xoáy trôn ốc tích cực này vẫn tiếp diễn và tất cả cùng khấm khá lên. Đây là điều đã giúp cho các thành phố rất phát triển trở thành hạt nhân của kinh tế Mỹ. Tuy nhiên, không phải lúc nào các thành phố hay địa phương cũng giữ được sức cạnh tranh của họ. Trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay, rất nhiều đô thị từng được xem là những pháo đài kinh tế không thể lay chuyển đến nay đang lao đao. Detroit – thủ phủ xe hơi của nước Mỹ là một thí dụ điển hình (xem Kelly Nolan, Emily Glazer, Jeff Bennett và Michael Ramsey 2013). Thách thức cạnh tranh với các địa phương nói riêng, các quốc gia nói chung từ các nước, các địa phương khác trên thế giới đang rất lớn. Không chỉ giới hạn ở các địa phương của Hoa Kỳ, cách tiếp cận của Paul Peterson (1981) có thể dùng để giải thích sự thành công của nhiều nước trên thế giới, nhất là trong thời đại toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế sâu rộng làm cho biên giới của các quốc gia mờ hơn bao giờ hết. Sưu cao thuế nặng đã không làm các doanh nghiệp và người lao động ở các nước bắc Âu nản lòng vì họ có được các dịch vụ công, môi trường kinh doanh, môi trường sống tốt nên chẳng việc gì phải dời đi đâu cả (Economist 2013a). Đối với các doanh nghiệp, quan tâm chính của họ là lợi nhuận cuối cùng chứ không phải chi phí cao hay thấp. Nếu mức lợi nhuận vẫn ổn thì họ chẳng có lý do gì không tiếp tục mở rộng hoạt động mà phải dời đi nơi khác cả. Hơn thế, do niềm tin được tạo dựng, trách nhiệm công dân rõ ràng nên ở các nước bắc Âu, người dân muốn làm cho khu vực công rất nhiều. Điều này đã tạo ra sự cạnh tranh lành mạnh để những người giỏi vận hành xã hội ngày càng tốt đẹp hơn. Một số nước trong khu vực như Singapore chẳng hạn cũng đang có được điều này (McKinsey & Company 2008). Áp lực có thể được tạo ra từ lá phiếu bầu, nhưng nó cũng có thể được tạo ra từ những yếu tố khác. Nhiều người cho rằng Singapore có được như ngày nay là nhờ có minh quân như Lý Quang Diệu, Hàn Quốc có Park Chung Hee, hay Đài Loan có Tưởng Giới Thạch. Đây chỉ là một phần, một yếu tố quan trọng của những nước này là áp lực phải hiệu quả để tránh bị chèn ép hay thâu tóm từ bên ngoài rất lớn. Do vậy, họ không có cách nào khác, trong giai đoạn khó khăn, là phải tự mình mạnh lên. Tuy nhiên, áp lực từ bên ngoài nêu trên là rất ngoại lệ. Do vậy, tạo ra áp lực từ bên trong là điều mà mỗi nước có thể chủ động làm được. Singapore là một trường hợp rất ngoại lệ. Quốc gia 5 triệu dân này được quản trị vừa như một công ty, vừa như một thành phố hơn là một quốc gia. Đối với các nước khác, trong quá trình phát triển, sự độc tài và chuyên chế có thể có tác dụng ở một số thời điểm nhất định như trường hợp Park Chung Hee chẳng hạn. Tuy nhiên, một xã hội dân chủ mà người dân được 15
17. bầu trực tiếp những người lãnh đạo đất nước hay địa phương là phương cách để tạo ra áp lực làm cho các cơ quan công quyền trở nên hữu hiệu hơn vì mỗi cá nhân đều hành xử theo yêu cầu của những người quyết định cái ghế của họ. Hơn thế, cấu trúc nhà nước cần phải được thiết kế để tránh việc tập trung quyền lực quá nhiều vào một hoặc một số ít cá nhân hay tổ chức và mỗi vị trí luôn chịu sự giám sát hay điều tiết bởi những đối tượng khác. Vai trò của xã hội dân sự trong việc ngăn chặn suy đồi đạo đức, lạm dụng quyền lực cũng như sự cấu kết của các đối tượng trong khu vực doanh nghiệp và nhà nước để tham nhũng và lũng đoạn là vô cùng quan trọng. Ở những nơi mà xã hội dân sự không được quan tâm thì dẫn đến chủ nghĩa tư bản thân hữu (crony capitalism) để tước đoạt phần lớn nguồn lực của xã hội cho một bộ phận rất nhỏ để tạo ra bất công và khó phát triển. Nhìn nhận về vai trò của nhà nước và hành vi của con người, có sự khác biệt cốt lõi trong các học thuyết về phát triển giữa các trường phái được phân tích ở các phần trên. Trường phái thị trường như Smith, Keynes, Hayek Friedman, và Acemoglu đều cho rằng con người là vị kỷ, vì mình chứ không vì người khác. Sự khác biệt giữa những học giả ở trường phái này chỉ là cách thức sửa chữa các khuyết tật của thị trường khi một bên cho rằng cần một chính phủ lớn trong khi bên kia cho rằng chỉ cần một chính phủ có quy mô vừa phải. Những cách thức tiếp cận khác nhau đưa ra các mô hình nhà nước khác nhau. Trong đó mô hình nhà nước phúc lợi của các nước bắc Âu có vẻ hợp lý hơn cả. Ngược lại, trường phái kinh tế XHCN thuần túy cho rằng con người là không vị kỷ và có thể vì người khác. Do vậy, sở hữu tập thể đại trà là ưu việt. Thực tế đã cho thấy tất cả các nước phát triển hiện nay đều là những nước theo các quy luật thị trường, trong khi mô hình kinh tế XHCN thuần túy về cơ bản đã không còn tồn tại. Cả Việt Nam và Trung Quốc, có được những sự tăng trưởng kinh tế cao trong một thời gian dài là nhờ áp dụng các quy luật kinh tế thị trường. Tuy nhiên, cả hai đang gặp thách thức trong việc luận giải nội dung XHCN theo hướng xoay quanh vấn đề sở hữu, vai trò của nhà nước như phân tích trong các phần sau. Một nhà nước chính trực mà ở đó những người lãnh đạo và các công chức đều mẫn cán, một lòng một dạ vì lợi ích của người dân chứ không phải vì lợi ích, vị trí hay quyền lực của mình là điều ai cũng mong muốn. Tuy nhiên, trong lịch sử loài người, chưa có bất kỳ một ví dụ thực tiễn nào cho thấy một nhà nước như vậy đã tồn tại. Ngay ở trong xã hội thần tiên, khi đã vượt qua bao nhiêu khó khăn cản trở mà chủ yếu do tay chân, người thân của thiên đình của người nhà phật gây ra, bước chân đến cửa phật rồi mà thầy trò Đường Tăng vẫn phải lo lót để có được kinh kệ mang về. Ở xã hội trần tục mức độ đương nhiên là trầm trọng hơn nhiều. Do vậy, sẽ là không tưởng khi cố gắng tìm kiếm hay xây dựng một nhà nước với những con người vị tha và không hề vị kỷ. Cần phải thừa nhận sự vị kỷ của con người là một thực tế khách quan và nhà nước nên được thiết kế dựa trên thực tế này. 16
18. PHẦN II BỨC TRANH THẾ GIỚI NGÀY NAY I. PHẢI CHĂNG TRUNG QUỐC ĐANG TRỖI DẬY? Nhìn vào cuộc bầu cử tổng thống Mỹ năm 2012 cũng như những sự kiện “chẳng giống ai”, nhất là sự đối đầu luôn được báo chí mô tả “như trẻ con” giữa Đảng Dân chủ và Đảng Cộng hòa trong tất cả các mặt của cuộc sống, từ trung ương đến địa phương, từ các vấn đề trong nước cho đến các vấn đề quốc tế, có ý kiến cho rằng nước Mỹ rất khó giải quyết những vấn đề nội tại của mình nên vị trí siêu cường của họ đang bị thách thức. Đối với Châu Âu, sự mở rộng không chọn lọc của khối này dẫn đến những rắc rối từ những quốc gia vùng ven như Hy Lạp đang lan đến những thành viên cốt lõi gồm Ý và Tây Ban Nha. Khả năng có được sự đồng thuận để giải quyết các vấn đề cấp bách ở Châu Âu là rất khó khăn. Tuy nhiên, qua sự kiện nước Mỹ đóng cửa một số hoạt động không thiết yếu trong đầu tháng 10/2013, Tờ Nhà Kinh tế đã đặt ra câu hỏi, phải chăng Mỹ còn tệ hơn cả châu Âu? (Economist 2013b) Nghi ngờ đã được đẩy lên tột đỉnh, khi không ít người đã đặt vấn đề nghiêm túc đối với việc chuẩn bị hậu sự cho sự sụp đổ của đồng Ơ-rô. Đối với các vấn đề của cả Hoa Kỳ và Châu Âu, những cái tít gây sự chú ý trong dư luận như: Sự kết thúc của Kỷ nguyên Mỹ (Charles Kupchan 2010), Sự suy giảm và Sụp đổ của Đế chế Hoa Kỳ (Gore Vidal 2011), Sự kết thúc của Châu Âu: Một nền Văn Minh được xây trên cát (Jerry Bowyer 2011) Ngược lại, với việc duy trì được tốc độ tăng trưởng kinh tế không tưởng (trên 10% một năm) trong suốt ba thập kỷ - điều chưa nước nào làm được, Trung Quốc đã trở thành công xưởng, một cường quốc kinh tế của thế giới có quy mô chỉ sau Hoa Kỳ. Vào năm 2008, Trung Quốc có thể quyết định gói kích thích kinh tế 4 nghìn tỷ nhân dân tệ (586 tỷ đô-la) một cách dễ dàng (Yao 2008); và năm 2009, nước này có đến 5 doanh nghiệp do nhà nước sở hữu chi phối nằm trong 10 công ty có giá trị thị trường lớn nhất thế giới (Economist 2013c). Martin Jacques (2009) cho rằng, tăng trưởng kinh tế ổn định, nhất là trong thời điểm suy thoái đang xảy ra ở các nước phương Tây phải dẫn đến một sự chuyển dịch quyền lực địa chính trị khi mà cân bằng toàn cầu sẽ chuyển đến Đông Á và đến nước đông dân nhất ở khu vực. Về kinh tế, tổng GDP theo giá trị danh nghĩa vào cuối năm 2012 của Mỹ là 15,7 nghìn tỷ đô- la, cao gấp gần 2 lần Trung Quốc, và 2,5 lần Nhật Bản, hai nền kinh tế số 2 và số 3 thế giới. GDP bình quân đầu người của Mỹ là 49.802 đô-la, xếp thứ 11 thế giới, nhưng các nước xếp trên họ chỉ là những nền kinh tế nhỏ có quy mô dân số ít hơn 5% dân số nước Mỹ. Hình dung đơn giản nếu GDP của nước Mỹ tăng 2.5%/ năm thì mức tăng tuyệt đối sẽ gần 1.250 đô-la, thấp hơn một chút so với GDP bình quân đầu người của Việt Nam hiện nay. Nếu GDP bình quân đầu người của Trung Quốc tăng khoảng 8% một năm thì con số tuyệt đối chưa bằng một nửa Hoa Kỳ. Nhưng giả sử hai nước này vẫn giữ nguyên tốc độ tăng trưởng thì sau khoảng 3 thập kỷ nữa GDP bình quân đầu người của hai nước sẽ bằng nhau và nền kinh tế Trung Quốc sẽ gấp hơn 4 lần nền kinh tế Hoa Kỳ, đúng bằng sự khác biệt về dân số. Phải chăng cả Thế giới mới và Lục địa già đang ở bên kia sườn dốc của sự thịnh vượng và kỷ nguyên của Trung Quốc đang đến? Tác phẩm “Khi nào Trung Quốc cai trị thế giới?” của 17
19. Martin Jacques vào năm 2009 đã gây rất nhiều chú ý. Quan điểm cho rằng sắp tới là thời của Trung Quốc cũng có những cơ sở của nó. Tuy nhiên, những nghi ngờ về khả năng trỗi dậy của Trung Quốc cũng có những cơ sở và lập luận thuyết phục. Tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc được dựa trên một nền tảng thể chế chính trị có nhiều yếu tố khai thác nên khó có thể bền vững nếu không có những cải cách chính trị để trở nên dung nạp hơn. Như đã nêu ở trên, Samuelson đã từng sai lầm khi cho rằng nền kinh tế Liên Xô sẽ vượt qua nền kinh tế Hoa Kỳ. Trên thực tế, Liên Xô đã sụp đổ. Sở dĩ Liên Xô đã đạt được tốc độ tăng trưởng thần kỳ trong thập niên 1950-1960, cho dù các nguồn lực được sử dụng rất lãng phí, là do năng suất của lĩnh vực được tập trung đầu tư rất cao. Cụ thể ở đây là chuyển từ nông nghiệp sang công nghiệp nặng. Ví dụ trong giai đoạn đầu một đồng vốn chuyển từ lĩnh vực nông nghiệp sang công nghiệp nặng sẽ tạo ra bốn đồng lời. Cho dù có lãng phí mất hai đồng thì vẫn còn 2 đồng. Tuy nhiên, theo thời gian, năng suất cao dần biến mất và sự lãng phí gia tăng do cha chung không ai khóc, người lao động không có động cơ làm việc và sáng tạo. Kết quả tất yếu là sự kết thúc của Liên bang Xô Viết và mô hình XHCN thuần túy đã thất bại. Sự tăng trưởng thần kỳ của Trung Quốc cũng như một số nước trong thời gian qua cũng được lý giải tương tự như thời hoàng kim của Liên Xô. Trung Quốc dưới thời Mao Trạch Đông trở nên tiêu điều, nguồn lực được sử dụng rất kém hiệu quả và nền tảng của xã hội bị tàn phá với những Đại nhảy vọt, Cách mạng văn hóa Với các chính sách hợp lý trong giai đoạn cuối thập niên 1970 đến thập niên 1990 của Đặng Tiểu Bình và những cộng sự của ông đã định hướng việc sử dụng nguồn lực vào những lĩnh vực tạo ra nhiều giá trị gia tăng hơn. Những cách thức mà Đặng Tiểu Bình đã sử dụng để vực dậy một nước Trung Hoa điêu tàn dưới thời Mao Trạch Đông là rất đáng tham khảo và được Ezra Vogel (2011) mô tả rất kỹ trong Đặng Tiểu Bình và sự Chuyển đổi ở Trung Quốc. Việc không đụng đến Mao Trạch Đông nói riêng, hệ thống hiện hữu lúc đó nói chung mà chỉ tập trung tạo ra những nhân tố mới (như các đặc khu kinh tế tách hẳn với sự cồng kềnh và kém hiệu quả của hệ thống hiện hữu chẳng hạn) của Đặng Tiểu Bình đã đem lại sự thần kỳ cho Trung Quốc. Tuy nhiên, khi những dư địa cho tăng trưởng dần cạn kiệt và những nhóm đặc quyền được hình thành rõ nét và trở nên mạnh mẽ hơn đã đặt Trung Quốc trước một thách thức rất lớn trong thời gian tới. Daron Acemoglu và James Robinson (2012) cho rằng: Sự tăng trưởng của Trung Quốc có khả năng sẽ đến hồi kết, đặc biệt là khi Trung Quốc đạt đến mức sống của một nước có thu nhập trung bình. Kịch bản có khả năng nhất là Đảng Cộng sản Trung Quốc hay tầng lớp tinh hoa kinh tế (economic elite) có quyền lực đang gia tăng sẽ kiểm soát quyền lực chặt chẽ trong vài thập kỷ tới. Trong trường hợp này, lịch sử và lý thuyết của chúng tôi chỉ ra rằng tăng trưởng với sự phá hủy sáng tạo (creative destruction) và sự cách tân thực sự sẽ không xảy ra và mức độ tăng trưởng kinh tế cao hiện nay sẽ dần biến mất. Nhận định này cũng rất giống với nhận định của của Edward Luttwak (2012) trong tác phẩm Sự trỗi dậy của Trung Quốc so với Lô-gic của Chiến lược. Sử dụng các nguyên lý lô-gic của chiến lược, tác giả này cho rằng, “Quốc gia đông dân nhất thế giới, nền kinh tế thứ hai thế giới có thể sẽ phải đối mặt với một sự đổ vỡ.” Những căn nguyên và nguy cơ ở Trung Quốc hiện nay được chỉ ra rất rõ trong bài viết Đảng Cộng sản còn tồn tại ở Trung Quốc được bao lâu nữa? trên tờ Financial Times ngày 20/09/2013 của Jamil Anderlini (2013). Một điều khuyến khích là các thể chế kinh tế ở Trung Quốc hiện tại mang tính chất dung hợp hơn thời Xô Viết rất nhiều. Sự cọ xát và xung đột giữa các thể chế kinh tế dung hợp và thể 18
20. chế chính trị khai thác đang diễn ra ngày một gay gắt hơn. Nếu cấu trúc thể chế tước đoạt không được điều chỉnh hợp lý thì lời nguyền của bẫy thu nhập trung bình là khó tránh khỏi đối với Trung Quốc. Ngược lại, nếu Trung Quốc có thể tiến hành cải cách để trở nên hiệu quả và hợp lý hơn thì khả năng trở thành một siêu cường là rất rõ ràng. Khi đó, nếu Trung Quốc có thể xây dựng được lòng tin với các nước, nhất là với các láng giềng thì nhân loại sẽ tốt lên và các nước láng giềng cũng được hưởng lợi từ sự thịnh vượng của nước này. Đây là điều mong đợi của nhiều người. Tuy nhiên, ngay cả khi Trung Quốc thành công trong phát triển kinh tế, nhưng nếu họ vẫn dựa vào cách tiếp cận trong quá khứ với tư tưởng nước lớn coi các nước láng giềng chỉ là những nước nhỏ, nước chư hầu thì tình hình trong khu vực nói riêng, thế giới nói chung sẽ rất khó lường. Tôn Tử Binh pháp được xem là thuật trị quốc của người Trung Hoa và ngày nay được dạy rất nhiều ở các trường kinh doanh hiện đại trên thế giới. Tuy nhiên, rất nhiều nội dung mà ở đó là những chiêu thức lừa đối phương chứ không phải tạo ra lòng tin đích thực (Edward Luttwak 2012). Hơn thế, việc Trung Quốc làm nóng những tranh chấp lãnh thổ với các nước láng giềng nhằm khơi dậy tinh thần dân tộc và để đánh lạc hướng dư luận trong nước về những vấn đề nội tại đang làm xói mòn lòng tin của các nước láng giềng và đang thúc đẩy họ tạo ra liên minh với nhau cũng như tìm kiếm sự hỗ trợ của Hoa Kỳ (Alistair Burnett 2012). Đây là điều không tốt cho cả hai bên vì nó tiềm ẩn một cuộc chạy đua vũ trang rất tốn kém không chỉ ảnh hưởng đến an ninh trong khu vực mà còn tác động tiêu cực đến sự phát triển và thịnh vượng của các nước. Với một nước láng giềng như Việt Nam, việc Trung Quốc rơi vào bất ổn hay kém phát triển thì không có lợi. Tuy nhiên cũng có những điều rất đáng lo ngại với sự trỗi dậy của Trung Quốc khi mà khả năng họ vẫn giữ cách tiếp cận từ trước đến nay như phân tích ở trên. Lòng tin tạo ra vốn xã hội trong các cộng đồng, trong khi sự tin cậy và quang minh chính đại tạo ra quyền lực mềm cho các quốc gia trên phương diện quốc tế. Liệu khi mạnh lên, Trung Quốc có thể tạo dựng được lòng tin và cùng chia sẻ các lợi ích để trở thành một nước lớn thực sự và các nước khác cùng có lợi? Đây là điều mà những nước láng giềng như Việt Nam đang rất quan tâm mà trong một phân tích gần đây nhất, Diễn đàn Kinh tế Thế giới tại Davos (WEF 2013b) đã đặt thẳng câu hỏi: Sự trỗi dậy của Trung Quốc là một cơ hội lớn hay là một đe dọa đối với khu vực? II. HOA KỲ VẪN GIỮ ĐƯỢC VỊ THẾ NHƯNG Tranh luận vẫn đang tiếp tục. Tuy nhiên, nhìn suốt chiều dài lịch sử nhân loại cũng như lịch sử từng quốc gia, nhất là trong vòng 3 thế kỷ trở lại đây mà nó đánh dấu bằng cuộc cách mạng công nghiệp được khởi đầu ở Anh, Acegmolu và Robinson (2012) cho rằng: Có rất ít nghi ngờ rằng trong 50 năm, thậm chí 100 năm nữa, Hoa Kỳ và Tây Âu, dựa trên các thể chế kinh tế và chính trị dung nạp, sẽ giàu hơn, khả năng giàu hơn rất nhiều các nước thuộc tiểu vùng Shahara, Trung Đông, Trung Mỹ và Đông Nam Á. Tuy nhiên, trong những hình thái rộng lớn này, sẽ có những thay đổi thể chế lớn trong thế kỷ tới với một số nước có thể thoát ra được thể chế khai thác để chuyển từ nghèo sang giàu. Có lẽ vị trí siêu cường của Hoa Kỳ trong thế kỷ 21 này chưa thể bị thách thức và tiềm lực của các nền kinh tế phát triển ở châu Âu cũng như các nước có thể chế kinh tế và chính trị dung nạp khác vẫn còn rất lớn. Điều này được chứng minh bằng các con số cụ thể trong Đánh giá triển vọng năm 2013 và khuyến nghị việc phân bổ danh mục đầu tư của Goldman Sachs, Tiềm lực cũng như những vấn đề nội tại của các trung tâm kinh tế thế giới gồm Hoa Kỳ, Tây 19
21. Âu, Nhật Bản và các nước trong khối BRIC (Brazil, Nga, Ấn Độ và Trung Quốc) đã được chỉ ra rất cụ thể. Nền kinh tế Hoa Kỳ được dựa trên bốn lợi thế cơ bản gồm: kinh tế, thể chế, nguồn nhân lực và địa chính trị (Goldman Sachs 2013). Các công ty tư nhân hàng đầu của Hoa Kỳ mà giá trị của chúng được tạo ra dựa trên sự sáng tạo đã trở lại vị trí những công ty có giá trị thị trường lớn nhất trên thế giới, trong đó có ba người khổng lồ về công nghệ là Apple, Google và Microsoft (Economist 2013c). Sở dĩ Apple trở thành doanh nghiệp có giá trị lớn nhất thế giới là do doanh nghiệp này có khả năng tạo ra những sản phẩm mà nó có khả năng tích hợp rất nhiều chức năng của hàng chục, thậm chí hàng trăm thiết bị vào một cái Iphone trong lòng bàn tay. Về cuộc bầu cử tổng thống ở Hoa Kỳ năm 2012, trong bài xã luận ngày 13/08/2012, Bernie Goldberg (2012), cây bút gạo cuội của FOX News, kênh truyền thông của Đảng Cộng hòa cho rằng chiến dịch tái tranh cử của Obama là một trong những chiến dịch tranh cử bẩn thỉu nhất của chính trường nước Mỹ. Tuy nhiên, trong bài xã luận trên kênh Forbes ngày 20/08/2012, Rick Ungar (2012) cho rằng: Cuộc tranh cử lần này chưa thấm tháp gì so với nhiều cuộc bầu cử trước đây. Đó là cuộc bầu cử tổng thống năm 1800 nơi mà tổng thống John Adams và phó tổng thống Thomas Jefferson - hai quan chức được bầu ở vị trí cao nhất của Hoa Kỳ và mỗi người đã đóng vai trò then chốt tạo lập ra nước Mỹ đã đấu với nhau trong cuộc đua vào nhà trắng và đã tạo ra một truyền thống của những chiến dịch tranh cử tiêu cực mà nó có thể làm cho những ứng viên hiện tại phải đỏ mặt vì xấu hổ. Thực ra, con người ai cũng ham hố quyền lực. Vị kỷ hay nói thẳng ra tham, lười và ích kỷ là bản tính của loài người. Không ít người cho rằng việc đưa ra những điều chẳng hay ho gì của đối thủ cho bàn dân thiên hạ nhìn vào, nhất là việc tranh nhau giữ vị trí quốc gia đại sự là không hợp lý là bẩn thỉu. Tuy nhiên, do thể chế ở nước Mỹ được thiết kế để tạo ra những cuộc đua minh bạch để cuối cùng tài năng hay các nguồn lực xã hội được khai thác và sử dụng hợp lý và kết quả là họ đã tạo ra được một vị trí siêu cường. Sự tranh cãi cũng như va chạm giữa các nhóm có lợi ích khác nhau ở quốc hội cũng như khắp mọi nơi ở nước Mỹ là những vấn đề tất yếu và nó sẽ luôn như vậy bởi vì đó là quá trình chia sẻ và phân bổ các nguồn lực trong xã hội cho những đối tượng khác nhau và ai cũng muốn phần hơn và cũng muốn mình đúng. Mục tiêu quan trọng nhất của các chính trị gia ở khắp mọi nơi trên thế giới là giữ ghế của mình. Tuy nhiên, cấu trúc thể chế ở gần như tất cả các nước phát triển giúp cho người dân - những người làm chủ đất nước - thực sự nhận ra ai làm tốt và họ có quyền lựa chọn trong các nhiệm kỳ tiếp theo. Với cấu trúc thể chế như vậy, các chính trị gia nói riêng, các nhà hoạch định chính sách nói chung không chỉ vì mục tiêu thắng cử trước mắt hay giữ ghế với những lời hứa hão mà họ còn phải thiết kế các chính sách khả thi để triển khai có kết quả tốt để đảm bảo chiến thắng trong nhiệm kỳ tiếp theo của bản thân hay liên minh của mình như phân tích ở trên. Đây là khía cạnh tích cực của cấu trúc thể chế nhà nước ở Mỹ. Tuy nhiên, nền chính trị Hoa Kỳ hiện đang có vấn đề rất nghiêm trọng như phân tích của Yasheng Huang (2013): Nền chính trị tiền bạc ở Mỹ là một vấn đề rất lớn và quả thật nó đang khiến cho chế độ như một cỗ máy hỏng nặng, không còn vận hành trơn tru Nó hỏng hóc chính là vì về cơ bản nó đối nghịch với dân chủ. Nền chính trị tiền bạc là hình thái lệch lạc của dân chủ. Nó phá hoại và làm mất giá trị một trụ cột chuẩn mực của dân chủ – một người một phiếu. 20
22. Thêm vào đó, bất bình đẳng gia tăng cũng là một vấn đề nghiêm trọng khác của Mỹ. Những người giàu đang có được phần nhiều hơn trong miếng bánh xã hội. 1% số người có thu nhập cao nhất của Mỹ chiếm đến 18,3% tổng thu nhập; và trong giai đoạn 2009-2012, thu nhập của nhóm này tăng đến 31%, trong khi 99% còn lại chỉ tăng 1% và 90% thu nhập bị giảm (R.A., J.S. và L.P 2013). Điều này có nghĩa là thu nhập hay của cải tăng thêm trong 3 năm qua của Mỹ chỉ dành cho 1% số người thu nhập cao nhất. Bất công đã gây ra làn sóng chiếm đóng phố Wall vào năm 2011 với khẩu hiệu “Chúng ta là 99%”. Paul Krugman (2011), nhà kinh tế đoạt giải Nobel năm 2009 còn phân tích rằng thực ra “Chúng ta là 99,9%”. Chỉ có 0,1% người Mỹ được hưởng lợi từ sự tăng trưởng và phát triển kinh tế của nước này. Sự giằng co trong các vấn đề liên quan đến Luật bảo hiểm y tế mới của Mỹ mà nó có lợi cho hầu hết người nghèo là một minh chứng cho thấy sự ích kỷ của người giàu. Do vậy, ở góc độ liên bang, ví trí siêu cường của Mỹ có lẽ chỉ nằm trong tay thiểu số những người giàu chứ chưa hẳn đã đem lại lợi ích rộng khắp cho đại bộ phận người dân một cách công bằng. Tuy nhiên, may cho nước Mỹ là do được tổ chức theo hình thức phi tập trung với quyền tự chủ rất cao đến từng thị trấn nhỏ và một xã hội dân sự được tự do phát triển và bắt rễ rất lâu nên các vấn đề cơ bản của nước Mỹ không đến nỗi nghiêm trọng do tranh chấp quyền lực giữa các chính trị gia ở chính phủ Trung ương. Các địa phương, các thành phố ở Mỹ luôn phải cạnh tranh quyết liệt với nhau trong điều kiện không có rào cản và ngày nay còn phải cạnh tranh với các nơi khác trên thế giới như phân tích ở trên. Do vậy, những quyết định hợp lý có lợi cho nhiều người vẫn thường xuyên được đưa ra thay vì hầu hết là các quyết định đều phi lý về mặt tập thể. Do vậy sức cạnh tranh hay sức hút của những trung tâm kinh tế của Mỹ như Boston, New York, Silicon Valley vẫn đang hết sức mãnh liệt. III. MỘT THẾ GIỚI ĐANG KÉM PHẲNG HƠN Khi Thế giới phẳng của Tom Friedman (2005) ra mắt đã tạo ra một cuộc tranh luận khá sôi nổi. Những lập luận của Friedman đã tạo ra sự lạc quan cho các nước chưa phát triển về một triển vọng tươi sáng hơn. Những trang viết từ quan sát của một nhà báo gạo cuội của New York Times đã truyền cảm hứng cho rất nhiều người. Tuy nhiên, những gì xảy ra trên thực tế đang cho thấy một thế giới đang trở nên kém phẳng hơn, đang lệch đi nhiều hơn. Jagdish Bhagwati (2010), một giáo sư kinh tế người Mỹ gốc Ấn và là một trong những học giả hàng đầu về thương mại quốc tế cho rằng những lập luận của Friedman không có cơ sở. Về mặt không gian, xu hướng đô thị hóa và sự nở ra không ngừng của các siêu đô thị trên thế giới là minh chứng rõ ràng nhất cho thấy thế giới không thể phẳng (Susan Christopherson, Harry Garretsen and Ron Martin 2008). Theo phiên bản dự báo mới nhất về xu hướng đô thị hóa của Liên hiệp quốc, vào cuối năm 2011 có 52,1% dân số thế giới sống ở các đô thị; tỷ lệ này của năm 2030 là 60% và 2050 là 67,1% (United Nations 2011). Các siêu đô thị trở nên quan trọng và có tầm ảnh hưởng nhiều hơn. Với sự phát triển của công nghệ, các hoạt động từ xa trở nên phổ biến hơn. Ví dụ, với công nghệ giải phẫu từ xa thì các bác sỹ, các nhà phẫu thuật hàng đầu chỉ phải tập trung ở một vài trung tâm nghiên cứu lớn và trở nên lười đi lại để tìm hiểu nghiên cứu hơn. Như vậy, tri thức thực sự chỉ tập trung ở một số điểm giới hạn. Xu hướng tập trung này đang là thách thức rất lớn cho các nước đi sau. Sở dĩ các đô thị ngày một phình ra là do nó có được lợi thế tích tụ (agglomeration economies) nhờ tiết kiệm chi phí di chuyển và tăng khả năng lan truyền tri thức để trở nên hiệu quả hơn (Edward Glaeser 2010). Điều này làm cho lực lượng lao động chất lượng cao, có chuyên môn đổ dồn về các đô thị lớn, các nước phát triển. Ví dụ, đội ngũ du học sinh đã có rất nhiều đóng góp để một số quốc gia trở nên phát triển, như Đài Loan hay Hàn Quốc chẳng hạn. Tuy nhiên, đây là điều thách thức cho những nước như Việt Nam ngày nay vì rất nhiều những người có cơ hội học 21
23. tập hay phát triển kỹ năng ở những nơi có chất lượng cao có khuynh hướng ở lại nhiều hơn khi mà môi trường trong nước không thể hoặc không muốn dung nạp họ. Do vậy, chảy máu chất xám đang là một trong những trở lực cho các nước đang phát triển. Đối với vấn đề của các nước nghèo đã được Paul Collier (2007), phân tích rất kỹ trong quyển sách “Một tỷ dưới đáy: Tại sao các nước nghèo nhất đang thất bại và điều gì có thể làm”. Đối với các nước đang phát triển vừa thoát ngưỡng nghèo, thì bẫy thu nhập trung bình là nỗi lo thường trực. Hơn thế, việc trở nên thất thế trong quá trình mở cửa thị trường hay bẫy tự do thương mại cũng là thách thức rất lớn đối với các nước đi sau. Một vấn đề lớn khác của các nước đang phát triển là quy mô và chức năng của nhà nước. Fukuyama (2004) đã chỉ rằng chính phủ ở các nước đang phát triển thường quá lớn và quá tham trong phạm vi những chức năng mà họ muốn thực hiện, trong khi vấn đề cấp bách nhất cho phần lớn các nước đang phát triển là cần nâng cao sức mạnh cơ bản của các thể chế nhà nước để thực hiện những chức năng cở bản mà chỉ có nhà nước mới làm được. Năng lực thấp, nguồn lực không có mà quá ôm đồm đang làm cho nhà nước ở rất nhiều quốc gia đang phát triển rất kém hiệu quả. Nhiều chính sách yếu kém của những thể chế này đang gây tổn hại đến sự phát triển của nhiều nước đang phát triển. 22
24. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Daron Acemoglu và James Robinson (2012), Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty (Tại sao Nước thịnh, Nước suy: Nguồn gốc của Quyền lực, Sự thịnh vượng, và Nghèo khó) 2. Kaname Akamatsu(1962), A historical pattern of economic growth in developing countries (Một mô hình mang tính lịch sử của tăng trưởng kinh tế ở các nước đang phát triển), đăng trên Journal of Developing Economies 3. Alan Altshuler và David Luberoff (2003), Mega-projects: The Changing of Urban Politics of Public Investment (Các siêu dự án: Sự thay đổi của chính trị đô thị trong đầu tư công), Brookings Institution Press 4. Nguyễn Văn An (2010), Nguyên Chủ tịch Quốc hội bàn về phương thức cầm quyền của Đảng, tại: ve-phuong-thuc-cam-quyen-cua-dang 5. Jamil Anderlini (2013), How long can the Communist party survive in China? (Đảng cộng sản Trung Quốc có khả năng tồn tại bao lâu nữa?), tại: 6. Vũ Thành Tự Anh (2012), Tái cơ cấu Doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam, tại: df 7. Henrik Berggren và Lars Trägårdh (2011), Social trust and radical individualism: The paradox at the heart of Nordic capitalism (Lòng tin xã hội và chủ nghĩa cá nhân cấp tiến: Nghịch lý trong trung tâm của chủ nghĩa tư bản ở các nước bắc Âu), tại: final.pdf 8. Jagdish Bhagwati (2010), Why the World is Not Flat (Tại sao thế giới không phẳng?), tại: 9. Jerry Bowyer (2011), The End Of Europe: A Civilization Built On Sand (Sự kết thúc của Châu Âu: Một nền Văn Minh được xây trên cát) 10. Alistair Burnett, Book review: The Rise of China vs. the Logic of Strategy (Điểm sách: Sự trỗi dậy của Trung Quốc so với Logic của Chiến lược), tại: 11. Bảo Cầm (2013), Tham nhũng ‘như ngứa ghẻ’ rất khó chịu, tại: ghe%E2%80%99-rat-kho-chiu.aspx 12. Bộ tài chính Mỹ (2012), The Financial Crisis Response (Phản ứng với khủng hoảng tài chính), tại: center/Documents/20120413_FinancialCrisisResponse.pdf 13. Ronal Coase (1937), The Nature of the Firm (Bản chất của Công ty) 23
25. 14. Paul Collier (2007), The Bottom Billion: Why the Poorest Countries are Failing and What Can Be Done? (Một tỷ dưới đáy: Tại sao các nước nghèo nhất đang thất bại và những gì có thể làm?) 15. Susan Christopherson, Harry Garretsen and Ron Martin (2008), The world is not Flat: Putting Globalization in its Place (Thế giới không phẳng: Đặt Toàn cầu hóa vào Vị trí của nó), tại: 16. Nguyễn Đình Cung (2012), Khó khăn của doanh nghiệp: Vấn đề và giải pháp, tại: %20nghiep%20-%20Van%20de%20va%20giai%20phap%20- %20TS%20Nguyen%20Dinh%20Cung.pdf 17. Lê Đăng Doanh (2013), Những vấn đề mới đặt ra cho cải cách thể chế kinh tế để thúc đẩy tái cơ cấu kinh tế, tại: Kinh%20te%20Mua%20xuan%202013.pdf 18. Trần Hữu Dũng (2006), Vốn xã hội và phát triển kinh tế, tại: studies.info/THDung_VonXaHoi_PhatTrienKinhTe.htm 19. Trần Hữu Dũng (2010), Khủng hoảng kinh tế và khủng hoảng trong kinh tế (học), tại 20. Vũ Dũng (2013), Hiệu quả thí điểm mô hình tập đoàn kinh tế nhìn từ Vinashin, tại: 21. Đảng Cộng sản Việt Nam (2006a), Văn kiện Đảng tập 47, NXB Chính trị Quốc gia 22. Đảng Cộng sản Việt Nam (2006b), Văn kiện Đại hội lần thứ X, tại: 92 23. Đảng Cộng sản Việt Nam (2008), Nghị quyết số 21-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (tại Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa X) về tiếp tục hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, tại: 5 24. Đảng Cộng sản Việt Nam (2011),Văn kiện Đại hội lần thứ XI, tại: &leader_topic=989 25. The Economist (2008), China seeks stimulation, tại: 26. The Economist (2013a), The Special Report: The Nordic Countries (Báo cáo Đặc biệt: Các nước bắc Âu), tại: report-nordic-countries?zid=307&ah=5e80419d1bc9821ebe173f4f0f060a07 27. The Economist (2013b), The fiscal deal in Washington: Worse than Europe, really (Giải quyết vấn đề ngân sách ở Washington: Tệ hơn cả Châu Âu, thật sao), tại: government-was-solved-week-worse-europe 28. The Economist (2013c), American private enterprise dominates the corporate premier league again, thanks to waning valuations of state-backed firms (Các công ty tư nhân của mỹ lại thống lĩnh giải ngoại hạng nhờ những nghi ngờ về giá trị của các doanh 24
26. nghiệp được hẫu thuẫn bởi nhà nước), tại: dominates-corporate-premier-league-again-thanks-waning 29. Klas Eklund (2011), Nordic capitalism: Lessons learned (Chủ nghĩa tư bản của các nước bắc Âu: Những bài học đã được học), tại: content/uploads/2011/01/Davos-The-nordic-way-final.pdf 30. Charles Ferguson (Đạo diễn) (2010), Inside Job Film (Phim Trong cuộc) 31. FETP (2013), Unplugging Institutional Bottlenecks to Restore Growth (Khơi thông nút thắt thể chế để phục hồi tăng trưởng), tại: 32. Martin Feldstein (2013), Why Is US Inflation So Low? (Tại sao Lạm Phát ở Mỹ lại quá thấp?), tại: commercial-ank-reserves-by-martin-feldstein 33. Milton Friedman và Anna Schwartz (1963), A Monetary History of the United States (Một lịch sử tiền tệ của Hoa Kỳ) 34. Thomas Friedman (2005), The World Is Flat: A Brief History of the Twenty-First Century 35. Kiyoshi Kojima (2000), The “flying geese” model of Asian economic development: origin, theoretical extensions, and regional policy implications (Mô hình đàn sếu bay của phát triển kinh tế các nước châu Á: Xuất xứ, các mở rộng lý thuyết và các khuyến nghị chính sách vùng, tại: 36. Francis Fukyyama (2004), Sate-Buiding (Xây dựng Nhà nước), Cornell University Press 37. Edward Glaeser (2010), Agglomeration Economics (Kinh tế học Tích tụ), tại: 38. Bernie Goldberg (2012), Obama’s Campaign One of the Dirtiest Ever, (Chiến dịch tranh cử của Obama, một trong những cuộc tranh cử bẩn thỉu nhất mọi thời đại), tại: one-dirtiest-ever 39. Gia Hân (2013), GS Hoàng Tụy: Đề án đổi mới giáo dục tốt nhất từ trước đến nay!, tại: nhat-tu-truoc-den-nay-1973356/ 40. Lê Hồng Giang (2013), Russia 2013, tại: 41. Goldman Sachs (2013), Outlook: Over the Horizon (Nhìn về chân trời), tại: management/intellectual-capital/isg-outlook-2013.pdf 42. Wang Guanqun (2010), Chinese premier calls for further reform, ideological emancipation, (Thủ tướng Trung Quốc kêu gọi tiếp tục cải cách, giải phóng tư tưởng), tại: 43. David Harvey (2009), Social Justice and the City: Revised Edition (Công lý xã hội và thành phố: Phiên bản hiệu chỉnh), tại: 25
27. 44. David Harvey (2010), A Companion To Marx's Capital, (Đồng hành tới Tư bản của Mác), tại: 45. David Harvey (2013), A Companion To Marx's Capital, Volume 2 (Đồng hành tới Tư bản của Mác: Tập 2) 46. Friedrich Hayek (1944), The Road to Serfdom (Đường về Nô lệ) 47. Friedrich Hayek (1963), America's Great Depression (Đại suy thoái của Mỹ) 48. Heritage (2013) Economic Freedom Index (Chỉ số tự do kinh tế 2013), tại: 49. Nguyễn Thị Hiền (2008), Xóa bao cấp qua giá cả - một khâu đột phá trong đổi mới kinh tết, trong Đổi mơi ở Việt Nam: Nhớ lại và Suy ngẫm, do Đào Xuân Sâm và Vũ Quốc Tuấn chủ biên 50. Yasheng Huang (2013),Why democracy still wins: A critique of Eric X. Li’s “A tale of two political systems”( Tại sao dân chủ vẫn thắng: Phê bình bài diễn thuyết “Chuyện hai chế độ chính trị” của Eric X. Li), bản dịch của Phạm Vũ Lửa Hạ tại: 51. David Judge, Gery Stoker và Harold Wolman (1995), Theories of Urban Politics (Các lý thuyết về chính trị học đô thị)SAGE Publications 52. John Maynard Keynes (1930), Treatise on Money (Luận giải về tiền tệ) 53. John Maynard Keynes (1935), The General Theory of Employment, Interest and Money (Lý thuyết tổng quát về thất nghiệp, lãi suất và tiền tệ) 54. Lê Kiên (2008), Nếu không đổi mới mạnh mẽ, sẽ tụt hậu xa, tại: tuc/Chinh-tri-Xa-hoi/Chinh-tri-Xa-hoi/203359,Neu-khong-doi-moi-manh-me-se-tut- hau-xa.ttm 55. Kiến Quốc (2007), Thủ tướng cho phép thí điểm nuôi hổ ở Bình Dương, tại: 56. Paul Krugman (2011), We are the 99.9 (chúng ta là 99,9), tại: 57. Janos Kornai (1992), Hệ thống xã hội chủ nghĩa 58. Charles Kupchan (2010), The End of the American Era (Sự kết thúc của Kỷ nguyên Mỹ) 59. Tương Lai (2013), Bài phát biểu tại hội nghị lần thứ VI của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam 60. Phạm Chi Lan (2013), Cần lắm những “người hung”, tại: quan-sat/pham-chi-lan-can-lam-nhung-nguoi-hung/ 61. Phan Huy Lê (2009), Trả lại sự thật hình tượng Lê Văn Tám, bài đăng trên Tạp chí Xưa và Nay số 10/2009 và được đăng lại tại: that-hinh-tuong-le-van-tam/ 62. Bùi Quang Vinh (2013), Nếu không đổi mới Việt Nam sẽ tụt hậu xa, phát biểu của Bộ trưởng Bộ kế hoạch Đầu tư Bùi Quang tại phiên họp ở tổ ngày 24/10/2013 của Kỳ họp Quốc hội Khóa XIII, Lê Kiên ghi tại: hoi/Chinh-tri-Xa-hoi/203359,Neu-khong-doi-moi-manh-me-se-tut-hau-xa.ttm 63. Vladimir Lenin (1971), The State and Revolution (Nhà nước và Cách mạng), tại: 26
28. 64. Trần Du Lịch (2010), Kinh tế Việt Nam vượt qua thách thức trong năm 2010 – Hướng tới mục tiêu trung dài hạn, tại: %E1%BB%87t%20Nam%20v%C6%B0%E1%BB%A3t%20qua%20th%C3%A1ch%2 0th%E1%BB%A9c%202010%20t%E1%BB%9Bi%20m%E1%BB%A5c%20ti%C3% AAu%20trung,%20d%C3%A0i%20h%E1%BA%A1n%20-%20TS.pdf 65. Trần Du Lịch (2013), Tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước: Vấn đề và giải pháp, tại: Kinh%20te%20Mua%20xuan%202013.pdf 66. Khánh Linh (2008), Đột phá trong nhận thức về chúa Nguyễn, Triều Nguyễn, đăng trên Vietnamnet.vn và được đăng lại tại: At-pha-trong-nhn-thc-v-chua-nguyn-triu-nguyn&catid=1511%3Ac-bao-giup- bn&Itemid=2932&lang=vi&site=71 67. John Locke (1689), Second Treatise on Civil Government (Luận giải thứ hai về chính quyền dân sự) 68. Edward Luttwak (2012), The Rise of China vs. the Logic of Strategy (Sự trỗi dậy của Trung Quốc so với Lôgic của Chiến lược) 69. Karl Marx (1867), Capital, Volume 1 (Tư bản: Quyển 1) 70. Karl Marx (1894), Capital: A Critique of Political Economy, Vol. 3 (Phê bình kinh tế chính trị) 71. Cody Mason (2013), International Growth Trends in Prison Privatization (Những xu hướng tăng trưởng quốc tế trong việc tư nhân hóa nhà tù), tại: 20in%20Prison%20Privatization.pdf 72. McKinsey & Company (2008), Special Report: Attracting the Best (Báo cáo đặc biệt: Thu hút những người giỏi nhất 73. Đỗ Hoài Nam (2013), Phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, tại: Traodoi/2013/22900/Phat-trien-nen-kinh-te-thi-truong-dinh-huong-xa-hoi-chu.aspx 74. The New School, HKS và FETP (2010), Beyond the Apex: Toward a System Level Approach to Higher Education Reform in Vietnam, tại: 75. New York Times (2013), Madoff Scandal (Vụ bê bối Madoff), tại: 76. Ngân hàng Thế giới (1997), Báo cáo Phát triển Thế giới 1997: Nhà nước trong thế giới đang chuyển đổi, tại: ien_the_gioi_1997.pdf 77. Trần Nhâm (2005), Trường Chinh với hành trình đổi mới tư duy, NXB Chính trị Quốc gia 78. Ngọc Lê (2013), Điều gì cản bước phát triển, tại: .html 27
29. 79. Kelly Nolan, Emily Glazer, Jeff Bennett and Michael Ramsey (2013), Record Bankruptcy for Detroit (Kỷ lục phá sản cho Detroit), tại: 04 80. Mancur Olson (1967), The Logic of Collective Action (Lô-gic của Hành động Tập thể), Harvard University Press 81. Vũ Văn Phúc (2013), Tính đặc thù theo định hướng xã hội chủ nghĩa của nền kinh tế thị trường ở nước ta, tại: XHCN/2013/23647/Tinh-dac-thu-theo-dinh-huong-xa-hoi-chu-nghia-cua-nen.aspx 82. Trần Việt Phương (2008), Con đường Vinh quang và Khổ ải, Phần mở đầu trong Đổi mơi ở Việt Nam: Nhớ lại và Suy ngẫm, do Đào Xuân Sâm và Vũ Quốc Tuấn chủ biên 83. David Ricardo (1817), On the Principles of Political Economy and Taxation (Về những nguyên lý của kinh tế chính trị học và thuế khóa) 84. Đặng Phong (2009a), Tư duy Kinh tế Việt Nam: 1975-1989, NXB Trí thức 85. Đặng Phong, (2009b), Phá rào, NXB Trí thức 86. Quế Phong (2013), Thủ tướng nói tiêu cực tại đơn vị của Dương Chí Dũng, tại: tai-don-vi-cua-duong-chi-dung-2357560/ 87. Robert D. Putnam (1995), Bowling Alone: America's Declining Social Capital (Chơi Bowling một mình: Sự suy giảm vốn xã hội của Mỹ), đăng trên Journal of Democracy 88. RIFE với các tác giả Torben M. Andersen, Bengt Holmström, Seppo Honkapohja, Sixten Korkman, Hans Tson Söderström và Juhana Vartiainen, 2007, The Nordic Model: Embracing globalization and sharing risks (Mô hình bắc Âu: Ôm chặt toàn cầu hóa và Chia sẻ các rủi ro), tại: a_Slovenije/The_Nordic_Model.PDF 89. R.A., J.S. and L.P (2013), The rich get richer (Người giàu đang giàu hơn), tại: 90. Đào Xuân Sâm và Vũ Quốc Tuấn (2008), Đổi mới ở Việt Nam: Nhớ lại và suy ngẫm, NXB Trí thức 91. Joseph Alois Schumpeter (1942), Capitalism, Socialism and Democracy (Chủ nghĩa tư bản, Chủ nghĩa xã hội và Dân chủ 92. Paul Samuelson (1961), Economics (Kinh tế học) 93. Paul Samuelson (1978), Economics (Kinh tế học) 94. Adam Smith (1776), The Wealth of Nations (Sự giàu có của các quốc gia) 95. Hernandez de Soto (2000), The Mystery of Capital: Why Capitalism Triumphs in the West and Fails Everywhere Else (Sự bí ẩn của vốn: Tại sao Chủ nghĩa Tư bản Thành công ở Phương tây, nhưng Thất bại ở những nơi khác”) 96. Joseph Stiglitz (2000), Economics of the Public Sector (Kinh tế học Cộng cộng) 97. Joseph Stiglitz (2010), Freefall: America, Free Markets, and the Sinking of the World Economy (Rơi tự do: Hoa Kỳ, Các thị trường Tự do”, và sự Nhấn chìm nền Kinh tế Thế giới) 28
30. 98. Nguyễn Quang Thái (2010), Đổi mới xây dựng và thực hiện kế hoạch 5 năm 2011-2015 với đột phá về cơ chế phân cấp mang tính hệ thống, tại: %20THAI.pdf. 99. Nguyễn Quang Thái và Lê Anh Sơn (1990), Phân tích sự phát triển kinh tế qua các thời kỳ và dự báo đến năm 2005” đề tài mã số 70A-02-04 của Viện Kế hoạch dài hạn và phân bố lực lượng sản xuất, Chương trình 70A 100. Thái Duy (2008), Từ khoán “hộ” đến nông dân tự chủ, trong Đổi mơi ở Việt Nam: Nhớ lại và Suy ngẫm, do Đào Xuân Sâm và Vũ Quốc Tuấn chủ biên 101. Thái Thiện (2011), 'Một con sâu đã nguy hiểm huống gì một bầy', tại: .html 102. Nguyễn Đức Thành và Đinh Tuấn Minh (2012), Đổi mới thể chế, cơ chế và những giải pháp chấn chỉnh, hoàn thiện, tái cấu trúc lĩnh vực đầu tư công, tại: chinh,-hoan-thien,-tai-cau-truc-linh-vuc-dau-tu-cong/25103.html 103. Nguyễn Xuân Thành (2013), Tái cơ cấu đầu tư công 2011-2012: Những đánh giá ban đầu, tại: Kinh%20te%20Mua%20xuan%202013.pdf 104. Nguyễn Xuân Thành và Jonathan Pincus (2011), Di dời cảng biển ở Thành phố Hồ Chí Minh: Tình huống về phân mảng thể chế, tại: www.fetp.edu.vn 105. Trần Đình Thiên (2013), Tình hình kinh tế Việt Nam 2012 và triển vọng 2013: Những nhận xét, đánh giá bổ sung, tại: Kinh%20te%20Mua%20xuan%202013.pdf 106. Nguyễn Thiệu (2008), Xử lý lạm phát và đổi mới hệ thống ngân hàng, trong Đổi mơi ở Việt Nam: Nhớ lại và Suy ngẫm, do Đào Xuân Sâm và Vũ Quốc Tuấn chủ biên 107. Trần Văn Thọ (2010), GS.Trần Văn Thọ: Kinh tế Việt Nam trực diện hai cái bẫy, tại: 108. Nguyễn Phú Trọng (2013), “Dự thảo chưa vang vọng như lời hiệu triệu”, Phát biểu của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng tại phiên họp ngày 23/10/2013 của Kỳ họp Quốc hội Khóa XII, Đ Tr. ghi, tại: vong-nhu-loi-hieu-trieu.html 109. Xuân Trung – Quang Thiện (2005), “Đêm trước” đổi mới: “Vòng kim cô”, tại: 110. Hoàng Tụy (2009), Giáo dục: Xin cho tôi nói thẳng, tại: studies.info/HoangTuy_XinNoiThang.htm 111. Từ Nguyên (2013), Ngành thuế cam kết không tham nhũng, tại: khong-tham-nhung.htm 112. UBKT (Ủy Ban Kinh tế của Quốc Hội) (2013), Kinh tế Việt Nam 2013: Tái cơ cấu Kinh tế một năm nhìn lại, tại: 29
31. Kinh%20te%20Mua%20xuan%202013.pdf 113. Rick Ungar (2012), The Dirtiest Presidential Campaign Ever? Not Even Close! (Phải chăng là chiến dịch tranh cử tổng thống bẩn thỉu nhất? Không, ngay cả gần bằng!), tại: ever-not-even-close/ 114. United Nations (2011), World Urbanization Prospects: The 2011 Revision (Các triển vọng đô thị hóa Thế giới: Bản điều chỉnh năm 2011), tại: 115. Gore Vidal (2011), The Decline and Fall of the American Empire (Sự suy giảm và Sụp đổ của Đế chế Hoa Kỳ), 116. Nguyễn Khắc Viện (2007), Việt Nam Một thiên lịch sử, Nxb Khoa học xã hội 117. Ezra F. Vogel (2011), Deng Xiao Ping and the Transformation of China (Đặng Tiểu Bình và sự Chuyển đổi ở Trung Quốc) 118. WEF (2011), The Nordic Way (Con đường của các nước bắc Âu), tại: final.pdf 119. WEF (2013a), Scenarios for the Russian Federation (Những kịch bản cho Liên bang Nga), tại: 120. WEF (2013b), Outlook of the Global Agenda 2014 (Viễn cảnh của lịch trình toàn cầu 2014), tại: 121. Joe Weisenthal, 2013, IT'S OFFICIAL: The World's Elites Declare The Global Economic Crisis To Be Over (Chính thức, Các nhà lãnh đạo thế giới công bố Khủng hoảng Kinh tế toàn cầu đã kết thúc), tại: crisis-is-over-2013-1 122. The World Bank (1994), The East Asian Miracle, tại: 123. Xây dựng Đảng (2013), Nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế của Việt Nam, tại: eFMlgMdewJ:www.xaydungdang.org.vn/Uploads/thuhuyen/Tailieu/CVC2013/6- Chuyen%2520de%2520Kinh%2520te%2520thi%2520truong.doc+&cd=6&hl=vi&ct=cl nk&gl=us 124. Yao (2008), China's 4 trillion yuan stimulus to boost economy, domestic demand (Gói kích thích kinh tế 4 nghìn tỷ nhân dân tệ sẽ kích thích kinh tế và cầu trong nước), tại: 125. Daniel Yergin và Joseph Stanislaw (1998), The Commanding Heights: The Battle for the World Economy (Những đỉnh cao chỉ huy: Cuộc chiến cho Nền kinh tế Thế giới) 30