Lí luận chính trị - Chương VII: Pháp chế xã hội chủ nghĩa - Nhà nước pháp quyền

Nội dung text: Lí luận chính trị - Chương VII: Pháp chế xã hội chủ nghĩa - Nhà nước pháp quyền

1. Chöông VII PHAÙP CHEÁ XAÕ HOÄI CHUÛ NGHÓA - NHAØ NÖÔÙC PHAÙP QUYEÀN I. PHAÙP CHEÁ XAÕ HOÄI CHUÛ NGHÓA 1. Khaùi nieäm phaùp cheá xaõ hoäi chuû nghóa Nhaø nöôùc naøo cuõng ban haønh phaùp luaät vaø duøng phaùp luaät laøm coâng cuï chuû yeáu ñeå quaûn lyù moïi maët ñôøi soáng xaõ hoäi. Do ñoù, vieäc xaây döïng vaø khoâng ngöøng hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät laø vaán ñeà quan troïng, laø hoaït ñoäng ñöôïc quan taâm thöôøng xuyeân vaø laâu daøi cuûa nhaø nöôùc. Tuy nhieân ñieàu quan troïng hôn laø laøm theá naøo ñeå heä thoáng phaùp luaät ñoù ñöôïc moïi cô quan, toå chöùc, ñôn vò caù nhaân trong xaõ hoäi toân troïng, töï giaùc vaø nghieâm chænh thöïc hieän trong thöïc teá cuoäc soáng. Phaùp luaät vaø phaùp cheá laø hai hieän töôïng khaùc nhau nhöng coù moái quan heä maät thieát vôùi nhau. Phaùp luaät vaø phaùp cheá laø hai khaùi nieäm raát gaàn nhau, nhöng khoâng ñoàng nhaát vôùi nhau. Phaùp cheá khoâng phaûi laø phaùp luaät maø laø moät phaïm truø theå hieän nhöõng yeâu caàu vaø söï ñoøi hoûi ñoái vôùi caùc chuû theå phaùp luaät phaûi toân troïng vaø trieät ñeå thöïc hieän phaùp luaät trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Phaùp luaät chæ coù theå phaùt huy ñöôïc hieäu löïc cuûa mình, ñieàu chænh moät caùch coù hieäu quaû caùc quan heä xaõ hoäi khi döïa treân cô sôû vöõng chaéc cuûa neàn phaùp cheá; vaø ngöôïc laïi, phaùp cheá chæ coù theå ñöôïc cuûng coá vaø taêng cöôøng khi coù moät heä thoáng phaùp luaät hoaøn chænh, ñoàng boä, phuø hôïp vaø kòp thôøi. Do ñoù, cuøng vôùi hoaït ñoäng xaây döïng vaø hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät, nhaø nöôùc phaûi ñoàng thôøi taïo ra moät cô cheá ñeå ñöa phaùp luaät ñi vaøo ñôøi soáng, trôû thaønh hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa caùc chuû theå phaùp luaät. Trong nhaø nöôùc XHCN, phaùp luaät laø phöông tieän phaûn aùnh vaø thöïc hieän neàn daân chuû xaõ hoäi. Ñaây laø cô sôû khaùch quan cho vieäc xaùc laäp vaø taêng cöôøng phaùp cheá. Nhö vaäy phaùp cheá chæ coù theå ñöôïc xaùc laäp treân moät neàn daân chuû thöïc söï. Töø ñoù chuùng ta coù theå neâu ra ñònh nghóa veà phaùp cheá XHCN nhö sau: Phaùp cheá xaõ hoäi chuû nghóa laø moät cheá ñoä ñaëc bieät cuûa ñôøi soáng chính trò - xaõ hoäi, trong ñoù taát caû caùc cô quan nhaø nöôùc, toå chöùc kinh teá, toå chöùc xaõ hoäi vaø moïi coâng daân ñeàu phaûi toân troïng vaø thöïc hieän phaùp luaät moät caùch nghieâm chænh, trieät ñeå vaø chính xaùc. 2. Ñaëc ñieåm phaùp cheá XHCN - Phaùp cheá XHCN laø nguyeân taéc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc XHCN. ÔÛ ñaây, phaùp cheá XHCN theå hieän ôû choã, noù ñoøi hoûi vieäc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan trong boä maùy nhaø nöôùc phaûi ñöôïc tieán haønh theo ñuùng quy ñònh cuûa phaùp luaät. Moïi caùn boä, coâng nhaân vieân trong cô quan nhaø nöôùc ñeàu phaûi toân troïng vaø nghieâm chænh tuaân theo quy ñònh cuûa phaùp luaät khi thöïc hieän caùc quyeàn vaø nghóa vuï cuûa mình; moïi vi phaïm phaùp luaät phaûi ñöôïc xöû lyù nghieâm minh. Ñoù laø cô sôû baûo ñaûm cho boä 74
2. maùy nhaø nöôùc hoaït ñoäng ñoàng boä, nhòp nhaøng, coù hieäu quaû, phaùt huy hieäu löïc cuûa nhaø nöôùc vaø baûo ñaûm coâng baèng xaõ hoäi. Ñieàu 12 Hieán phaùp 1992 (ñaõ söûa ñoåi boå sung naêm 2001) quy ñònh: “Nhaø nöôùc quaûn lyù xaõ hoäi baèng phaùp luaät, khoâng ngöøng taêng cöôøng phaùp cheá xaõ hoäi chuû nghóa”. - Phaùp cheá XHCN laø nguyeân taéc hoaït ñoäng cuûa caùc toå chöùc chính trò - xaõ hoäi vaø caùc ñoaøn theå quaàn chuùng vaø laø nguyeân taéc xöû söï cuûa moïi coâng daân. Moãi toå chöùc chính trò - xaõ hoäi vaø ñoaøn theå quaàn chuùng ñeàu coù phöông phaùp, hình thöùc, nguyeân taéc hoaït ñoäng rieâng cuûa toå chöùc mình, nhöng vieäc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa caùc toå chöùc, ñoaøn theå ñoù ñeàu phaûi toân troïng vaø tuaân theo nguyeân taéc phaùp cheá XHCN. Bôûi vì moãi thaønh vieân cuûa toå chöùc hay ñoaøn theå ñoù tröôùc heát laø moät coâng daân, cho neân hoï luoân chòu söï taùc ñoäng cuûa nhaø nöôùc; maët khaùc caùc toå chöùc chính trò - xaõ hoäi vaø ñoaøn theå quaàn chuùng ñeàu ñöôïc hình thaønh vaø hoaït ñoäng trong phaïm vi laõnh thoå cuûa nhaø nöôùc, tham gia vaøo caùc quan heä xaõ hoäi, trong ñoù coù caùc quan heä xaõ hoäi do nhaø nöôùc xaùc laäp vaø baûo veä. Ngay caû Ñaûng coäng saûn vôùi tö caùch laø ñaûng caàm quyeàn, laø löïc löôïng laõnh ñaïo nhaø nöôùc, laõnh ñaïo xaõ hoäi phaûi “hoaït ñoäng trong khuoân khoå Hieán phaùp vaø phaùp luaät” nhö Ñieàu 4 Hieán phaùp 1992 ñaõ quy ñònh. Trong nhaø nöôùc XHCN, coâng daân laø nhöõng chuû nhaân cuûa xaõ hoäi, vieäc moïi coâng daân phaûi toân troïng vaø töï giaùc thöïc hieän nghieâm chænh, trieät ñeå nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät laø ñieàu kieän baûo ñaûm coâng baèng xaõ hoäi, thöïc hieän nguyeân taéc moïi ngöôøi ñeàu bình ñaüng tröôùc phaùp luaät, laø ñieàu kieän cho moãi ngöôøi ñöôïc töï do toàn taïi, phaùt trieån. Vì vaäy, vieäc ñoøi hoûi moïi coâng daân toân troïng, töï giaùc tuaân theo phaùp luaät laø moät yeâu caàu cuûa phaùp cheá XHCN. - Phaùp cheá XHCN coù quan heä maät thieát vôùi cheá ñoä daân chuû XHCN. Trong moái quan heä naøy daân chuû XHCN laø cô sôû ñeå cuûng coá neàn phaùp cheá XHCN, ñoàng thôøi phaùp cheá XHCN laø yeáu toá khoâng theå thieáu ñöôïc ñeå cuûng coá vaø môû roäng neàn daân chuû XHCN, phaùt huy quyeàn laøm chuû cuûa nhaân daân lao ñoäng. Coù theå khaúng ñònh raèng moät neàn daân chuû XHCN thöïc söï khoâng theå thieáu phaùp cheá XHCN, bôûi vì chính phaùp cheá laø neàn taûng vöõng chaéc nhaát ñeå duy trì vaø thöïc hieän nhöõng nguyeân taéc cuûa cheá ñoä daân chuû XHCN, taïo ra tính toå chöùc kyû luaät, thieát laäp kyû cöông cuûa xaõ hoäi, baûo ñaûm coâng baèng xaõ hoäi. Moái quan heä tröïc tieáp giöõa phaùp cheá vaø cheá ñoä daân chuû XHCN ñöôïc theå hieän ôû söï tham gia cuûa ñoâng ñaûo quaàn chuùng vaøo quaûn lyù caùc coâng vieäc nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi, vaøo vieäc kieåm tra, giaùm saùt hoïat ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc. Ñaëc ñieåm naøy cuõng noùi leân neùt khaùc bieät caên baûn veà baûn chaát cuûa phaùp cheá XHCN vôùi phaùp cheá Tö saûn. - Phaùp cheá XHCN coù moái quan heä maät thieát vôùi heä thoáng phaùp luaät XHCN. Trong ñoù, heä thoáng phaùp luaät ñaày ñuû, ñoàng boä, hoaøn thieän seõ laø cô sôû cho vieäc thöïc hieän vaø taêng cöôøng phaùp cheá. Ngöôïc laïi, neáu ñaõ coù heä thoáng phaùp luaät toát maø khoâng coù phaùp cheá thì nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät cuõng khoâng theå hieän ñöôïc yù nghóa thöïc söï vaø söùc maïnh cuûa noù. 75
3. 3. Nhöõng yeâu caàu cô baûn cuûa phaùp cheá XHCN Ñeå cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá XHCN, caàn phaûi quaùn trieät nhöõng yeâu caàu cô baûn, mang tính nguyeân taéc cuûa phaùp cheá sau ñaây: 3.1. Toân troïng tính toái cao cuûa Hieán phaùp vaø Luaät Ñaây laø yeâu caàu coù yù nghóa ñaëc bieät quan troïng nhaèm baûo ñaûm tính thoáng nhaát cuûa heä thoáng phaùp luaät XHCN, taïo ñieàu kieän cho heä thoáng ñoù phaùt trieån ngaøy caøng hoaøn thieän, laøm cô sôû ñeå thieát laäp traät töï phaùp luaät, cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá XHCN. Hieán phaùp vaø luaät laø nhöõng vaên baûn coù giaù trò phaùp lyù cao nhaát do cô quan quyeàn löïc nhaø nöôùc cao nhaát ban haønh, theå hieän taäp trung yù chí vaø lôïi ích cuûa nhaân daân lao ñoäng treân caùc lónh vöïc ñôøi soáng xaõ hoäi. Vì vaäy, trong quaù trình xaây döïng vaø hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät phaûi döïa treân cô sôû nhöõng quy ñònh cuûa Hieán phaùp vaø luaät, moïi quy ñònh cuûa caùc vaên baûn quy phaïm phaùp luaät döôùi luaät ñeàu phaûi phuø hôïp vôùi Hieán phaùp vaø luaät, baûo ñaûm coù moät heä thoáng phaùp luaät ñoàng boä, thoáng nhaát. Tuy nhieân, Hieán phaùp vaø luaät vôùi ñaëc ñieåm rieâng cuûa mình, trong nhieàu tröôøng hôïp khoâng theå quy ñònh moät caùch chi tieát vaø cuï theå ñeå aùp duïng trong moïi tình huoáng. Vì vaäy, chuùng luoân ñoøi hoûi phaûi ñöôïc cuï theå hoùa baèng caùc vaên baûn döôùi luaät. Treân thöïc teá, nhöõng vaên baûn döôùi luaät heát söùc phong phuù ña daïng, chieám moät soá löôïng raát lôùn trong heä thoáng phaùp luaät. Neáu khoâng thöïc hieän toát yeâu caàu veà toân troïng tính toái cao cuûa Hieán phaùp vaø luaät thì raát deã daãn ñeán tình traïng truøng laëp, choàng cheùo hoaëc maâu thuaãn trong caùc quy phaïm phaùp luaät, laøm phaù vôõ tính thoáng nhaát cuûa heä thoáng phaùp luaät. Ñeå thöïc hieän toát yeâu caàu naøy caàn phaûi chuù yù caû hai maët: Thöù nhaát, phaûi chuù troïng tôùi vieäc hoaøn thieän Hieán phaùp vaø xaây döïng caùc vaên baûn luaät ñeå laøm cô sôû cho söï phaùt trieån vaø hoaøn thieän cuûa toaøn boä heä thoáng phaùp luaät; Thöù hai, phaûi nhanh choùng cuï theå hoùa nhöõng quy ñònh cuûa Hieán phaùp vaø luaät, trieät ñeå toân troïng tính toái cao cuûa Hieán phaùp vaø luaät. 3.2. Baûo ñaûm tính thoáng nhaát cuûa phaùp cheá treân quy moâ toaøn quoác Xuaát phaùt töø baûn chaát vaø nhöõng ñaëc ñieåm ñaëc thuø cuûa nhaø nöôùc vaø phaùp luaät XHCN vaø nguyeân taéc moïi coâng daân ñeàu bình ñaüng tröôùc phaùp luaät, phaùp cheá XHCN ñoøi hoûi phaûi coù tính thoáng nhaát veà nhaän thöùc vaø toå chöùc thöïc hieän phaùp luaät treân quy moâ toaøn quoác, khoâng chaáp nhaän nhöõng ñaëc quyeàn vaø ngoaïi leä voâ nguyeân taéc. Thöïc hieän toát yeâu caàu naøy laø ñieàu kieän quan troïng ñeå thieát laäp moät traät töï kyû cöông, trong ñoù cô quan caáp döôùi phaûi phuïc tuøng cô quan caáp treân, lôïi ích cuûa ñòa phöông phaûi phuø hôïp vôùi lôïi ích quoác gia, caù nhaân coù quyeàn töï do daân chuû nhöng phaûi toân troïng quyeàn cuûa nhöõng chuû theå khaùc. Baûo ñaûm nguyeân taéc phaùp cheá thoáng nhaát laø ñieàu kieän ñeå xoùa boû tö töôûng cuïc boä, baûn vò, ñòa phöông chuû nghóa, töï do voâ chính phuû, baûo ñaûm coâng baèng xaõ hoäi. Tuy nhieân, cuõng khoâng neân hieåu raèng tính thoáng nhaát cuûa phaùp cheá XHCN loaïi boû hoaøn toaøn söï caàn thieát phaûi tính ñeán nhöõng ñieàu kieän vaø hoaøn caûnh cuï theå, ñaëc thuø 76
4. ôû töøng nôi, töøng vuøng, töøng ñòa phöông Trong quaù trình xaây döïng, toå chöùc vaø thöïc hieän phaùp luaät, cô quan nhaø nöôùc coù theå tìm kieám nhöõng hình thöùc, bieän phaùp vaø ñöa ra nhöõng quy ñònh cuï theå ñeå ñöa phaùp luaät vaøo cuoäc soáng coù hieäu quaû, phuø hôïp vôùi nhöõng vuøng, nhöõng nôi coù ñaëc ñieåm ñaëc thuø maø vaãn ñaûm baûo ñöôïc tính thoáng nhaát cuûa phaùp cheá. 3.3. Caùc cô quan xaây döïng phaùp luaät, toå chöùc thöïc hieän vaø baûo veä phaùp luaät phaûi hoaït ñoäng moät caùch tích cöïc, chuû ñoäng vaø coù hieäu quaû. Phaùp luaät laø cô sôû ñeå cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá, vì vaäy ñoøi hoûi phaûi coù moät heä thoáng phaùp luaät hoaøn chænh vaø ñoàng boä. Phaùp luaät ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån theo nhu caàu khaùch quan caàn thieát phaûi ñieàu chænh caùc quan heä xaõ hoäi. Nhöng phaùp luaät ñöôïc xaây döïng nhö theá naøo laø keát quaû cuûa quaù trình hoaït ñoäng chuû quan cuûa con ngöôøi. Ñeå coù cô sôû vöõng chaéc nhaèm cuûng coá neàn phaùp cheá caàn phaûi chuù yù ñeán nhöõng bieän phaùp ñeå baûo ñaûm cho caùc cô quan coù traùch nhieäm xaây döïng phaùp luaät coù ñuû khaû naêng vaø ñieàu kieän ñeå hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät. Töø hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan xaây döïng phaùp luaät, môùi coù heä thoáng phaùp luaät ñaày ñuû, ñoàng boä, thoáng nhaát laøm tieàn ñeà cho coâng taùc phaùp cheá. Toå chöùc vaø thöïc hieän phaùp luaät laø moät maët quan troïng cuûa neàn phaùp cheá. Keát quaû cuûa vieäc toå chöùc vaø thöïc hieän phaùp luaät laø moät trong nhöõng tieâu chuaån ñeå xaùc ñònh tính chaát cuûa neàn phaùp cheá XHCN. Vì vaäy, moät trong nhöõng yeâu caàu ñaët ra laø muoán cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá thì phaûi baûo ñaûm cho caùc cô quan toå chöùc vaø thöïc hieän phaùp luaät hoaït ñoäng coù hieäu quaû. Thoâng qua nhöõng hoaït ñoäng toå chöùc vaø thöïc hieän phaùp luaät, môùi laøm cho caùc chuû theå phaùp luaät hieåu ñöôïc phaùp luaät, coù yù thöùc phaùp luaät vaø töï giaùc, nghieâm chænh tuaân theo phaùp luaät, qua ñoù seõ baûo ñaûm ñöôïc nguyeân taéc phaùp cheá. Moät trong nhöõng yeâu caàu cuûa phaùp cheá XHCN laø phaûi coù nhöõng bieän phaùp nhanh choùng vaø höõu hieäu ñeå xöù lyù nghieâm minh vaø kòp thôøi caùc haønh vi vi phaïm phaùp luaät. Nhieäm vuï cuûa caùc cô quan baûo veä phaùp luaät nhö Vieän kieåm saùt, Toøa aùn, Caûnh saùt nhaân daân laø raát quan troïng. Keát quaû hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan baûo veä phaùp luaät seõ coù taùc ñoäng tröïc tieáp tôùi vieäc cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá. Vì vaäy caàn thieát phaûi chuù troïng caùc bieän phaùp ñeå baûo ñaûm cho caùc cô quan baûo veä phaùp luaät coù theå hoaït ñoäng moät caùch tích cöïc, chuû ñoäng vaø coù hieäu quaû. Ngoaøi nhieäm vuï baûo veä phaùp luaät, phaùp cheá coøn laø nhieäm vuï cuûa caùc toå chöùc xaõ hoäi vaø cuûa toaøn daân, vì vaäy yeâu caàu naøy cuõng ñoøi hoûi caùc toå chöùc vaø moïi coâng daân phaûi coù traùch nhieäm tham gia ñaáu tranh choáng vi phaïm phaùp luaät, baûo veä phaùp cheá XHCN. 3.4. Khoâng taùch rôøi coâng taùc phaùp cheá vôùi vaên hoùa Trình ñoä vaên hoùa noùi chung vaø trình ñoä vaên hoùa phaùp lyù noùi rieâng cuûa caùc coâng chöùc nhaø nöôùc, nhaân vieân caùc toå chöùc xaõ hoäi vaø coâng daân coù aûnh höôûng raát lôùn tôùi quaù 77
5. trình cuûng coá neàn phaùp cheá. Trình ñoä vaên hoùa cuûa coâng chuùng caøng cao thì phaùp cheá caøng ñöôïc cuûng coá vöõng maïnh, bôûi vì khi trình ñoä vaên hoùa cuûa moïi ngöôøi caøng cao thì caøng coù yù thöùc trong vieäc toân troïng vaø tuaân theo phaùp luaät Coù theå noùi vaên hoùa laø cô sôû quan troïng ñeå thieát laäp, cuûng coá neàn phaùp cheá; ñoàng thôøi neàn phaùp cheá vöõng maïnh seõ thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa vaên hoùa, naâng cao trình ñoä vaên hoùa cuûa quaàn chuùng nhaân daân. Vì vaäy, moät yeâu caàu ñaët ra laø phaûi chuù troïng gaén coâng taùc phaùp cheá vôùi vieäc naâng cao trình ñoä vaên hoùa noùi chung vaø vaên hoùa phaùp lyù noùi rieâng cuûa moïi taàng lôùp nhaân daân. 4. Vaán ñeà taêng cöôøng phaùp cheá XHCN Taêng cöôøng phaùp cheá laø vaán ñeà ñöôïc ñaët ra trong taát caû caùc quoác gia, cho duø quoác gia ñoù coù trình ñoä phaùt trieån cao hay thaáp. Söï hieän dieän cuûa phaùp luaät trong xaõ hoäi cuõng chöa ñuû ñeå duy trì ñöôïc traät töï, kyû cöông trong xaõ hoäi. Vaán ñeà quan troïng laø phaûi coù phaùp cheá môùi taïo ra cô cheá baûo ñaûm cho nhöõng quy ñònh cuûa phaùp luaät phaùt huy hieäu löïc vaø ñieàu chænh coù hieäu quaû ñoái vôùi caùc quan heä xaõ hoäi. Trong giai ñoaïn hieän nay vaán ñeà cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá XHCN ôû nöôùc ta ñang laø vaán ñeà caàn thieát ñeå naâng cao hieäu löïc quaûn lyù cuûa nhaø nöôùc, môû roäng daân chuû xaõ hoäi chuû nghóa, phaùt huy quyeàn laøm chuû cuûa moïi taàng lôùp nhaân daân. Do ñoù, vaán ñeà taêng cöôøng phaùp cheá laø ñoøi hoûi khaùch quan cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Ñeå cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá XHCN phaûi aùp duïng nhieàu bieän phaùp ñoàng boä, trong ñoù coù caùc bieän phaùp cô baûn sau: 4.1. Taêng cöôøng söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng ñoái vôùi coâng taùc phaùp cheá Ñaây laø bieän phaùp raát quan troïng, bao truøm, xuyeân suoát trong quaù trình cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá XHCN. Söï laõnh ñaïo toaøn dieän cuûa Ñaûng coù yù nghóa quyeát ñònh ñoái vôùi keát quaû cuûa coâng taùc phaùp cheá. Tröôùc heát, laø vieäc Ñaûng ñeà ra chieán löôïc phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi ñoàng thôøi ñeà ra chieán löôïc toaøn dieän veà coâng taùc phaùp cheá. Trong töøng thôøi kyø, Ñaûng ñeà ra phöông höôùng trong vieäc xaây döïng phaùp luaät, toå chöùc, thöïc hieän phaùp luaät, giaùo duïc yù thöùc phaùp luaät cho nhaân daân, ñaøo taïo boài döôõng caùn boä phaùp lyù, toå chöùc phong traøo quaàn chuùng tham gia tích cöïc choáng moïi vi phaïm phaùp luaät. Ñaûng vaïch ra nhöõng phöông höôùng chæ ñaïo, kieåm tra, giaùm saùt hoaït ñoäng cuûa nhaø nöôùc trong coâng taùc phaùp cheá. Treân cô sôû ñöôøng loái vaø nhöõng phöông höôùng maø Ñaûng ñaõ ñeà ra, nhaø nöôùc seõ ñöa ra nhöõng bieän phaùp cuï theå, phuø hôïp vôùi ñieàu kieän, hoaøn caûnh trong töøng giai ñoaïn phaùt trieån cuûa xaõ hoäi ñeå ñaåy maïnh coâng taùc phaùp cheá. Söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng ñoái vôùi coâng taùc phaùp cheá coøn theå hieän thoâng qua söï göông maãu cuûa caùc Ñaûng vieân, caùc toå chöùc cô sôû Ñaûng trong vieäc toân troïng vaø thöïc hieän nghieâm chænh phaùp luaät cuûa nhaø nöôùc. 4.1. Ñaåy maïnh coâng taùc xaây döïng vaø hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät XHCN 78
6. Phaùp cheá chæ coù theå ñöôïc cuûng coá vaø taêng cöôøng treân cô sôû cuûa moät heä thoáng phaùp luaät ngaøy caøng phaùt trieån vaø hoaøn thieän, kòp thôøi theå cheá hoùa caùc chuû tröông, chính saùch, ñöôøng loái cuûa Ñaûng, phaûn aùnh ñuùng nhöõng ñaëc ñieåm cuûa kinh teá xaõ hoäi trong moãi giai ñoaïn cuï theå. Ñaây laø vaán ñeà theå hieän moái quan heä giöõa phaùp luaät vôùi phaùp cheá vaø phaùp luaät laø cô sôû ñeå cuûng coá vaø taêng cöôøng phaùp cheá. Muoán coù heä thoáng phaùp luaät toát, phaûi ñaåy maïnh coâng taùc xaây döïng vaø hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät. Hoaït ñoäng naøy ñöôïc theå hieän ôû nhöõng bieän phaùp nhö: phaûi thöôøng xuyeân tieán haønh vieäc heä thoáng hoùa caùc vaên baûn phaùp luaät, loaïi boû nhöõng quy ñònh phaùp luaät truøng laëp, maâu thuaãn hay laïc haäu, boå sung nhöõng quy ñònh coøn thieáu, söûa ñoåi nhöõng quy ñònh chöa hôïp lyù, naâng cao kyõ thuaät xaây döïng phaùp luaät vaø töøng böôùc minh baïch hoùa heä thoáng phaùp luaät. Beân caïnh ñoù, caàn phaûi chuù troïng coâng taùc nghieân cöùu khoa hoïc phaùp lyù, kyõ thuaät xaây döïng phaùp luaät phuø hôïp vôùi moãi giai ñoaïn cuï theå nhaèm ñaûm baûo cho heä thoáng caùc vaên baûn phaùp luaät mang tính khoa hoïc vaø ñaït trình ñoä kyõ thuaät cao, môû roäng caùc hình thöùc nhaân daân lao ñoäng tham gia vaøo vieäc xaây döïng phaùp luaät Xaây döïng moät heä thoáng phaùp luaät ngaøy caøng hoaøn chænh, ñoàng boä, phuø hôïp vôùi tình hình cuûa moãi giai ñoaïn lòch söû cuï theå laø vaán ñeà khoù khaên phöùc taïp. Ñaëc bieät laø ñoái vôùi nöôùc ta hieän nay vôùi nhöõng ñieàu kinh teá - xaõ hoäi trong thôøi kyø quaù ñoä coøn nhieàu bieán ñoäng, chöa thuaàn nhaát thì vieäc xaây döïng vaø hoaøn thieän heä thoáng phaùp luaät laïi caøng phaûi ñöôïc quan taâm nhieàu hôn. 4.2. Taêng cöôøng coâng taùc toå chöùc thöïc hieän phaùp luaät, naâng cao yù thöùc phaùp luaät cho moïi taàng lôùp nhaân daân Toå chöùc vaø thöïc hieän phaùp luaät coù lieân quan ñeán moïi chuû theå cuûa phaùp luaät. Ñaây laø khaâu trung taâm, quan troïng cuûa coâng taùc taêng cöôøng phaùp cheá XHCN. Noù ñoøi hoûi phaûi thöïc hieän vaø phoái hôïp nhieàu bieän phaùp vôùi nhau, trong ñoù coù nhöõng bieän phaùp cô baûn laø: - Ñaåy maïnh coâng taùc nghieân cöùu khoa hoïc phaùp lyù, taêng cöôøng coâng taùc giaûi thích, höôùng daãn phaùp luaät ñeå laøm saùng toû noäi dung vaø yù nghóa cuûa caùc quy ñònh phaùp luaät laøm cô sôû cho vieäc tuyeân truyeàn vaø giaùo duïc phaùp luaät ñaït keát quaû. - Caàn ñaåy maïnh coâng taùc thoâng tin, tuyeân truyeàn, giaùo duïc phaùp luaät nhaèm laøm cho nhaân daân hieåu bieát phaùp luaät, naâng cao yù thöùc phaùp luaät cuûa moïi taàng lôùp nhaân daân. - Chuù troïng coâng taùc ñaøo taïo ñoäi nguõ caùn boä phaùp lyù coù ñuû naêng löïc, trình ñoä, phaåm chaát chính trò ñeå saép xeáp vaøo trong caùc cô quan laøm coâng taùc phaùp luaät. - Chuù troïng caùc toå chöùc, kieän toaøn caùc cô quan laøm coâng taùc phaùp luaät vaø phaùp cheá, caàn phaûi xaùc ñònh roõ chöùc naêng, quyeàn haïn, nhieäm vuï, nguyeân taéc hoaït ñoäng, caûi tieán phöông phaùp laøm vieäc, taïo ñieàu kieän vaät chaát caàn thieát baûo ñaûm cho hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan naøy ñaït hieäu quaû cao. - Thöôøng xuyeân toång keát, ruùt kinh nghieäm kòp thôøi nhaèm khaéc phuïc nhöõng thieáu soùt, toàn taïi trong coâng taùc toå chöùc thöïc hieän phaùp luaät, ñeà ra nhöõng phöông höôùng vaø bieän phaùp taêng cöôøng hieäu löïc coâng taùc ñoù. 79
7. Caùc lónh vöïc hoaït ñoäng noùi treân caàn phaûi tieán haønh ñoàng ñoä vaø keát hôïp vôùi coâng taùc kieåm tra, giaùm saùt, xöû lyù nghieâm minh caùc vi phaïm phaùp luaät. 4.3. Taêng cöôøng coâng taùc kieåm tra, giaùm saùt, xöû lyù nghieâm minh nhöõng haønh vi vi phaïm phaùp luaät Ñaây laø bieän phaùp nhaèm baûo ñaûm cho phaùp luaät ñöôïc toân troïng vaø thöïc hieän nghieâm chænh, moïi ngöôøi ñeàu bình ñaüng tröôùc phaùp luaät. Tröôùc heát phaûi thöôøng xuyeân kieåm tra hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan trong boä maùy nhaø nöôùc, ñaëc bieät laø heä thoáng cô quan laøm coâng taùc baûo veä phaùp luaät. Nhöõng vi phaïm phaùp luaät cuûa caùc caùn boä, coâng chöùc trong boä maùy nhaø nöôùc phaûi ñöôïc xöû lyù nghieâm minh theo nguyeân taéc moïi coâng daân ñeàu bình ñaúng tröôùc phaùp luaät, baát cöù ai, duø ôû cöông vò naøo cuõng phaûi soáng vaø laøm vieäc theo phaùp luaät. Ñoàng thôøi, caùc cô quan baûo veä phaùp luaät phaûi coù phöông phaùp hoaït ñoäng thích hôïp, coù hieäu quaû ñeå phaùt hieän kòp thôøi vaø xöû lyù nghieâm minh, chính xaùc, ñuùng quy ñònh cuûa phaùp luaät ñoái vôùi moïi vi phaïm phaùp luaät xaåy ra. Hoaït ñoäng naøy coù yù nghóa vöøa tröøng phaït, raên ñe, giaùo duïc ñoái vôùi chuû theå ñaõ vi phaïm phaùp luaät, ñoàng thôøi coøn mang tính giaùo duïc, phoøng ngöøa chung ñoái vôùi moïi ngöôøi, qua ñoù naâng cao yù thöùc toân troïng, töï giaùc tuaân theo phaùp luaät, goùp phaàn thöïc hieän ñöôïc vaán ñeà taêng cöôøng phaùp cheá XHCN. II. NHAØ NÖÔÙC PHAÙP QUYEÀN 1. Khaùi nieäm veà Nhaø nöôùc phaùp quyeàn 1.1. Moät soá quan ñieåm veà Nhaø nöôùc phaùp quyeàn Cho ñeán nay, trong khoa hoïc phaùp lyù coøn toàn taïi nhieàu quan ñieåm khaùc nhau veà nhaø nöôùc phaùp quyeàn nhö: - Nhaø nöôùc phaùp quyeàn khoâng phaûi laø moät toå chöùc quyeàn löïc maø chæ laø moät traät töï phaùp luaät (traät töï cuûa caùc quan heä xaõ hoäi do phaùp luaät quy ñònh). - Nhaø nöôùc phaùp quyeàn laø söï phuïc tuøng nhaø nöôùc vaøo phaùp luaät, nghóa laø nhaø nöôùc ôû döôùi quyeàn löïc cuûa phaùp luaät. - Quan ñieåm khaùc laïi cho raèng nhaø nöôùc phaùp quyeàn laø nhaø nöôùc coù söï phaân chia quyeàn löïc vaø thöøa nhaän söï phuïc tuøng cuûa taát caû caùc cô quan nhaø nöôùc vaøo phaùp luaät. - Coù quan ñieåm khaùc cho raèng nhaø nöôùc phaùp quyeàn coù nhöõng ñaëc ñieåm chuû yeáu vaø quan troïng nhaát laø phaùp luaät giöõ ñòa vò thoáng trò trong ñôøi soáng nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi; coù söï phaân coâng, phaân nhieäm quyeàn löïc, coù cô cheá höõu hieäu choáng laïi söï tuyø tieän vaø vi phaïm quyeàn con ngöôøi; coâng chöùc trong boä maùy nhaø nöôùc thoâng thaïo, tích cöïc veà phöông dieän chính trò - phaùp lyù. - Vaø coù yù kieán khaùc thì cho raèng nhaø nöôùc phaùp quyeàn laø nhaø nöôùc coù naêm daáu hieäu cô baûn sau ñaây: 80
8. + Nhaø nöôùc tuyeân boá vaø thöøa nhaän treân thöïc teá nhaø nöôùc noùi chung vaø taát caû caùc cô quan cuõng nhö nhöõng ngöôøi coù chöùc vuï bò raøng buoäc bôûi phaùp luaät, töùc laø hoaït ñoäng treân cô sôû caùc ñaïo luaät vaø ñeå chaáp haønh caùc ñaïo luaät. + Caùc quan heä xaõ hoäi quan troïng phaûi do chính caùc ñaïo luaät ñieàu chænh, baûo ñaûm tính toái cao cuûa luaät ñoái vôùi caùc vaên baûn quy phaïm phaùp luaät khaùc. + Nhaø nöôùc theå hieän söï quan taâm thöôøng xuyeân veà vieäc môû roäng vaø laøm phong phuù theâm caùc quyeàn töï do cuûa con ngöôøi. + Nhaø nöôùc coù cô cheá huõu hieäu baûo veä quyeàn cuûa caùc chuû theå tham gia vaøo caùc quan heä xaõ hoäi, ñaëc bieät laø cô cheá taøi phaùn veà caùc tranh chaáp vaø xung ñoät phaùp luaät trong caùc quan heä xaõ hoäi. + Trong nhaø nöôùc, khoâng chæ coâng daân chòu traùch nhieäm tröôùc nhaø nöôùc maø ngöôïc laïi nhaø nöôùc noùi chung, taát caû caùc cô quan nhaø nöôùc noùi rieâng vaø nhöõng ngöôøi coù chöùc vuï cuõng phaûi chòu traùch nhieäm veà nhöõng haønh vi cuûa mình tröôùc coâng daân. 1.2. Khaùi nieäm nhaø nöôùc phaùp quyeàn Veà khaùi nieäm nhaø nöôùc phaùp quyeàn, cuõng coù nhieàu quan ñieåm ñöa ra nhöõng ñònh nghóa khaùc nhau, trong ñoù coù ñònh nghóa cuûa Vieän syõ thoâng taán Vieän Haøn laâm khoa hoïc Nga (Nhexesiantx) nhö sau: “Nhaø nöôùc phaùp quyeàn laø hình thöùc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa quyeàn löïc chính trò coâng khai vaø caùc moái quan heä töông hoã cuûa noù vôùi caùc caù nhaân, vôùi tö caùch laø nhöõng chuû theå phaùp luaät, nhöõng ngöôøi mang caùc quyeàn töï do cuûa con ngöôøi vaø coâng daân”. Ngaøy nay, noùi ñeán nhaø nöôùc phaùp quyeàn, tröôùc heát ngöôøi ta noùi ñeán söï ngöï trò cuûa phaùp luaät trong ñôøi soáng xaõ hoäi vaø chính trò vôùi tö caùch laø yù chí cuûa nhaân daân, coù giaù trò phoå bieán. ÔÛ ñaây, coù theå thaáy hai khía caïnh cuûa nhaø nöôùc phaùp quyeàn laø: 1. Khía caïnh phaùp lyù hình thöùc, töùc laø söï ngöï trò cuûa phaùp luaät, söï raøng buoäc bôûi phaùp luaät ñoái vôùi nhaø nöôùc vaø taát caû nhöõng thaønh vieân khaùc cuûa xaõ hoäi (noùi caùch khaùc, ñaây laø yeâu caàu baûo ñaûm phaùp cheá trong coâng taùc laøm luaät vaø aùp duïng luaät). 2. Khía caïnh noäi dung phaùp lyù, töùc laø baûn thaân phaùp luaät phaûi baûo ñaûm yeâu caàu khaùch quan, thuùc ñaåy tieán boä xaõ hoäi. Ñeå baûo ñaûm ñaày ñuû caû hai khía caïnh khoâng theå thieáu treân, ngöôøi ta ñaõ vaø ñang tìm kieám nhöõng hình thöùc toå chöùc thích hôïp cuûa quyeàn löïc nhaø nöôùc vaø nhöõng cô cheá giaùm saùt söï tuaân thuû Hieán phaùp vaø phaùp luaät moät caùch khoa hoïc vaø coù hieäu quaû, moät heä thoáng taøi phaùn hoaøn chænh. Coâng cuoäc ñoåi môùi do Ñaûng ta laõnh ñaïo ñoøi hoûi chuùng ta phaûi tieáp tuïc caûi caùch boä maùy nhaø nöôùc theo höôùng: Nhaø nöôùc thöïc söï laø cuûa nhaân daân, do nhaân vaø vì nhaân daân. Nhaø nöôùc quaûn lyù xaõ hoäi baèng phaùp luaät, caùc toå chöùc vaø thieát cheá ñeàu phaûi hoaït ñoäng treân cô sôû phaùp luaät. 81
9. 2. Khaùi quaùt daáu hieäu ñaëc tröng cô baûn cuûa Nhaø nöôùc phaùp quyeàn Töø caùc quan ñieåm, yù kieán khaùc nhau veà Nhaø nöôùc phaùp quyeàn neâu treân, coù theå khaùi quaùt veà moät soá daáu hieäu ñaëc tröng thuoäc noäi haøm cuûa khaùi nieäm Nhaø nöôùc phaùp quyeàn nhö sau: - Nhaø nöôùc phaùp quyeàn laø nhaø nöôùc trong ñoù phaùp luaät, maø ñaëc bieät laø Hieán phaùp vaø luaät giöõ ñòa vò toái cao. Vì vaäy heä thoáng phaùp luaät phaûi hoaøn thieän, theå hieän ñuùng ñaén yù chí, nguyeän voïng cuûa nhaân daân, phuø hôïp vôùi hieän thöïc khaùch quan, thuùc ñaåy söï phaùt trieån, tieán boä cuûa xaõ hoäi. Caùc cô quan nhaø nöôùc cuøng vôùi nhaân vieân trong caùc cô quan nhaø nöôùc vaø moïi ngöôøi trong xaõ hoäi toân troïng vaø nghieâm chænh thöïc hieän phaùp luaät. - Trong nhaø nöôùc phaùp quyeàn phaûi baûo ñaûm taát caû quyeàn löïc nhaø nöôùc laø thuoäc veà nhaân daân, ôû taát caû caùc khaâu laäp phaùp, haønh phaùp vaø tö phaùp phaûi theå hieän baûn chaát thaät söï laø cuûa nhaân daân. Nhaân daân söû duïng quyeàn löïc nhaø nöôùc vöøa thoâng qua caùc cô quan nhaø nöôùc do mình tröïc tieáp baàu ra, vöøa töï mình söû duïng quyeàn löïc moät caùch tröïc tieáp baèng caùc hoaït ñoäng kieåm tra, giaùm saùt vaø caùc hình thöùc daân chuû tröïc tieáp khaùc ñoái vôùi caùc cô quan nhaø nöôùc trong vieäc söû duïng quyeàn löïc nhaø nöôùc maø nhaân daân ñaõ uûy thaùc. - Quyeàn löïc nhaø nöôùc ñöôïc toå chöùc theo nguyeân taéc coù söï phaân coâng, phaân nhieäm roõ raøng trong vieäc thöïc hieän ba quyeàn laäp phaùp, haønh phaùp vaø tö phaùp ñeå thöïc hieän söï kieåm tra, giaùm saùt vieäc thöïc hieän quyeàn löïc nhaø nöôùc nhaèm haïn cheá söï laïm quyeàn, loäng quyeàn maø xaâm haïi tôùi quyeàn vaø lôïi ích hôïp phaùp cuûa coâng daân töø phía Nhaø nöôùc. - Trong Nhaø nöôùc phaùp quyeàn phaûi baûo ñaûm giaù trò con ngöôøi laø giaù trò cao quyù, laø muïc tieâu cao nhaát. Do ñoù nhaø nöôùc phaûi baûo ñaûm cho coâng daân söï an toaøn veà maët phaùp lyù, ñöôïc höôûng caùc quyeàn töï do cô baûn vaø baûo hoä cho hoï khi caùc quyeàn ñoù bò vi phaïm. Nhaø nöôùc laø coâng cuï phuïc vuï quyeàn laøm chuû cuûa nhaân daân. - Nhaø nöôùc phaùp quyeàn phaûi xaây döïng, taïo laäp ñöôïc yù thöùc tuaân thuû phaùp luaät ngaøy caøng cao cuûa taát caû moïi cô quan, toå chöùc, caù nhaân. “Soáng vaø laøm vieäc tuaân theo Hieán phaùp vaø phaùp luaät” phaûi trôû thaønh nguyeân taéc phoå bieán trong sinh hoaït coäng ñoàng. 82
10. Chöông VIII CAÙC NGAØNH LUAÄT TRONG HEÄ THOÁNG PHAÙP LUAÄT VIEÄT NAM Khi xaây döïng heä thoáng phaùp luaät trong moät quoác gia, vieäc xaùc ñònh caùc ngaønh luaät vaø ranh giôùi giöõa caùc ngaønh luaät laø moät vaán ñeà phöùc taïp nhöng coù yù nghóa quan troïng, thieát thöïc vì ñaây laø vaán ñeà lieân quan ñeán vieäc xaùc ñònh nhöõng quan heä xaõ hoäi naøo thuoäc ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa ngaønh luaät naøo vaø coøn lieân quan ñeán vieäc xaùc ñònh traùch nhieäm phaùp lí trong töøng lónh vöïc phaùp luaät khi coù vi phaïm phaùp luaät xaûy ra. Khi nghieân cöùu veà caùc ngaønh luaät trong heä thoáng phaùp luaät, chuùng ta caàn löu yù, vieäc phaân chia thaønh caùc ngaønh luaät trong heä thoáng phaùp luaät cuõng chæ laø vaán ñeà mang tính chaát töông ñoái maø thoâi. Trong khuoân khoã taäp baøi giaûng naøy, döïa treân tieâu chí xaùc ñònh moät ngaønh luaät vaø caên cöù vaøo thöïc tieãn xaây döïng phaùp luaät, chuùng toâi seõ trình baøy khaùi quaùt veà moät soá ngaønh luaät trong heä thoáng phaùp luaät nhaèm giuùp sinh vieân coù kieán thöùc cô baûn, khaùi quaùt veà nhöõng qui ñònh trong moät soá ngaønh luaät cuûa heä thoáng phaùp luaät ôû Nhaø nöôùc ta hieän nay. I. NGAØNH LUAÄT HIEÁN PHAÙP 1. Khaùi quaùt chung veà luaät Hieán phaùp. 1.1. Khaùi nieäm ngaønh luaät Hieán phaùp: Cuïm töø luaät Hieán phaùp coù theå ñöôïc hieåu theo nhöõng goùc ñoä khaùc nhau nhö: Thöù nhaát, xeùt theo goùc ñoä veà heä thoáng phaùp luaät thì luaät Hieán phaùp coù moät vò trí laø moät ngaønh luaät ñoäc laäp, cô baûn giöõ vai troø chuû ñaïo trong heä thoáng phaùp luaät Vieät Nam. Thöù hai, xeùt theo goùc ñoä veà heä thoáng caùc khoa hoïc phaùp lí thì luaät Hieán phaùp coù vò trí laø moät khoa hoïc phaùp lí chuyeân ngaønh. Thöù ba, xeùt theo goùc ñoä veà noäi dung, tính chaát, yù nghóa veà heä thoáng tri thöùc cô baûn thì luaät Hieán phaùp laø moät moân hoïc trong chöông trình ñaøo taïo luaät theo caùc caáp ñoä khaùc nhau. Trong phaàn naøy, chuùng ta seõ nghieân cöùu ôû goùc ñoä thöù nhaát: luaät Hieán phaùp laø moät ngaønh luaät ñoäc laäp, cô baûn vaø chuû ñaïo trong heä thoáng phaùp luaät Vieät Nam. Khaùi nieäm luaät Hieán phaùp: Luaät Hieán phaùp laø moät ngaønh luaät ñoäc laäp, cô baûn, chuû ñaïo trong heä thoáng phaùp luaät Vieät Nam bao goàm nhöõng qui phaïm phaùp luaät ñieàu chænh caùc quan heä phaùp luaät cô baûn nhaát, quan troïng nhaát lieân quan vaø chi phoái ñeán toaøn boä moïi maët ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa moät quoác gia. 1.2 .Ñoái töôïng, phöông phaùp ñieàu chænh cuûa luaät Hieán phaùp: - Ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa luaät Hieán phaùp: Laø nhöõng quan heä xaõ hoäi cô baûn nhaát, quan troïng nhaát gaén lieàn vôùi vieäc xaùc ñònh cheá ñoä chính trò, cheá ñoä kinh teá, vaên hoaù, giaùo duïc, khoa hoïc, coâng ngheä, ñòa vò phaùp lí cuûa coâng daân, cuûa toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc. Ñaây laø nhöõng vaán ñeà quan troïng lieân quan vaø chi phoái ñeán moïi lónh vöïc ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa moät quoác gia. 83
11. Neáu ñem so saùnh ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ngaønh luaät Hieán phaùp vôùi ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa nhöõng ngaønh luaät khaùc, chuùng ta thaáy neáu nhö ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa moät ngaønh luaät khaùc thöôøng chæ bao goàm nhöõng quan heä xaõ hoäi trong moät lónh vöïc nhaát ñònh, thì ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa luaät Hieán phaùp bao goàm nhieàu loaïi quan heä xaõ hoäi khaùc nhau treân taát caû caùc lónh vöïc ñôøi soáng xaõ hoäi. Xuaát phaùt töø ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa mình maø ngaønh luaät Hieán phaùp coù moät vò trí ñaëc bieät, giöõ vai troø chuû ñaïo trong heä thoáng phaùp luaät Vieät Nam. Nhöõng cheá ñònh cuûa ngaønh luaät Hieán phaùp laø cô sôû phaùp lí ñeå töø ñoù hình thaønh caùc ngaønh luaät khaùc. Taát caû caùc qui ñònh trong caùc ngaønh luaät khaùc ñeàu baét nguoàn vaø phaûi phuø hôïp vôùi quy ñònh cuûa ngaønh luaät Hieán phaùp vaø ñeå nhaèm cuï theå hoaù nhöõng quy ñònh cuûa luaät Hieán phaùp. - Phöông phaùp ñieàu chænh cuûa luaät Hieán phaùp: Döïa treân cô sôû ñoái töôïng ñieàu chænh nhö ñaõ neâu treân, cho neân phöông phaùp ñieàu chænh cuûa ngaønh luaät Hieán phaùp cuõng coù ñieåm khaùc bieät. Ngoaøi nhöõng phöông phaùp chung nhö caùc ngaønh luaät khaùc, noù coøn coù phöông phaùp ñieàu chænh ñaëc thuø, ñoù laø phöông phaùp aùp ñaët vaø phöông phaùp ñònh nghóa. Baèng nhöõng phöông phaùp naøy, luaät Hieán phaùp ñaõ quy ñònh veà ñòa vò phaùp lí vaø nhieäm vuï, quyeàn haïn cuõng nhö moái quan heä cuûa caùc cô quan, toå chöùc, moïi coâng daân trong xaõ hoäi vaø xaùc ñònh nhöõng nguyeân taéc chung nhaèm baûo ñaûm tính thoáng nhaát cho caû heä thoáng phaùp luaät. 1.3. Nguoàn cuûa luaät Hieán phaùp. Nguoàn cuûa luaät Hieán phaùp bao goàm nhöõng vaên baûn phaùp luaät do caùc cô quan nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn ban haønh coù chöùa ñöïng nhöõng quy phaïm phaùp luaät thuoäc ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa ngaønh luaät Hieán phaùp. Cuï theå nhö: - Hieán phaùp vaên baûn coù giaù trò phaùp lí cao nhaát trong toaøn boä heä thoáng caùc vaên baûn quy phaïm phaùp luaät cuûa Nhaø nöôùc ta. Hieán phaùp laø nguoàn cô baûn cuûa ngaønh luaät Hieán phaùp. - Caùc vaên baûn luaät khaùc cuûa Quoác hoäi nhö: Luaät baàu cöû ñaïi bieåu Quoác hoäi, Luaät toå chöùc Quoác hoäi, Luaät toå chöùc Chính phuû vaø moät soá nghò quyeát cuûa Quoác hoäi coù chöùa ñöïng nhöõng quy phaïm phaùp luaät cuûa luaät Hieán phaùp. - Moät soá vaên baûn cuûa UÛy ban thöôøng vuï Quoác hoäi, cuûa Chính phuû, Thuû töôùng Chính phuû, thaønh vieân cuûa Chính phuû, cuûa Hoäi ñoàng nhaân daân caùc caáp nhö: Phaùp leänh cuûa UÛy ban thöôøng vuï Quoác hoäi veà nhieäm vuï, quyeàn haïn cuûa Hoäi ñoàng nhaân daân vaø Uyû ban nhaân daân caùc caáp ngaøy 25/6/1996; Nghò ñònh cuûa Chính phuû veà nhieäm vuï, quyeàn haïn, traùch nhieäm quaûn lí nhaø nöôùc cuûa caùc Boä, cô quan ngang Boä ngaøy 2/3/1993; Nghò quyeát cuûa Hoäi ñoàng nhaân daân veà vieäc thoâng qua noäi quy hoaït ñoäng cuûa Hoäi ñoàng nhaân daân 2. Moät soá noäi dung cô baûn cuûa Hieán phaùp 1992 (ñaõ ñöôïc söûa ñoåi, boå sung naêm 2001). Hieán phaùp 1992 goàm lôøi noùi ñaàu, 147 ñieàu vaø ñöôïc chia thaønh 12 chöông nhö sau: Chöông I: Cheá ñoä chính trò (qui ñònh töø ñieàu 1 ñeán ñieàu 14). 84
12. Cheá ñoä chính trò quy ñònh taïi chöông I cuûa Hieán phaùp 1992 ñöôïc hieåu laø moät cheá ñònh phaùp lí cô baûn. Goàm toång theå caùc qui ñònh ñoái vôùi moïi hoaït ñoäng cuûa Nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi, laø nguyeân taéc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc, do ñoù nhöõng quy ñònh vaø nguyeân taéc quy ñònh trong chöông naøy laø cô sôû, neàn taûng chính trò cho caùc chöông sau cuûa Hieán phaùp. Noäi dung cuûa chöông naøy quy ñònh veà caùc vaán ñeà nhö: Quy ñònh veà baûn chaát vaø muïc ñích cuûa Nhaø nöôùc coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam (Ñ ieàu 2, Ñieàu 3). Quy ñònh veà heä thoáng chính trò cuûa Nhaø nöôùc coäng hoaø xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam bao goàm caùc toå chöùc nhö: Ñaûng coäng saûn Vieät Nam, Nhaø nöôùc vaø caùc ñoaøn theå, caùc toå chöùc chính trò - xaõ hoäi (Coâng ñoaøn, Maët traän Toå Quoác, Ñoaøn Thanh nieân, Hoäi Noâng daân, Hoäi Phuï nöõ vaø caùc toå chöùc chính trò - xaõ hoäi khaùc) toàn taïi vaø hoaït ñoäng trong khuoân khoå quy ñònh cuûa phaùp luaät. Quy ñònh veà nguyeân taéc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan trong boä maùy nhaø nöôùc (Ñ ieàu 6). Quy ñònh veà vò trí, vai troø laõnh ñaïo cuûa Ñaûng coäng saûn Vieät Nam (Ñieàu 4) nhaèm theå cheá hoaù vai troø laõnh ñaïo cuûa Ñaûng, ghi nhaän söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng coäng saûn laø yeáu toá haøng ñaàu baûo ñaûm cho söï thaéng lôïi trong coâng cuoäc ñoåi môùi vaø xaây döïng thaønh coâng CNXH ôû nöôùc ta. Quy ñònh veà chính saùch ñoaøn keát daân toäc (Ñieàu 5, Ñieàu 9) vaø ñöôøng loái ñoái ngoaïi cuûa Nhaø nöôùc ta (Ñieàu 14). Chöông II: Cheá ñoä kinh teá (quy ñònh töø Ñieàu 15 ñeán Ñieàu 19). Chöông naøy quy ñònh veà muïc ñích vaø phöông höôùng phaùt trieån neàn kinh teá ôû nöôùc ta. Quy ñònh veà caùc hình thöùc sôû höõu vaø caùc thaønh phaàn kinh teá ôû nöôùc ta trong thôøi kì quaù ñoä ñi leân chuû nghóa xaõ hoäi (Ñieàu 15, Ñieàu 16). Chöông III: Vaên hoaù, giaùo duïc, khoa hoïc, coâng ngheä. (quy ñònh töø Ñieàu 30 ñeán Ñieàu 43). Chöông naøy qui ñònh veà ñöôøng loái baûo toàn vaø phaùt trieån neàn vaên hoaù Vieät Nam. Xaùc ñònh vaán ñeà giaùo duïc, ñaøo taïo vaø khoa hoïc - coâng ngheä laø quoác saùch haøng ñaàu. Chöông IV: Baûo veä toå quoác Vieät Nam xaõ hoäi chuû nghóa (qui ñònh töø Ñieàu 44 ñeán Ñieàu 48). Chöông naøy xaùc ñònh ñöôøng loái quoác phoøng toaøn daân. Taïi Ñieàu 47 qui ñònh veà nhieäm vuï xaây döïng Coâng an nhaân daân caùch maïng, chính qui, tinh nhueä, töøng böôùc hieän ñaïi Chöông V: Quyeàn vaø nghóa vuï cô baûn cuûa coâng daân (qui ñònh töø Ñieàu 49 ñeán Ñieàu 82). Quyeàn vaø nghóa vuï cô baûn cuûa coâng daân luoân laø moät cheá ñònh cô baûn, bao giôø cuõng giöõ moät vò trí quan troïng trong Hieán phaùp vaø ñöôïc quan taâm moät caùch thích ñaùng. Caùc quyeàn vaø nghóa vuï cuûa coâng daân ghi nhaän trong Hieán phaùp ñöôïc goïi laø caùc quyeàn vaø nghóa vuï cô baûn, bôûi vì tröôùc heát noù xaùc ñònh nhöõng moái quan heä cô baûn nhaát giöõa Nhaø nöôùc vaø coâng daân. Thöù hai, nhöõng quyeàn vaø nghóa vuï aáy ñöôïc qui ñònh trong Hieán phaùp laø cô sôû ñeå xaùc ñònh ñòa vò phaùp lí cuûa coâng daân vaø cuõng laø ñeå xaùc ñònh caùc quyeàn vaø nghóa vuï khaùc cuûa coâng daân trong caùc ngaønh luaät khaùc. 85
13. Nhöõng quyeàn vaø nghóa vuï cuûa coâng daân ghi nhaän trong Hieán phaùp theå hieän trình ñoä, möùc soáng, neàn vaên minh, daân chuû cuûa moät Nhaø nöôùc. Caùc quyeàn vaø nghóa vuï cô baûn cuûa coâng daân ñöôïc chia thaønh caùc loaïi nhö: - Caùc quyeàn, nghóa vuï veà kinh teá - xaõ hoäi (Ñieàu 55, 56, 57, 58, 66, 78, 80 ). Caùc quyeàn vaø nghóa vuï cô baûn trong lónh vöïc naøy ñöôïc xem laø neàn taûng, coù yù nghóa quyeát ñònh trong toaøn boä caùc quyeàn vaø nghóa vuï cô baûn cuûa coâng daân. Chaúng haïn Hieán phaùp quy ñònh veà quyeàn lao ñoäng cuûa coâng daân ñeán möùc ñoä naøo, thì ñieàu ñoù seõ ñöôïc coi laø tieâu chuaån ñaùnh giaù veà söï tieán boä cuûa xaõ hoäi. Taïi Ñieàu 57 vaø Ñieàu 58 ñaõ quy ñònh veà baûo hoä quyeàn sôû höõu hôïp phaùp cuûa coâng daân cuøng vôùi quyeàn ñöôïc töï do kinh doanh. Ñoàng thôøi Hieán phaùp quy ñònh coâng daân coù nghóa vuï ñoùng thueá vaø lao ñoäng coâng ích (Ñieàu 80 ). Taïi Ñieàu 63 vaø Ñieàu 64 ñaõ ghi nhaän quyeàn bình ñaúng nam, nöõ; ñoàng thôøi baûo hoä hoân nhaân vaø gia ñình, khoâng thöøa nhaän vieäc phaân bieät ñoái xöû giöõa caùc con trong gia ñình. Nhöõng quy ñònh taïi Ñieàu 61, 66, 67 vöøa theå hieän caùc quyeàn veà xaõ hoäi cuûa coâng daân, vöøa theå hieän chính saùch xaõ hoäi nhaân ñaïo cuûa Nhaø nöôùc ta. - Caùc quyeàn, nghóa vuï cô baûn veà chính trò (Ñieàu 53, 54, 74, 76, 77, 79 ). Caùc quyeàn vaø nghóa vuï naøy theå hieän möùc ñoä tham gia cuûa coâng daân vaøo hoaït ñoäng quaûn lí nhaø nöôùc, nhö quyeàn baàu cöû, quyeàn öùng cöû, quyeàn bieåu quyeát khi Nhaø nöôùc tröng caàu daân yù, quyeàn vaø nghóa vuï baûo veä Toå Quoác, quyeàn khieáu naïi, toá caùo - Caùc quyeàn, nghóa vuï cô baûn veà vaên hoaù, giaùo duïc (Ñieàu 59, 60, 65, 66 ). Tieâu chuaån ñeå ñaùnh giaù neàn vaên minh cuûa moät quoác gia chính laø trình ñoä hoïc vaán, trình ñoä vaên hoaù cuûa coâng daân trong quoác gia ñoù, vì vaäy Hieán phaùp quy ñònh hoïc taâp vöøa laø quyeàn, vöøa laø nghóa vuï cuûa coâng daân. Giaùo duïc ôû baäc tieåu hoïc laø baét buoäc. Treû em ñöôïc gia ñình, Nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi baûo veä, chaêm soùc, giaùo duïc. Thanh nieân ñöôïc gia ñình, Nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi taïo ñieàu kieän phaùt trieån toaøn dieän. - Caùc quyeàn, nghóa vuï cô baûn trong lónh vöïc töï do daân chuû, töï do caù nhaân (Ñieàu 9, 68, 69, 70, 71, 72, 73 ). Ñaây laø nhöõng quyeàn, nghóa vuï quan troïng nhaèm baûo ñaûm cho coâng daân coù nhöõng ñieàu kieän caàn thieát ñeå tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng cuûa Nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi. Cuï theå nhö: coâng daân coù quyeàn töï do ngoân luaän, töï do baùo chí, töï do laäp hoäi, hoäi hoïp, töï do tín ngöôõng, coù quyeàn ñöôïc thoâng tin Caùc chöông coøn laïi: Quy ñònh veà nhöõng vaán ñeà nhö: Quoác hoäi, Chuû tòch nöôùc, Chính phuû, cô quan Chính quyeàn nhaø nöôùc ôû ñòa phöông, cô quan Toaø aùn nhaân daân vaø Vieän kieåm saùt nhaân daân II. NGAØNH LUAÄT HAØNH CHÍNH 1. Khaùi quaùt chung veà Luaät haønh chính. 1.1. Khaùi nieäm Luaät haønh chính: Luaät haønh chính laø moät ngaønh luaät ñoäc laäp trong heä thoáng phaùp luaät Vieät nam bao goàm caùc quy phaïm phaùp luaät ñieàu chænh nhöõng quan heä xaõ hoäi phaùt sinh trong quaù trình toå chöùc vaø thöïc hieän hoaït ñoäng chaáp haønh vaø ñieàu haønh cuûa caùc cô quan nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn, caùc toå chöùc xaõ hoäi ñöôïc nhaø nöôùc trao quyeàn quaûn lyù nhaø nöôùc treân caùc lónh vöïc kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi. 86
14. 1.2. Ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa Luaät haønh chính: Luaät haønh chính ñieàu chænh nhöõng quan heä xaõ hoäi hình thaønh trong lónh vöïc quaûn lyù haønh chính nhaø nöôùc. Nhöõng quan heä naøy coù theå goïi laø nhöõng quan heä chaáp haønh – ñieàu haønh hoaëc nhöõng quan heä quaûn lyù haønh chính nhaø nöôùc. Noù ñöôïc chia thaønh ba nhoùm: - Caùc quan heä quaûn lyù phaùt sinh trong quaù trình caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc thöïc hieän hoaït ñoäng chaáp haønh ñieàu haønh treân moïi lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. - Caùc quan heä quaûn lyù hình thaønh trong quaù trình caùc cô quan nhaø nöôùc xaây döïng vaø cuûng coá cheá ñoä coâng taùc noäi boä cuûa cô quan nhaèm oån ñònh veà toå chöùc ñeå hoaøn thaønh chöùc naêng, nhieäm vuï cuûa mình. - Caùc quan heä quaûn lyù hình thaønh trong quaù trình caùc caù nhaân vaø toå chöùc ñöôïc nhaø nöôùc trao quyeàn thöïc hieän hoaït ñoäng quaûn lyù haønh chính nhaø nöôùc trong moät soá tröôøng hôïp cuï theå do phaùp luaät quy ñònh. 1.3. Phöông phaùp ñieàu chænh cuûa Luaät haønh chính: Ñaëc tröng cuûa phöông phaùp ñieàu chænh cuûa Luaät haønh chính laø tính meänh leänh ñöôïc hình thaønh töø quan heä “quyeàn löïc – phuïc tuøng”, giöõa moät beân coù quyeàn nhaân danh nhaø nöôùc ra nhöõng meänh leänh baét buoäc ñoái vôùi beân kia laø cô quan, toå chöùc hoaëc caù nhaân coù nghóa vuï phuïc tuøng caùc meänh leänh ñoù. Nhö vaäy, phöông phaùp ñieàu chænh cuûa Luaät Haønh chính laø phöông phaùp meänh leänh, ñôn phöông. 2. Moät soá noäi dung cô baûn cuûa ngaønh Luaät haønh chính. 2.1 Quan heä phaùp luaät haønh chính. Quan heä phaùp luaät haønh chính laø nhöõng quan heä xaõ hoäi phaùt sinh trong lónh vöïc chaáp haønh- ñieàu haønh, giöõa moät beân mang quyeàn löïc nhaø nöôùc coù chöùc naêng quaûn lyù haønh chính nhaø nöôùc vaø moät beân laø ñoái töôïng quaûn lyù. Quan heä phaùp luaät haønh chính coù nhöõng ñaëc tröng cô baûn sau ñaây: - Quyeàn vaø nghóa vuï cuûa caùc beân tham gia quan heä phaùp luaät haønh chính luoân gaén vôùi hoaït ñoäng chaáp haønh - ñieàu haønh cuûa nhaø nöôùc. - Moät beân trong quan heä phaùp luaät haønh chính phaûi laø chuû theå ñöôïc söû duïng quyeàn löïc Nhaø nöôùc. Chuû theå naøy laø chuû theå baét buoäc. Thieáu söï tham gia cuûa chuû theå baét buoäc thì khoâng theå hình thaønh quan heä phaùp luaät haønh chính. Chuû theå baét buoäc thöôøng laø caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc. Beân caïnh ñoù, chuû theå baét buoäc coøn laø thuû tröôûng caùc cô quan kieåm saùt, xeùt xöû, haønh chính nhaø nöôùc vaø thuû tröôûng caùc ñôn vò cô sôû tröïc thuoäc boä maùy haønh chính nhaø nöôùc trong caùc moáiquan heä vôùi nhaân vieân thuoäc quyeàn Chuû theå baét buoäc trong quan heä phaùp luaät haønh chính coù quyeàn nhaân danh nhaø nöôùc ñeå ñôn phöông ra nhöõng meänh leänh buoäc phía beân kia phaûi thöïc hieän. - Caùc tranh chaáp phaùt sinh trong quan heä phaùp luaät haønh chính ñöôïc giaûi quyeát theo trình töï, thuû tuïc haønh chính vaø thuoäc thaåm quyeàn cuûa cô quan haønh chính nhaø nöôùc. Ngoaøi ra, coøn coù theå ñöôïc giaûi quyeát theo thuû tuïc tö phaùp taïi Toøa aùn (Toøa haønh chính). 87
15. 2.2 Cô quan haønh chính nhaø nöôùc. Cô quan haønh chính nhaø nöôùc laø moät boä phaän cuûa boä maùy nhaø nöôùc do nhaø nöôùc laäp ra ñeå thöïc hieän chöùc naêng quaûn lyù haønh chính nhaø nöôùc. Cô quan haønh chính nhaø nöôùc laø moät loaïi cô quan nhaø nöôùc, do vaäy noù mang ñaày ñuû caùc daáu hieäu chung cuûa caùc cô quan nhaø nöôùc. Beân caïnh ñoù, cô quan haønh chính nhaø nöôùc coøn coù nhöõng daáu hieäu rieâng. Caên cöù vaøo nhöõng daáu hieäu naøy, chuùng ta coù theå phaân bieät cô quan haønh chính nhaø nöôùc vôùi caùc cô quan nhaø nöôùc khaùc: - Cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù chöùc naêng quaûn lyù haønh chính nhaø nöôùc, thöïc hieän hoaït ñoäng chaáp haønh - ñieàu haønh treân moïi lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. - Moãi cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù moät thaåm quyeàn nhaát ñònh. Thaåm quyeàn aáy khoâng phuï thuoäc vaøo yù muoán chuû quan cuûa cô quan haønh chính nhaø nöôùc vaø chæ giôùi haïn trong phaïm vi chaáp haønh - ñieàu haønh. - Chæ caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc môùi coù heä thoáng caùc ñôn vò cô sôû tröïc thuoäc. Caùc ñôn vò naøy ñöôïc thaønh laäp vaø hoaït ñoäng ôû caùc lónh vöïc khaùc nhau nhö haønh chính, kinh teá, vaên hoaù xaõ hoäi Ví duï trong lónh vöïc haønh chính - chính trò coù caùc ñôn vò Quaân ñoäi, Coâng an Phaân loaïi caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc: - Caên cöù vaøo quy ñònh cuûa phaùp luaät, cô quan haønh chính nhaø nöôùc ñöôïc chia thaønh hai loaïi: + Loaïi thöù nhaát laø caùc cô quan hieán ñònh nhö Chính phuû, caùc Boä, cô quan ngang Boä vaø UÛy ban nhaân daân caùc caáp. Ñaây laø nhöõng cô quan haønh chính quan trong nhaát. + Loaïi thöù hai laø caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn chuyeân moân keå caû ôû trung öông vaø ñòa phöông nhö Toång cuïc, Cuïc, Sôû, Phoøng, Ban - Caên cöù theo phaïm vi laõnh thoå hoaït ñoäng, cô quan haønh chính nhaø nöôùc ñöôïc chia thaønh hai loaïi: + Loaïi thöù nhaát laø caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc ôû trung öông: Chính phuû, caùc Boä, caùc cô quan ngang Boä, caùc cô quan thuoäc Chính phuû. + Loaïi thöù hai laø caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc ôû ñòa phöông: UÛy ban nhaân daân caùc caáp, caùc Sôû, Phoøng, Ban. - Caên cöù theo phaïm vi thaåm quyeàn, cô quan haønh chính ñöôïc phaân thaønh cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn chung vaø cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn chuyeân moân. Cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn chung bao goàm Chính phuû vaø UÛy ban nhaân daân caùc caáp. Cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn chuyeân moân ôû trung öông coù caùc Boä, cô quan ngang Boä, cô quan thuoäc Chính phuû; ôû ñòa phöông coù caùc Cuïc, Sôû, Phoøng, Ban - Caên cöù theo nguyeân taéc toå chöùc vaø giaûi quyeát coâng vieäc (theo cheá ñoä thuû tröôûng) cô quan haønh chính nhaø nöôùc ñöôïc phaân thaønh hai loaïi: cô quan toå chöùc vaø hoaït ñoäng theo cheá ñoä taäp theå laõnh ñaïo vaø cô quan toå chöùc, hoaït ñoäng theo cheá ñoä thuû tröôûng moät ngöôøi. Cô quan toå chöùc vaø hoaït ñoäng theo cheá ñoä taäp theå laõnh ñaïo laø caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn chung: Chính phuû vaø UÛy ban nhaân daân caùc caáp. Caùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn chuyeân moân toå chöùc vaø hoaït ñoäng theo cheá ñoä thuû tröôûng moät ngöôøi. Ñöùng ñaàu moãi cô quan ñoù laø thuû tröôûng cô quan nhö: Boä tröôûng, Giaùm ñoác sôû, Tröôûng phoøng, ban 88
16. 2.3 Vi phaïm haønh chính: Vi phaïm haønh chính laø haønh vi do caù nhaân, toå chöùc thöïc hieän moät caùch coá yù hoaëc voâ yù, xaâm phaïm caùc quy taéc quaûn lyù nhaø nöôùc maø khoâng phaûi laø toäi phaïm hình söï vaø theo quy ñònh cuûa phaùp luaät phaûi bò xöû lyù haønh chính. Vi phaïm haønh chính coù nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn sau: - Haønh vi traùi phaùp luaät xaâm phaïm caùc quy taéc quaûn lyù nhaø nöôùc. - Haønh vi ñoù do caù nhaân, toå chöùc thöïc hieän moät caùch coá yù hoaëc voâ yù (ñoái vôùi toå chöùc - yeáu toá loãi phaûi ñöôïc xaùc ñònh ôû töøng con ngöôøi cuï theå). - Haønh vi ñoù khoâng phaûi laø toäi phaïm. - Haønh vi ñoù ñöôïc phaùp luaät quy ñònh phaûi bò xöû lyù haønh chính. 2.4 Xöû lyù vi phaïm haønh chính (VPHC): 2.4.1 Nguyeân taéc xöû lyù VPHC. - Moïi VPHC phaûi ñöôïc phaùt hieän kòp thôøi vaø phaûi ñình chæ ngay. Vieäc xöû lyù VPHC phaûi ñöôïc tieán haønh nhanh choùng, coâng minh, trieät ñeå. Moïi haäu quaû do VPHC gaây ra phaûi ñöôïc khaéc phuïc theo ñuùng quy ñònh cuûa phaùp luaät. - Caù nhaân, toå chöùc chæ bò xöû lyù haønh chính khi coù VPHC do phaùp luaät quy ñònh. - Vieäc xöû lyù VPHC phaûi do ngöôøi coù thaåm quyeàn tieán haønh theo ñuùng quy ñònh cuûa phaùp luaät. - Moät haønh vi VPHC chæ bò xöû lyù haønh chính moät laàn. Nhieàu ngöôøi cuøng thöïc hieän moät haønh vi VPHC thì moãi nguôøi vi phaïm ñeàu bò xöû lyù. Moät ngöôøi thöïc hieän nhieàu haønh vi VPHC thì bò xöû lyù veà töøng haønh vi vi phaïm. - Vieäc xöû lyù VPHC phaûi caên cöù vaøo tính chaát, möùc ñoä vi phaïm, nhaân thaân ngöôøi vi phaïm vaø nhöõng tình tieát giaûm nheï, taêng naëng ñeå quyeát ñònh hình thöùc bieän phaùp xöû lyù thích hôïp. - Khoâng xöû lyù VPHC trong caùc tröôøng hôïp thuoäc tình theá caáp thieát, phoøng veä chính ñaùng, söï kieän baát ngôø hoaëc VPHC trong khi ñang maéc beänh taâm thaàn hoaëc caùc beänh khaùc laøm maát khaû naêng nhaän thöùc hoaëc khaû naêng ñieàu khieån haønh vi cuûa mình. 2.4.2 Thôøi hieäu xöû lyù VPHC - Moät naêm keå töø ngaøy VPHC ñöôïc thöïc hieän. - Hai naêm ñoái vôùi VPHC trong caùc lónh vöïc: taøi chính, chöùng khoaùn, sôõ höõu trí tueä, xaây döïng, moâi tröôøng, an toaøn vaø kieåm soaùt böùc xaï, nhaø ôû, ñaát ñai, ñeâ ñieàu, xuaát baûn, xuaát khaåu, nhaäp khaåu, xuaát caûnh, nhaäp caûnh hoaëc VPHC laø haønh vi buoân laäu, saûn xuaát, buoân baùn haøng giaû. - Ñoái vôùi caù nhaân bò khôûi toá, truy toá hoaëc coù quyeát ñònh ñöa vuï aùn ra xeùt xöû theo thuû tuïc toá tuïng hình söï maø coù quyeát ñònh ñình chæ ñieàu tra hoaëc ñình chæ vuï aùn thì bò xöû lyù haønh chính neáu haønh vi coù daáu hieäu VPHC, thôøi hieäu xöû lyù VPHC laø 3 thaùng keå töø ngaøy ngöôøi coù thaåm quyeàn xöû lyù nhaän ñöôïc quyeát ñònh ñình chæ vaø hoà sô vuï vi phaïm. - Trong thôøi haïn neâu treân neáu caù nhaân, toå chöùc coù VPHC môùi hoaëc coá tình troán traùnh, caûn trôû vieäc xöû phaït thì khoâng aùp duïng thôøi hieäu neâu treân. 89
17. 2.4.3 Caùc hình thöùc xöû lyù VPHC. Xöû lyù VPHC bao goàm xöû phaït VPHC vaø caùc bieän phaùp xöû lyù haønh chính khaùc. - Xöû phaït VPHC: + Xöû phaït VPHC ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi caù nhaân, toå chöùc coù haønh vi coá yù hoaëc voâ yù vi phaïm caùc quy ñònh cuûa phaùp luaät veà quaûn lyù nhaø nöôùc maø khoâng phaûi laø toäi phaïm vaø theo quy ñònh cuûa phaùp luaät phaûi bò xöû phaït haønh chính. + Caùc hình thöùc xöû phaït VPHC bao goàm: Hình thöùc xöû phaït chính: caûnh caùo, phaït tieàn. Hình thöùc xöû phaït boå sung: töôùc quyeàn söû duïng giaáy pheùp, chöùng chæ haønh ngheà, tòch thu tang vaät, phöông tieän ñöôïc söû duïng ñeå VPHC. Chuù yù: Ngöôøi nöôùc ngoaøi VPHC coøn coù theå bò xöû phaït truïc xuaát, truïc xuaát ñöôïc aùp duïng laø hình thöùc xöû phaït chính hoaëc xöû phaït boå sung tuøy töøng tröôøng hôïp cuï theå. + Möùc phaït: caên cöù vaøo tính chaát, möùc ñoä vi phaïm, möùc phaït tieàn trong xöû phaït VPHC laø töø 5.000 ñoàng ñeán 500.000.000 ñoàng. - Caùc bieän phaùp xöû lyù haønh chính khaùc. + Caùc bieän phaùp xöû lyù haønh chính khaùc ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi caù nhaân coù haønh vi VPPL veà an ninh, traät töï, an toaøn xaõ hoäi nhöng chöa ñeán möùc truy cöùu traùch nhieäm hình söï (khoâng aùp duïng ñoái vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi). Caùc bieän phaùp xöû lyù haønh chính khaùc bao goàm: Giaùo duïc taïi xaõ, phöôøng, thò traán; ñöa vaøo tröôøng giaùo döôõng; ñöa vaøo cô sôû giaùo duïc; ñöa vaøo cô sôû chöõa beänh; quaûn cheá haønh chính. - Thaåm quyeàn xöû lyù VPHC: Chuû tòch UBND: xaõ, phöôøng, thò traán, quaän, huyeän, thò xaõ, thaønh phoá thuoäc tænh, tænh, thaønh phoá tröïc thuoäc trung öông; Coâng an nhaân daân; Boä ñoäi bieân phoøng; Caûnh saùt bieån, Haûi quan; Kieåm laâm, Cô quan thueá, Quaûn lyù thò tröôøng; Thanh tra chuyeân ngaønh; Giaùm ñoác caûng vuï haøng haûi, Giaùm ñoác caûng vuï noäi ñòa, Giaùm ñoác caûng vuï haøng khoâng; Toaø aùn nhaân daân vaø cô quan thi haønh aùn daân söï. 2.5 Traùch nhieäm haønh chính (TNHC) 2.5.1. Khaùi nieäm TNHC: - Traùch nhieäm haønh chính laø haäu quaû cuûa haønh vi vi phaïm haønh chính cuûa chuû theå phaùp luaät haønh chính ñöôïc theå hieän ôû söï aùp duïng nhöõng cheá taøi phaùp luaät haønh chính ñoái vôùi chuû theå ñoù theo trình töï do luaät ñònh bôûi cô quan nhaø nöôùc, ngöôøi coù thaåm quyeàn. 2.5.2. Ñaëc ñieåm cuûa TNHC: TNHC coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng bieät so vôùi nhöõng daïng traùch nhieäm phaùp lyù khaùc. Cô sôû cuûa traùch nhieäm haønh chính laø vi phaïm haønh chính, khoâng coù vi phaïm haønh chính thì khoâng coù TNHC. - Caùc bieän phaùp TNHC khoâng ñoàng nhaát vôùi caùc bieän phaùp cöôõng cheá haønh chính noùi chung. Vì caùc bieän phaùp TNHC chæ ñöôïc aùp duïng treân cô sôû quyeát ñònh xöû lyù. Coøn caùc bieän phaùp cöôõng cheá haønh chính khaùc (bieän phaùp phoøng ngöøa, ngaên chaën haønh chính) ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi caû nhöõng tröôøng hôïp khi chöa coù vi phaïm phaùp luaät xaûy ra hoaëc khi ñaõ coù vi phaïm xaûy ra roài nhöng chöa coù quyeát ñònh xöû lyù. 90
18. - TNHC ñöôïc aùp duïng chuû yeáu bôûi caùc cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc, ngöôøi coù thaåm quyeàn theo thuû tuïc haønh chính (ñöôïc aùp duïng ngoaøi trình töï xeùt xöû cuûa Toøa aùn). Coøn vieäc aùp duïng cheá taøi hình söï, daân söï ñöôïc thöïc hieän theo trình töï xeùt xöû cuûa Toøa aùn. - TNHC vaø traùch nhieäm kyû luaät ñeàu ñöôïc aùp duïng ngoaøi trình töï Toøa aùn nhöng chuùng coù ñieåm khaùc bieät cô baûn: TNHC aùp duïng ñoái vôùi moïi coâng daân coøn traùch nhieäm kyû luaät thì ngöôøi bò aùp duïng bao giôø cuõng tröïc thuoäc cô quan hoaëc ngöôøi coù thaåm quyeàn aùp duïng cheá taøi ñoù. 2.6. Caùn boä, coâng chöùc: Khaùi nieäm caùn boä, coâng chöùc (ñöôïc quy ñònh Ñieàu 1 - Phaùp leänh caùn boä coâng chöùc). Caùn boä, coâng chöùc quy ñònh taïi phaùp leänh naøy laø coâng daân Vieät Nam, trong bieân cheá bao goàm: a. Nhöõng ngöôøi do baàu cöû ñeå ñaûm nhieäm chöùc vuï theo nhieäm kyø trong cô quan nhaø nöôùc, toå chöùc chính trò, toå chöùc chính trò – xaõ hoäi ôû trung öông; ôû tænh, thaønh phoá tröïc thuoäc trung öông (sau ñaây goïi chung laø caáp tænh); ôû huyeän, quaän, thò xaõ, thaønh phoá thuoäc tænh (sau ñaây goïi chung laø caáp huyeän). b. Nhöõng ngöôøi ñöôïc tuyeån duïng, boå nhieäm hoaëc ñöôïc giao nhieäm vuï thöôøng xuyeân laøm vieäc trong toå chöùc chính trò, toå chöùc chính trò - xaõ hoäi ôû trung öông, caáp tænh, caáp huyeän. c. Nhöõng ngöôøi ñöôïc tuyeån duïng, boå nhieäm vaøo moät ngaïch coâng chöùc hoaëc giao giöõ moät coâng vuï thöôøng xuyeân trong caùc cô quan nhaø nöôùc ôû trung öông, caáp tænh, caáp huyeän. d. Nhöõng ngöôøi ñöôïc tuyeån duïng, boå nhieäm vaøo moät ngaïch vieân chöùc hoaëc giao giöõ moät nhieäm vuï thöôøng xuyeân trong ñôn vò söï nghieäp cuûa nhaø nöôùc, toå chöùc chính trò - xaõ hoäi. ñ. Thaåm phaùn Toøa aùn nhaân daân, Kieåm saùt vieân Vieän kieåm saùt nhaân daân. e. Nhöõng ngöôøi ñöôïc tuyeån duïng, boå nhieäm hoaëc ñöôïc giao nhieäm vuï thöôøng xuyeân laøm vieäc trong cô quan, ñôn vò thuoäc Quaân ñoäi nhaân daân maø khoâng phaûi laø sæ quan, quaân nhaân chuyeân nghieäp, coâng nhaân quoác phoøng; laøm vieäc trong cô quan, ñôn vò thuoäc Coâng an nhaân daân maø khoâng phaûi laø só quan, haï só quan chuyeân nghieäp. g. Nhöõng ngöôøi do baàu cöû ñeå ñaûm nhieäm chöùc vuï theo nhöõng nhieäm kyø trong thöôøng tröïc thuoäc HÑND, UBND, Bí thö , Phoù bí thö Ñaûng UÛy, ngöôøi ñöùng ñaàu toå chöùc chính trò - xaõ hoäi xaõ, phöôøng, thò traán (sau ñaây goïi chung laø caáp xaõ). h. Nhöõng ngöôøi ñöôïc tuyeån duïng, giao giöõ moät chöùc danh chuyeân moân nghieäp vuï thuoäc UBND caáp xaõ. Caùn boä, coâng chöùc quy ñònh taïi caùc ñieåm a, b, c, e, g, h khoaûn moät ñieàu naøy ñöôïc höôûng löông töø ngaân saùch nhaø nöôùc; caùn boä, coâng chöùc quy ñònh taïi ñieåm d khoaûn moät ñieàu naøy ñöôïc höôûng löông töø ngaân saùch nhaø nöôùc vaø caùc nguoàn thu söï nghieäp theo quy ñònh cuûa phaùp luaät. 91
19. III. NGAØNH LUAÄT DAÂN SÖÏ 1. Khaùi quaùt chung veà Luaät daân söï 1.1 Khaùi nieäm Luaät daân söï: Luaät daân söï laø moät ngaønh luaät ñoäc laäp trong heä thoáng phaùp luaät Vieät Nam, bao goàm caùc quy phaïm phaùp luaät ñieàu chænh caùc quan heä taøi saûn mang tính chaát haøng hoaù - tieàn teä vaø caùc quan heä nhaân thaân treân cô sôû bình ñaúng, ñoäc laäp cuûa caùc chuû theå tham gia vaøo caùc quan heä ñoù. 1.2 Ñoái töôïng vaø phöông phaùp ñieàu chænh cuûa luaät daân söï: a) Ñoái töôïng ñieàu cuûa ngaønh luaät daân söï Goàm coù hai nhoùm quan heä xaõ hoäi: - Quan heä veà taøi saûn: laø quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi thoâng qua moät taøi saûn, taøi saûn ñöôïc bieåu hieän döôùi caùc daïng khaùc nhau nhö: vaät coù thöïc, tieàn, giaáy tôø trò giaù ñöôïc baèng tieàn vaø caùc quyeàn taøi saûn. Quan heä taøi saûn do luaät daân söï ñieàu chænh mang tính chaát haøng hoùa tieàn teä. Söï ñeàn buø ngang giaù trong trao ñoåi laø bieåu hieän cuûa quan heä haøng hoùa - tieàn teä, laø ñaëc tröng cuûa quan heä daân söï. Maëc duø vaäy khoâng phaûi taát caû caùc quan heä taøi saûn do luaät daân söï ñieàu chænh ñeàu mang tính chaát ñeàn buø ngang giaù, nhö: quan heä taëng cho taøi saûn, thöøa keá taøi saûn Sôû dó nhö vaäy vì nhöõng loaïi quan heä naøy coøn chòu söï chi phoái cuûa yeáu toá tình caûm, quan heä huyeát thoáng vaø ñaây khoâng phaûi laø nhöõng loaïi quan heä mang tính chaát ñaëc tröng cuûa giao löu daân söï. - Quan heä nhaân thaân: laø quan heä lieân quan ñeán caùc giaù trò tinh thaàn cuûa con ngöôøi. Caùc quyeàn nhaân thaân cuûa con ngöôøi laø quyeàn daân söï gaén lieàn vôùi moät chuû theå khoâng theå chuyeån giao cho ngöôøi khaùc. Luaät daân söï ñieàu chænh caùc quan heä nhaân thaân baèng caùch xaùc ñònh nhöõng giaù trò nhaân thaân naøo ñöôïc coi laø quyeàn nhaân thaân, ñoàng thôøi quy ñònh caùc bieän phaùp thöïc hieän, baûo veä caùc quyeàn nhaân thaân. Quan heä nhaân thaân maø luaät daân söï ñieàu chænh ñöôïc chia thaønh hai loaïi: + Quan heä nhaân thaân khoâng lieân quan ñeán taøi saûn nhö: hoï teân, danh döï, uy tín, nhaân phaåm cuûa caù nhaân hay toå chöùc Ñaây laø nhöõng quyeàn nhaân thaân khoâng theå dòch chuyeån cho caùc chuû theå khaùc vaø khoâng xaùc ñònh ñöôïc baèng tieàn, khoâng theå mang ra trao ñoåi ngang giaù. + Quan heä nhaân thaân coù lieân quan ñeán taøi saûn nhö: quyeàn taùc giaû, quyeàn sôû höõu coâng nghieäp, phaùt minh, saùng cheá Ñaây laø caùc quan heä nhaân thaân gaén vôùi lôïi ích vaät chaát, laø nhöõng giaù trò nhaân thaân khi ñöôïc xaùc laäp laøm phaùt sinh caùc quyeàn taøi saûn. Quyeàn nhaân thaân laø tieàn ñeà laøm phaùt sinh caùc quyeàn taøi saûn. b) Phöông phaùp ñieàu chænh cuûa ngaønh luaät daân söï Cô cheá ñieàu chænh caùc quan heä xaõ hoäi bao goàm heä thoáng caùc bieän phaùp, caùch thöùc taùc ñoäng vaøo haønh vi cuûa caùc chuû theå, ñònh höôùng caùch xöû söï cuûa caùc chuû theå khi tham gia vaøo quan heä ñoù. (C. Maùc ñaõ vieát: ngoaøi haønh vi cuûa mình ra toâi hoaøn toaøn khoâng toàn taïi ñoái vôùi phaùp luaät, hoaøn toaøn khoâng phaûi laø ñoái töôïng cuûa noù). Phaùp luaät khoâng taïo ra caùc quan heä xaõ hoäi maø chæ ñònh höôùng cho caùc quan heä xaõ hoäi xaûy ra theo yù chí cuûa nhaø nöôùc. Caùc phöông phaùp ñieàu chænh ñöôïc theå hieän ôû nhöõng phöông phaùp nhö: 92
20. - Caùc chuû theå tham gia caùc quan heä daân söï ñoäc laäp, bình ñaúng vôùi nhau veà ñòa vò phaùp lyù, ñoäc laäp veà toå chöùc vaø taøi saûn. Ñoäc laäp veà toå chöùc vaø taøi saûn laø tieàn ñeà taïo ra söï bình ñaüng trong caùc quan heä maø caùc chuû theå tham gia. Bôûi vì ña soá caùc quan heä taøi saûn maø luaät daân söï ñieàu chænh mang tính chaát haøng hoùa tieàn teä vaø ñeàn buø ngang giaù. - Toân troïng quyeàn töï ñònh ñoaït cuûa caùc chuû theå khi tham gia vaøo caùc quan heä daân söï. Tham gia vaøo caùc quan heä thì moãi chuû theå ñeàu coù muïc ñích vaø ñoäng cô nhaát ñònh, do ñoù hoï ñöôïc tuyø yù löïa choïn ñoái töôïng ñeå tham gia, tuøy yù löïa choïn veà noäi dung, caùch thöùc, phöông phaùp thöïc hieän quyeàn, nghóa vuï vaø coøn coù theå töï ñaët ra caùc bieän phaùp ñeå baûo ñaûm cho caùc thoûa thuaän cuûa caùc beân chuû theå ñöôïc thöïc hieän. Tuy nhieân, nhöõng caùch thöùc maø caùc chuû theå löïa choïn ñeàu phaûi trong giôùi haïn phaùp luaät cho pheùp. - Caùc beân phaûi töï gaùnh chòu traùch nhieäm vôùi nhau, ngöôøi vi phaïm phaûi chòu traùch nhieäm (chuû yeáu laø veà taøi saûn) ñoái vôùi beân coù quyeàn lôïi bò xaâm phaïm. 2. Moät soá noäi dung cô baûn cuûa Boä luaät daân söï naêm 2005 Boä luaät daân söï Vieät Nam naêm 2005 (coù hieäu löïc töø ngaøy 01/01/2006). 2.1 Cheá ñònh quyeàn sôû höõu Quyeàn sôû höõu laø cheá ñònh trung taâm cuûa Luaät daân söï, laø toång hôïp caùc quyeàn naêng cuûa chuû sôû höõu ñoái vôùi taøi saûn cuûa mình theo quy ñònh cuûa phaùp luaät. Quyeàn sôû höõu laø moät quan heä phaùp luaät daân söï, cho neân noù cuõng bao goàm ba thaønh phaàn: chuû theå, khaùch theå vaø noäi dung. a) Chuû theå cuûa quyeàn sôû höõu: coøn goïi laø chuû sôû höõu, bao goàm: caù nhaân, phaùp nhaân, caùc chuû theå khaùc (hoä gia ñình, toå hôïp taùc ) coù ñuû ba quyeàn naêng phaùp lyù laø quyeàn chieám höõu, quyeàn söû duïng vaø quyeàn ñònh ñoaït taøi saûn. b) Khaùch theå cuûa quyeàn sôû höõu: laø taøi saûn, bao goàm: + Vaät coù thöïc: chính laø ñoái töôïng cuûa theá giôùi vaät chaát: ñoäng vaät, thöïc vaät, vaät vôùi yù nghóa vaät lyù ôû moïi traïng thaùi (raén, loûng, khí) coù theå ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu naøo ñoù cuûa con ngöôøi. Nhö vaäy, vaät coù thöïc vôùi tính caùch laø taøi saûn phaûi naèm trong söï chieám höõu, kieåm soaùt cuûa con ngöôøi vaø coù theå xaùc ñònh ñöôïc giaù trò thì môùi trôû thaønh ñoái töôïng cuûa giao löu daân söï. Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc coâng ngheä, khaùi nieäm vaät trong khoa hoïc phaùp lyù cuõng ñöôïc môû roäng. Ví duï: phaàn meàm trong maùy tính hoaëc chaát thaûi neáu söû duïng laøm nguyeân lieäu taùi cheá seõ ñöôïc coi laø vaät, nhöng bình thöôøng khoâng ñöôïc coi laø vaät. + Tieàn: caùc loaïi tieàn teä cuûa caùc quoác gia ñöa vaøo löu thoâng trong xaõ hoäi. + Giaáy tôø trò giaù ñöôïc baèng tieàn: ngaân phieáu, traùi phieáu, coå phieáu, thöông phieáu + Caùc quyeàn taøi saûn: laø caùc quyeàn trò giaù ñöôïc baèng tieàn vaø coù theå chuyeån giao trong giao löu daân söï: quyeàn söû duïng ñaát, quyeàn sôû höõu trí tueä, quyeàn ñoøi nôï c) Noäi dung cuûa quyeàn sôû höõu: Noäi dung cuûa quyeàn sôû höõu laø toång hôïp caùc quyeàn chuû theå vaø nghóa vuï phaùp lyù cuûa caùc beân tham gia vaøo quan heä sôû höõu. Quyeàn chuû theå cuûa laø caùch xöû söï maø chuû theå ñöôïc pheùp tieán 93
21. haønh trong quan heä sôû höõu taøi saûn bao goàm: quyeàn chieám höõu, quyeàn söû duïng vaø quyeàn ñònh ñoaït taøi saûn. Nghóa vuï phaùp lyù laø caùch xöû söï baét buoäc cuûa chuû theå ñeå thoûa maõn quyeàn lôïi cuûa caùc chuû theå khaùc vaø lôïi ích chung cuûa xaõ hoäi. Caùc xöû söï naøy cuõng raát ña daïng tuøy theo töøng quan heä sôû höõu cuï theå. *) Quyeàn chieám höõu: laø quyeàn naêng cuûa chuû sôû höõu töï mình naém giöõ, quaûn lyù taøi saûn thuoäc sôû höõu cuûa mình. Ñoù laø quyeàn kieåm soaùt, laøm chuû vaø chi phoái vaät ñoù theo yù chí cuûa mình, khoâng bò haïn cheá vaø giaùn ñoaïn veà thôøi gian. Trong thöïc teá chuû sôû höõu thöôøng töï mình thöïc hieän quyeàn chieám höõu taøi saûn. Trong moät soá tröôøng hôïp, chuû sôû höõu chuyeån giao quyeàn naøy cho ngöôøi khaùc thoâng qua moät hôïp ñoàng daân söï theo yù chí cuûa caùc beân chuû theå: nhö cho thueâ, cho möôïn taøi saûn Döôùi goác ñoä phaùp lyù, chuùng ta coøn phaân bieät: giöõa chieám höõu thöïc teá vaø chieám höõu phaùp lyù ñoái vôùi taøi saûn. Ví duï: nhöõng taøi saûn coù giaáy chöùng nhaän ñaêng kyù sôû höõu taøi saûn thì vaán ñeà caàn quan taâm laø vieäc chieám höõu veà maët phaùp lyù. Chaúng haïn nhö vieäc thieát laäp hôïp ñoàng göûi giöõ xe gaén maùy thì chuû sôû höõu vaãn giöõ quyeàn chieám höõu phaùp lyù (vaãn giöõ giaáy chöùng nhaän ñaêng kyù xe maùy), maëc duø chuû sôû höõu khoâng tröïc tieáp naém giöõ, quaûn lyù xe maùy. Trong ñôøi soáng thöôøng ngaøy xaûy ra tröôøng hôïp coù nhöõng ngöôøi khoâng phaûi laø chuû sôû höõu taøi saûn nhöng vaãn chieám höõu taøi saûn. Vaán ñeà caàn phaûi xem xeùt laø söï chieám höõu cuûa ngöôøi ñoù coù hôïp phaùp hay khoâng? Vì vaäy, caàn phaûi phaân bieät hai loaïi chieám höõu taøi saûn: - Chieám höõu hôïp phaùp: laø hình thöùc chieám höõu coù caên cöù phaùp luaät. Ñoù laø söï chieám höõu taøi saûn cuûa chuû sôû höõu. Ngöôøi khoâng phaûi laø chuû sôû höõu chæ ñöôïc coi laø chieám höõu hôïp phaùp khi coù söï chuyeån giao taøi saûn cuûa chuû sôû höõu thoâng qua hôïp ñoàng daân söï vaø moät soá tröôøng hôïp khaùc do phaùp luaät quy ñònh nhö: ngöôøi phaùt hieän vaø giöõ taøi saûn voâ chuû, taøi saûn bò ñaùnh rôi, boû queân, taøi saûn bò choân daáu, bò chìm ñaém Nhö vaäy, ngöôøi khoâng phaûi laø chuû sôû höõu cuõng coù quyeàn chieám höõu taøi saûn trong tröôøng hôïp ñöôïc chuû sôû höõu chuyeån giao taøi saûn hoaëc do phaùp luaät quy ñònh. - Chieám höõu baát hôïp phaùp: laø vieäc chieám höõu cuûa moät ngöôøi ñoái vôùi moät taøi saûn maø khoâng döïa treân nhöõng cô sôû cuûa phaùp luaät. Cuï theå ñoù laø nhöõng tröôøng hôïp ngöôøi chieám höõu taøi saûn vôùi tö caùch khoâng phaûi laø chuû sôû höõu nhöng cuõng khoâng ñöôïc chuû sôû höõu chuyeån giao taøi saûn vaø phaùp luaät cuõng khoâng quy ñònh ngöôøi ñoù ñöôïc quyeàn chieám höõu taøi saûn. Trong vieäc chieám höõu baát hôïp phaùp thöôøng xaûy ra hai khaû naêng sau ñaây: + Chieám höõu baát hôïp phaùp ngay tình: laø ngöôøi chieám höõu khoâng coù caên cöù phaùp luaät, nhöng hoï khoâng theå bieát vaø phaùp luaät khoâng buoäc ngöôøi ñoù phaûi bieát vieäc chieám höõu taøi saûn cuûa mình laø baát hôïp phaùp. Ví duï: A troäm chieác ñieän thoaïi di ñoäng roài baùn chieác ñieän thoaïi di ñoäng ñoù cho B, nhöng B khoâng bieát laø taøi saûn do A troäm caép maø coù neân vaãn mua noù. + Chieám höõu baát hôïp phaùp khoâng ngay tình: laø ngöôøi chieám höõu khoâng coù caên cöù phaùp luaät bieát ñoù laø chieám höõu baát hôïp phaùp hoaëc tuy khoâng bieát nhöng phaùp luaät quy ñònh caàn phaûi bieát raèng vieäc chieám höõu cuûa mình laø baát hôïp phaùp. Ví duï: anh C mua moät chieác xe maùy khoâng coù giaáy tôø ôû cöûa haøng D (xe maùy laø taøi saûn phaûi coù giaáy chöùng nhaän ñaêng kyù sôû höõu). 94
22. *) Quyeàn söû duïng: laø quyeàn khai thaùc coâng duïng, khai thaùc nhöõng lôïi ích vaät chaát cuûa taøi saûn trong phaïm vi phaùp luaät cho pheùp (khoâng laøm aûnh höôûng ñeán ngöôøi khaùc ). Vieäc khai thaùc nhöõng giaù trò söû duïng cuûa taøi saûn ñeå nhaèm thoûa maõn nhöõng nhu caàu veà sinh hoaït vaät chaát hoaëc tinh thaàn cho baûn thaân mình. Thöïc hieän quyeàn söû duïng coøn laø vieäc döïa vaøo tính naêng cuûa vaät ñeå khai thaùc lôïi ích vaät chaát nhaèm thoûa maõn caùc nhu caàu trong saûn xuaát kinh doanh. Ngoaøi ra, vieäc khai thaùc lôïi ích vaät chaát cuûa taøi saûn coøn bao goàm caû vieäc höôûng hoa lôïi, lôïi töùc töø taøi saûn. Hoa lôïi laø nhöõng saûn vaät töï nhieân coù tính chaát höõu cô do taøi saûn mang laïi cho chuû sôû höõu. Lôïi töùc ñöôïc coi laø moät khoaûn lôïi maø chuû sôû höõu thu ñöôïc töø vieäc khai thaùc coâng duïng cuûa taøi saûn. Thoâng thöôøng lôïi töùc ñöôïc tính ra thaønh moät soá tieàn nhaát ñònh. Ví duï: vieäc thu nhaän nhöõng keát quaû cuûa taøi saûn do töï nhieân mang laïi nhö höôûng tröùng do gia caàm ñeû ra, hoa quaû treân caây, gia suùc nhoû do meï chuùng sinh ra, khoaûn tieàn thu ñöôïc töø vieäc cho thueâ nhaø, tieàn laõi thu ñöôïc töø vieäc cho vay taøi saûn, mua traùi phieáu, coå phieáu Vieäc söû duïng taøi saûn laø moät trong nhöõng quyeàn naêng quan troïng vaø coù yù nghóa thöïc teá cuûa chuû sôû höõu. Chuû sôû höõu coù toaøn quyeàn khai thaùc coâng duïng, höôûng hoa lôïi, lôïi töùc cuûa taøi saûn theo yù chí cuûa mình. Thoâng thöôøng chuû sôû höõu tröïc tieáp söû duïng taøi saûn cuûa mình nhöng cuõng coù theå chuyeån giao cho ngöôøi khaùc treân cô sôû moät hôïp ñoàng ñöôïc thoûa thuaän giöõa hai beân chuû theå. Nhö vaäy, ngöôøi khoâng phaûi laø chuû sôû höõu cuõng coù quyeàn söû duïng taøi saûn trong caùc tröôøng hôïp ñöôïc chuû sôû höõu chuyeån giao quyeàn söû duïng hoaëc caùc tröôøng hôïp do phaùp luaät quy ñònh. Keå caû tröôøng hôïp ngöôøi chieám höõu baát hôïp phaùp ngay tình cuõng coù quyeàn söû duïng taøi saûn theo quy ñònh cuûa phaùp luaät. Vôùi söï phaùt trieån khoâng ngöøng cuûa khoa hoïc - kyõ thuaät neân coù tröôøng hôïp chuû sôû höõu khoâng ñuû trình ñoä chuyeân moân ñeå söû duïng nhöõng taøi saûn laø caùc phöông tieän kyõ thuaät hieän ñaïi. Ví duï: vieäc söû duïng maùy vi tính, xe oâ toâ, taøu thuyeàn Trong tröôøng hôïp naøy, chuû sôû höõu phaûi thoâng qua ngöôøi thöù ba ñeå thöïc hieän quyeàn söû duïng taøi saûn thì môùi khai thaùc ñöôïc caùc lôïi ích vaät chaát, tính naêng coâng duïng cuûa taøi saûn. *) Quyeàn ñònh ñoaït: laø quyeàn naêng cuûa chuû sôû höõu ñeå quyeát ñònh soá phaän cuûa taøi saûn. Chuû sôû höõu thöïc hieän quyeàn ñònh ñoaït bieåu hieän ôû hai goác ñoä: - Ñònh ñoaït veà soá phaän thöïc teá cuûa vaät nhö: tieâu duøng heát, huûy boû, töø boû quyeàn sôû höõu ñoái vôùi vaät. - Ñònh ñoaït veà soá phaän phaùp lyù cuûa vaät laø vieäc chuyeån giao quyeàn sôû höõu ñoái vôùi vaät töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc. Thoâng thöôøng ñònh ñoaït veà soá phaän phaùp lyù cuûa vaät phaûi thoâng qua caùc giao dòch phuø hôïp vôùi yù chí cuûa chuû sôû höõu nhö trao ñoåi, taëng, cho, cho vay, ñeå laïi thöøa keá taøi saûn Vieäc moät ngöôøi thöïc hieän quyeàn ñònh ñoaït ñoái vôùi vaät seõ laøm chaám döùt hoaëc thay ñoåi caùc quan heä phaùp luaät lieân quan ñeán taøi saûn ñoù. Ñeå taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho chuû sôû höõu khi ñònh ñoaït taøi saûn, Boä luaät daân söï ñaõ quy ñònh vieäc uûy quyeàn ñònh ñoaït taøi saûn. Chuû sôû höõu coù theå uûy quyeàn cho ngöôøi khaùc ñònh ñoaït taøi saûn, ngöôøi ñöôïc uûy quyeàn phaûi thöïc hieän vieäc ñònh ñoaït theo caùch thöùc phuø hôïp vôùi yù chí vaø lôïi ích cuûa chuû sôû höõu. 95
23. Ngoaøi ra, vì lôïi ích chung cuûa xaõ hoäi vaø ñeå baûo ñaûm oån ñònh giao löu daân söï trong nhöõng tröôøng hôïp nhaát ñònh, phaùp luaät coøn quy ñònh vieäc haïn cheá quyeàn ñònh ñoaït taøi saûn cuûa chuû sôû höõu. Ñoù laø tröôøng hôïp nhöõng taøi saûn ñang bò keâ bieân, taøi saûn ñöôïc ñem ñi laøm vaät baûo ñaûm cho vieäc thöïc hieän nghóa vuï daân söï nhö: taøi saûn ñaët coïc, caàm coá, theá chaáp Trong ba quyeàn naêng neâu treân, moãi quyeàn naêng coù moät yù nghóa nhaát ñònh nhö: quyeàn chieám höõu laø tieàn ñeà quan troïng cho hai quyeàn kia; quyeàn söû duïng mang yù nghóa thöïc tieãn, yù nghóa kinh teá, taïo cho chuû sôû höõu khai thaùc lôïi ích, coâng duïng cuûa taøi saûn; quyeàn ñònh ñoaït laïi coù yù nghóa phaùp lyù quan troïng ñoái vôùi chuû sôû höõu taøi saûn. 2.2 Hôïp doàng daân söï a) Khaùi nieäm: Hôïp ñoàng daân söï laø söï thoûa thuaän giöõa caùc beân veà vieäc xaùc laäp, thay ñoåi hoaëc chaám döùt quyeàn, nghóa vuï daân söï nhaèm ñaùp öùng nhu caàu sinh hoaït, tieâu duøng hoaëc saûn xuaát kinh doanh. Khi tham gia kyù keát hôïp ñoàng daân söï, caùc beân phaûi tuaân thuû caùc nguyeân taéc: - Hoaøn toaøn töï nguyeän, bình ñaüng, trung thöïc, thieän chí, khoâng beân naøo ñöôïc eùp buoäc beân naøo trong vieäc kyù keát vaø thöïc hieän hôïp ñoàng. - Ñöôïc töï do giao keát hôïp ñoàng nhöng khoâng traùi phaùp luaät vaø ñaïo ñöùc xaõ hoäi. b) Chuû theå cuûa hôïp ñoàng daân söï: coù theå laø caù nhaân, phaùp nhaân hoaëc caùc chuû theå khaùc (hoä gia ñình, toå hôïp taùc ). - Caù nhaân töø 18 tuoåi trôû leân, coù ñaày ñuû naêng löïc haønh vi ñöôïc pheùp tham gia taát caû caùc hôïp ñoàng daân söï vaø töï chòu traùch nhieäm veà vieäc thöïc hieän hôïp ñoàng ñoù. Caù nhaân töø ñuû 15 ñeán 18 tuoåi ñöôïc kyù keát moät soá hôïp ñoàng neáu mình coù taøi saûn ñeå thöïc hieän hôïp ñoàng ñoù, nhöng phaûi ñöôïc söï ñoàng yù cuûa ngöôøi giaùm hoä, ngöôøi ñang nuoâi döôõng hoï. - Phaùp nhaân laø moät toå chöùc coù ñuû caùc ñieàu kieän theo ñieàu 84 cuûa Boä luaät daân söï 2005 coù ñaày ñuû tö caùch phaùp lyù ñeå tham gia vaøo caùc quan heä phaùp luaät. c) Hình thöùc kyù keát hôïp ñoàng daân söï: - Hình thöùc mieäng: caùc ñieàu khoaûn hôïp ñoàng ñöôïc thoûa thuaän baèng mieäng, sau khi caùc beân ñaõ thoáng nhaát vôùi nhau veà noäi dung cuûa hôïp ñoàng thì caùc beân baét ñaàu thöïc hieän hôïp ñoàng. - Hình thöùc vaên baûn: khi kyù keát hôïp ñoàng, caùc beân thoûa thuaän vaø thoáng nhaát veà noäi dung chi tieát cuûa hôïp ñoàng, sau ñoù laäp thaønh vaên baûn. Caùc beân phaûi kyù teân hoaëc ñaïi dieän hôïp phaùp cuûa caùc beân kyù teân vaøo vaên baûn ñaõ laäp. - Hình thöùc vaên baûn coù chöùng thöïc: ñoái vôùi nhöõng hôïp ñoàng maø phaùp luaät quy ñònh phaûi coù söï chöùng thöïc cuûa cô quan coâng chöùng nhaø nöôùc hoaëc UBND caáp coù thaåm quyeàn. Ví duï: hôïp ñoàng mua baùn nhaø ôû, hôïp ñoàng theá chaáp, hôïp ñoàng mua baùn xe gaén maùy d) Noäi dung cuûa hôïp ñoàng daân söï: laø toång hôïp caùc ñieàu khoaûn trong hôïp ñoàng. Caùc ñieàu khoaûn ñoù ñöôïc chia laøm ba loaïi: - Ñieàu khoaûn cô baûn. - Ñieàu khoaûn thoâng thöôøng. - Ñieàu khoaûn tuøy nghi. e) Caùc loaïi hôïp ñoàng daân söï thoâng duïng: Hôïp ñoàng mua baùn taøi saûn; Hôïp ñoàng mua baùn nhaø ôû; Hôïp ñoàng trao ñoåi taøi saûn; Hôïp ñoàng taëng cho taøi saûn; Hôïp ñoàng vay taøi saûn; Hôïp 96
24. ñoàng thueâ taøi saûn, nhaø ôû; Hôïp ñoàng thueâ khoaùn taøi saûn; Hôïp ñoàng cho möôïn taøi saûn; Hôïp ñoàng dòch vuï; Hôïp ñoàng vaän chuyeån taøi saûn, haønh khaùch; Hôïp ñoàng gia coâng; Hôïp ñoàng göûi giöõ taøi saûn; Hôïp ñoàng baûo hieåm; Hôïp ñoàng uûy quyeàn; Hôïp ñoàng höùa thöôûng vaø thi coù giaûi g) Traùch nhieäm daân söï do vi phaïm hôïp ñoàng * Khaùi nieäm: Laø traùch nhieäm cuûa beân vi phaïm hôïp ñoàng ñoái vôùi chuû theå beân kia. Beân vi phaïm phaûi tieáp tuïc thöïc hieän hôïp ñoàng hoaëc phaûi boài thöôøng thieät haïi do haønh vi khoâng chaáp haønh hôïp ñoàng maø gaây thieät haïi cho beân kia. * Caùc loaïi traùch nhieäm daân söï do vi phaïm hôïp ñoàng: - Traùch nhieäm do chaäm thöïc hieän hôïp ñoàng: thôøi haïn thöïc hieän hôïp ñoàng do caùc beân thoûa thuaän. Khi heát haïn hôïp ñoàng, beân naøo chöa thöïc hieän thì phaûi tieáp tuïc thöïc hieän, neáu coù thieät haïi xaûy ra do moät beân thöïc hieän hôïp ñoàng khoâng ñuùng haïn thì beân bò thieät haïi coù quyeàn ñôn phöông ñình chæ vieäc thöïc hieän hôïp ñoàng. Tröø tröôøng hôïp chaäm thöïc hieän hôïp ñoàng do söï kieän baát khaû khaùng, trôû ngaïi khaùch quan khaùc - Traùch nhieäm daân söï do khoâng thöïc hieän ñuùng hôïp ñoàng: nhö thöïc hieän hôïp ñoàng khoâng ñuû soá löôïng, khoâng ñuùng chaát löôïng, giao vaät khoâng ñoàng boä, khoâng ñuùng chuûng loaïi, khoâng thöïc hieän ñuùng nghóa vuï baûo haønh saûn phaåm Khi moät beân khoâng thöïc hieän hôïp ñoàng, beân ñoù coù nghóa vuï phaûi tieáp tuïc thöïc hieän hôïp ñoàng theo yeâu caàu cuûa beân kia. Neáu beân vi phaïm vaãn khoâng thöïc hieän, thì beân bò vi phaïm coù quyeàn yeâu caàu cô quan nhaø nöôùc aùp duïng caùc bieän phaùp cöôõng cheá baûo veä quyeàn lôïi cuûa mình. * Boài thöôøng thieät haïi do vi phaïm hôïp ñoàng: Caùc beân giao keát hôïp ñoàng phaûi thöïc hieän ñuùng vaø ñaày ñuû caùc nghóa vuï ñaõ phaùt sinh theo hôïp ñoàng. Khi moät beân khoâng thöïc hieän hoaëc thöïc hieän khoâng ñuùng nghóa vuï ñaõ giao keát trong hôïp ñoàng maø gaây thieät haïi cho beân kia thì phaûi boài thöôøng thieät haïi ñaõ xaûy ra. Phaùp luaät quy ñònh moät soá tröôøng hôïp beân vi phaïm hôïp ñoàng khoâng phaûi boài thöôøng thieät haïi, ñoù laø: - Thieät haïi xaûy ra hoaøn toaøn do loãi cuûa beân bò thieät haïi. - Thieät haïi xaûy ra trong tröôøng hôïp baát khaû khaùng, tình theá caáp thieát 2.3 Traùch nhieäm boài thöôøng thieät haïi ngoaøi hôïp ñoàng a) Khaùi nieäm: Laø traùch nhieäm cuûa ngöôøi coù haønh vi traùi phaùp luaät, gaây thieät haïi cho caù nhaân, phaùp nhaân hay chuû theå khaùc phaûi boài thöôøng thieät haïi ñoù ngoaøi hôïp ñoàng. Moät trong nhöõng caên cöù laøm phaùt sinh nghóa vuï daân söï laø gaây thieät haïi do haønh vi traùi phaùp luaät gaây ra. Ñieàu 604, Boä luaät daân söï 2005 quy ñònh: “Ngöôøi naøo do coù loãi coá yù hoaëc loãi voâ yù xaâm haïi tính maïng, söùc khoûe, danh döï, nhaân phaåm, uy tín, taøi saûn, quyeàn, lôïi ích hôïp phaùp khaùc cuûa caù nhaân, xaâm phaïm danh döï, uy tín, taøi saûn cuûa phaùp nhaân hoaëc chuû theå khaùc maø gaây thieät haïi thì phaûi boài thöôøng”. Nhö vaäy, traùch nhieäm boài thöôøng thieät haïi ngoaøi hôïp ñoàng chính laø haäu quaû vaät chaát maø nhaø nöôùc buoäc caùc beân coù haønh vi traùi phaùp luaät gaây thieät haïi phaûi gaùnh chòu, bieåu hieän cuï theå baèng vieäc beân gaây thieät haïi phaûi boài thöôøng cho beân bò thieät haïi moät khoaûn tieàn hay taøi saûn nhaát ñònh theo quy ñònh cuûa phaùp luaät hoaëc theo thoûa thuaän cuûa hai beân. Muïc ñích cuûa vieäc quy ñònh traùch nhieäm daân söï ngoaøi hôïp ñoàng laø ñeå taïo ñieàu kieän cho ngöôøi coù lôïi ích hôïp phaùp 97
25. bò xaâm phaïm ñöôïc khoâi phuïc laïi tình traïng ban ñaàu cuûa taøi saûn hoaëc ñoái vôùi nhöõng lôïi ích khoâng theå khoâi phuïc ñöôïc (danh döï, nhaân phaåm ) thì buø ñaép phaàn naøo nhöõng toån thaát do haønh vi traùi phaùp luaät gaây ra. b) Ñieàu kieän phaùt sinh traùch nhieäm daân söï ngoaøi hôïp ñoàng: Traùch nhieäm boài thöôøng ngoaøi hôïp ñoàng phaùt sinh do nhöõng ñieàu kieän laø: - Coù thieät haïi thöïc teá xaûy ra: Ñaây laø yeáu toá haøng ñaàu ñeå xaùc ñònh traùch nhieäm daân söï, bôûi vaán ñeà boài thöôøng chæ ñöôïc ñaët ra khi coù thieät haïi thöïc teá. - Haønh vi gaây ra thieät haïi phaûi laø haønh vi traùi phaùp luaät: Haønh vi gaây ra nhöõng thieät haïi veà vaät chaát, veà tinh thaàn noùi treân phaûi laø haønh vi traùi phaùp luaät, chuû theå gaây ra haønh vi ñoù leõ ra khoâng ñöôïc thöïc hieän nhöng laïi coá tình thöïc hieän hoaëc voâ yù thöïc hieän. - Coù loãi cuûa ngöôøi thöïc hieän haønh vi traùi phaùp luaät: Loãi ñöôïc hieåu laø thaùi ñoä chuû quan cuûa ngöôøi thöïc hieän haønh vi traùi phaùp luaät. Ngöôøi coù khaû naêng nhaän thöùc vaø ñieàu khieån haønh vi cuûa mình maø coá yù hoaëc voâ yù gaây thieät haïi cho ngöôøi khaùc thì ñöôïc coi laø coù loãi. - Phaûi coù moái quan heä nhaân quaû giöõa haønh vi traùi phaùp luaät vaø thieät haïi xaûy ra: Ñieàu kieän naøy ñöôïc hieåu laø thieät haïi xaûy ra phaûi laø keát quaû cuûa haønh vi traùi phaùp luaät, ngöôïc laïi haønh vi traùi phaùp luaät phaûi laø nguyeân nhaân tröïc tieáp daãn ñeán haäu quaû laø thieät haïi. c) Nguyeân taéc boài thöôøng thieät haïi: Theo Ñieàu 605 Boä luaät daân söï naêm 2005 quy ñònh: 1. Ngöôøi gaây thieät haïi phaûi boài thöôøng toaøn boä vaø kòp thôøi. Caùc beân coù theå thoûa thuaän veà möùc boài thöôøng, hình thöùc boài thöôøng baèng tieàn, baèng hieän vaät hoaëc thöïc hieän moät coâng vieäc, phöông thöùc boài thöôøng moät laàn hoaëc nhieàu laàn, tröø tröôøng hôïp phaùp luaät coù quy ñònh khaùc. 2. Ngöôøi gaây thieät haïi coù theå ñöôïc giaûm möùc boài thöôøng, neáu do loãi voâ yù maø gaây ra thieät haïi quaù lôùn so vôùi khaû naêng kinh teá tröôùc maét vaø laâu daøi cuûa mình. 3. Khi möùc boài thöôøng khoâng coøn phuø hôïp vôùi thöïc teá thì ngöôøi bò thieät haïi hoaëc ngöôøi gaây ra thieät haïi coù quyeàn yeâu caàu Toøa aùn hoaëc cô quan nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn thay ñoåi möùc boài thöôøng. 2.4 Cheá ñònh quyeàn thöøa keá a) Khaùi nieäm quyeàn thöøa keá: Quyeàn thöøa keá laø moät cheá ñònh phaùp luaät daân söï, bao goàm caùc quy phaïm phaùp luaät ñieàu chænh vieäc chuyeån dòch taøi saûn cuûa ngöôøi cheát cho ngöôøi khaùc theo di chuùc hoaëc theo trình töï do phaùp luaät quy ñònh. b) Caùc hình thöùc thöøa keá - Thöøa keá theo di chuùc: Laø vieäc chuyeån dòch di saûn thöøa keá cuûa ngöôøi ñaõ cheát cho nhöõng ngöôøi khaùc theo yù chí cuûa ngöôøi ñoù khi coøn soáng theå hieän trong di chuùc. Di chuùc ñöôïc xem laø caên cöù phaùp lyù ñeå thöïc hieän quaù trình dòch chuyeån taøi saûn cuûa ngöôøi cheát cho nhöõng ngöôøi khaùc. + Ngöôøi ñeå laïi di saûn thöøa keá laø ngöôøi sau khi cheát coù taøi saûn ñeå laïi cho ngöôøi khaùc theo trình töï thöøa keá theo di chuùc hoaëc theo phaùp luaät. 98
26. + Nhöõng ngöôøi ñöôïc thöøa keá theo di chuùc laø baát kyø caù nhaân, toå chöùc hay nhaø nöôùc vaø hoï phaûi coøn soáng, coøn toàn taïi vaøo thôøi ñieåm môû thöøa keá. Keå caû tröôøng hôïp ñaõ thaønh thai tröôùc khi ngöôøi ñeå laïi di saûn cheát vaø sinh ra coøn soáng sau thôøi ñieåm môû thöøa keá (ngoaïi tröø nhöõng ngöôøi bò truaát quyeàn höôûng di saûn thöøa keá). + Thôøi ñieåm môû thöøa keá laø thôøi ñieåm ngöôøi coù taøi saûn cheát. Vieäc xaùc ñònh thôøi ñieåm môû thöøa keá coù yù nghóa quan troïng vì taïi thôøi ñieåm ñoù xaùc ñònh vaø baûo toaøn taøi saûn, quyeàn vaø nghóa vuï taøi saûn cuûa ngöôøi cheát traùnh tình traïng taøi saûn ñoù coù theå bò ngöôøi khaùc phaân taùn hoaëc chieám ñoaït; ñoàng thôøi xaùc ñònh nhöõng ngöôøi thöøa keá. + Vieäc thöøa keá theo di chuùc ñöôïc thöïc hieän laø tuøy thuoäc vaøo hieäu löïc cuûa di chuùc. Di chuùc phaûi ñöôïc laäp thaønh vaên baûn; neáu khoâng theå laäp di chuùc baèng vaên baûn thì coù theå di chuùc mieäng. Di chuùc baèng vaên baûn goàm: di chuùc baèng vaên baûn khoâng coù ngöôøi laøm chöùng; di chuùc baèng vaên baûn coù ngöôøi laøm chöùng; di chuùc baèng vaên baûn coù coâng chöùng vaø di chuùc baèng vaên baûn coù chöùng thöïc. + Ngöôøi thöøa keá khoâng phuï thuoäc vaøo noäi dung di chuùc: Nhöõng ngöôøi sau ñaây vaãn ñöôïc höôûng phaàn di saûn baèng hai phaàn ba suaát cuûa moät ngöôøi thöøa keá theo phaùp luaät, neáu di saûn ñöôïc phaân chia theo phaùp luaät, trong tröôøng hôïp hoï khoâng ñöôïc ngöôøi laäp di chuùc cho höôûng di saûn hoaëc chæ cho höôûng phaàn di saûn ít hôn hai phaàn ba xuaát ñoù tröø khi hoï töø choái nhaän di saûn hoaëc hoï laø ngöôøi khoâng coù quyeàn ñöôïc höôûng di saûn bao goàm: con chöa thaønh nieân, cha, meï, vôï, choàng; con ñaõ thaønh nieân khoâng coù khaû naêng lao ñoäng. - Thöøa keá theo phaùp luaät: laø vieäc chuyeån dòch taøi saûn cuûa ngöôøi cheát cho nhöõng ngöôøi thöøa keá thöïc hieän theo trình töï maø phaùp luaät ñaõ quy ñònh. Hình thöùc thöøa keá naøy phaùt sinh do ngöôøi cheát khoâng ñeå laïi di chuùc, di chuùc khoâng hôïp phaùp hoaëc nhöõng ngöôøi thöøa keá theo di chuùc ñeàu cheát tröôùc hoaëc cheát cuøng thôøi ñieåm vôùi ngöôøi laäp di chuùc, khoâng coøn ai vaøo thôøi ñieåm môû thöøa keá hoaëc coù di chuùc nhöng ngöôøi laäp di chuùc chæ ñònh ñoaït moät phaàn taøi saûn; nhöõng ngöôøi ñöôïc chæ ñònh laøm ngöôøi thöøa keá trong di chuùc khoâng coù quyeàn höôûng di saûn hoaëc töø choái höôûng di saûn. Dieän nhöõng ngöôøi thöøa keá ñöôïc nhaän di saûn thöøa keá theo quy ñònh cuûa phaùp luaät laø nhöõng ngöôøi coù quan heä hoân nhaân, quan heä huyeát thoáng, hoaëc quan heä nuoâi döôõng vôùi ngöôøi ñeå laïi di saûn thöøa keá (goïi laø dieän thöøa keá theo ñieàu 676 Boä luaät daân söï naêm 2005). Vieäc nhaän di saûn thöøa keá theo luaät ñöôïc phaân ñònh theo thöù töï haøng thöøa keá: + Haøng thöù nhaát bao goàm: vôï, choàng, cha, meï ruoät, cha meï nuoâi, con ñeû, con nuoâi cuûa ngöôøi cheát. + Haøng thöù hai bao goàm: oâng baø noäi, oâng baø ngoaïi, anh chò em ruoät cuûa ngöôøi cheát. + Haøng thöù ba bao goàm: cuï noäi, cuï ngoaïi, chuù ruoät, baùc ruoät, coâ ruoät, dì ruoät, caäu ruoät cuûa ngöôøi cheát; chaùu ruoät cuûa ngöôøi cheát maø ngöôøi cheát laø chuù ruoät, baùc ruoät, coâ ruoät, dì ruoät, caäu ruoät; chaét ruoät cuûa ngöôøi cheát maø ngöôøi cheát laø cuï noäi, cuï ngoaïi. Nhöõng ngöôøi cuøng haøng thöøa keá ñöôïc höôûng phaàn di saûn baèng nhau, nhöõng ngöôøi ôû haøng thöøa keá sau chæ ñöôïc höôûng di saûn thöøa keá neáu khoâng coøn ai ôû haøng thöøa keá tröôùc do ñaõ cheát, khoâng coù quyeàn höôûng di saûn, bò truaát quyeàn höôûng di saûn hoaëc töø choái nhaän di saûn. 99
27. - Nhöõng ngöôøi khoâng ñöôïc quyeàn höôûng di saûn (Ñieàu 643 Boä luaät daân söï 2005): Ngöôøi bò keát aùn veà haønh vi coá yù xaâm phaïm tính maïng, söùc khoeû hoaëc veà haønh vi ngöôïc ñaõi nghieâm troïng, haønh haï ngöôøi ñeå laïi di saûn, xaâm phaïm nghieâm troïng danh döï, nhaân phaåm ngöôøi ñeå laïi di saûn. Ngöôøi vi phaïm nghieâm troïng nghóa vuï nuoâi döôõng ngöôøi ñeå laïi di saûn. Ngöôøi bò keát aùn veà haønh vi coá yù xaâm phaïm tính maïng cuûa ngöôøi thöøa keá khaùc nhaèm höôûng moät phaàn hoaëc toaøn boä phaàn di saûn maø ngöôøi thöøa keá ñoù coù quyeàn höôûng. Ngöôøi coù haønh vi löøa doái, cöôõng eùp hoaëc ngaên caûn ngöôøi ñeå laïi di saûn trong vieäc laäp di chuùc; giaû maïo di chuùc, söûa chöõa di chuùc, huûy di chuùc nhaèm ñeå höôûng moät phaàn hoaëc toaøn boä di saûn traùi vôùi yù chí cuûa ngöôøi ñeå laïi di saûn. Tuy nhieân, nhöõng ngöôøi ñaõ neâu treân vaãn ñöôïc höôûng di saûn neáu ngöôøi ñeå laïi di saûn ñaõ bieát haønh vi cuûa ngöôøi ñoù, nhöng vaãn cho hoï höôûng di saûn theo di chuùc. IV. NGAØNH LUAÄT HOÂN NHAÂN VAØ GIA ÑÌNH 1. Khaùi quaùt chung veà Luaät hoân nhaân vaø gia ñình Khaùi nieäm: Luaät hoân nhaân vaø gia ñình laø moät ngaønh luaät ñoäc laäp trong heä thoáng phaùp luaät Vieät Nam bao goàm caùc quy phaïm phaùp luaät do Nhaø nöôùc ban haønh nhaèm ñieàu chænh caùc quan heä hoân nhaân vaø gia ñình veà nhaân thaân vaø taøi saûn. Ñoái töôïng ñieàu chænh: Ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa Luaät hoân nhaân vaø gia ñình laø caùc quan heä xaõ hoäi trong lónh vöïc hoân nhaân vaø gia ñình: quan heä nhaân thaân vaø quan heä taøi saûn giöõa vôï vaø choàng, giöõa cha meï vaø caùc con, giöõa nhöõng ngöôøi thaân thích ruoät thòt khaùc. Trong ñoù, quan heä nhaân thaân coù vai troø quan troïng quyeát ñònh tính chaát vaø noäi dung cuûa caùc quan heä veà taøi saûn, caùc quan heä veà taøi saûn khoâng döïa treân cô sôû haøng hoøa, tieàn teä, khoâng mang tính chaát ñeàn buø ngang giaù. Phöông phaùp ñieàu chænh: Phöông phaùp ñieàu chænh cuûa Luaät hoân nhaân vaø gia ñình laø nhöõng caùch thöùc, bieän phaùp maø caùc quy phaïm phaùp Luaät hoân nhaân vaø gia ñình taùc ñoäng leân caùc quan heä xaõ hoäi thuoäc ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa noù, phuø hôïp vôùi yù chí cuûa nhaø nöôùc. Veà nguyeân taéc, phöông phaùp ñieàu chænh cuûa Luaät daân söï laø cô sôû cho vieäc aùp duïng ñieàu chænh caùc quan heä hoân nhaân vaø gia ñình. Ngoaøi ra, phöông phaùp ñieàu chænh cuûa Luaät hoân nhaân vaø gia ñình coøn coù moät soá ñaëc ñieåm sau: - Trong quan heä hoân nhaân vaø gia ñình quyeàn ñoàng thôøi laø nghóa vuï cuûa caùc chuû theå. - Caùc chuû theå khi thöïc hieän quyeàn vaø nghóa vuï cuûa mình phaûi xuaát phaùt töø lôïi ích chung cuûa gia ñình. - Caùc chuû theå khoâng ñöôïc pheùp baèng söï thoûa thuaän ñeå laøm thay ñoåi nhöõng quyeàn vaø nghóa vuï maø phaùp luaät ñaõ quy ñònh. 100
28. - Vieäc thöïc hieän caùc quyeàn vaø nghóa vuï hoân nhaân vaø gia ñình ñöôïc baûo ñaûm bôûi tính cöôõng cheá nhaø nöôùc treân tinh thaàn phaùt huy tính töï giaùc thoâng qua giaùo duïc, khuyeán khích vaø höôùng daãn thöïc hieän. Nhöõng nguyeân taéc cô baûn cuûa Luaät hoân nhaân vaø gia ñình: - Hoân nhaân töï nguyeän, tieán boä. - Moät vôï, moät choàng - Bình ñaúng vôï choàng, bình ñaúng nam nöõ, khoâng phaân bieät toân giaùo, daân toäc, quoác tòch. - Baûo veä quyeàn lôïi cuûa cha meï vaø caùc con. - Baûo veä baø meï vaø treû em. 2. Moät soá noäi dung cô baûn cuûa Luaät hoân nhaân vaø gia ñình: Keát hoân vaø huûy vieät keát hoân traùi phaùp luaät: Khaùi nieäm keát hoân: Keát hoân laø vieäc nam vaø nöõ xaùc laäp quan heä vôï choàng theo quy ñònh cuûa phaùp luaät veà ñieàu kieän keát hoân vaø ñaêng kyù keát hoân. Ñieàu kieän keát hoân: - Nam töø 20 tuoåi trôû leân, nöõ töø 18 tuoåi trôû leân. - Vieäc keát hoân do nam vaø nöõ töï nguyeän quyeát ñònh, khoâng beân naøo ñöôïc eùp buoäc, löøa doái beân naøo, khoâng ai ñöôïc cöôõng eùp hoaëc caûn trôû. - Vieäc keát hoân khoâng thuoäc moät trong caùc tröôøng hôïp caám keát hoân sau (Ñieàu 10 – Luaät hoân nhaân vaø gia ñình naêm 2000): + Caám keát hoân vôùi nhöõng ngöôøi ñang coù vôï hoaëc coù choàng. + Caám ngöôøi maát naêng löïc haønh vi daân söï keát hoân. + Caám nhöõng ngöôøi cuøng doøng maùu veà tröïc heä, nhöõng ngöôøi coù hoï trong phaïm vi ba ñôøi. + Caám cha, meï nuoâi keát hoân vôùi con nuoâi; giöõa ngöôøi ñaõ töøng laø cha meï nuoâi vôùi con nuoâi; boá choàng vôùi con daâu, meï vôï vôùi con reå, boá döôïng vôùi con rieâng cuûa vôï, meï keá vôùi con rieâng cuûa choàng. + Caám keát hoân giöõa nhöõng ngöôøi cuøng giôùi tính. - Vieäc keát hoân phaûi ñöôïc ñaêng kyù taïi cô quan nhaø nöôùc coù thaåm quyeàn theo quy ñònh cuûa phaùp luaät (Ñieàu 12 – Luaät hoân nhaân vaø gia ñình naêm 2000). Huûy vieäc keát hoân traùi phaùp luaät: Keát hoân traùi phaùp luaät laø vieäc nam, nöõ xaùc laäp quan heä vôï choàng coù ñaêng kyù keát hoân taïi cô quan ñaêng kyù keát hoân nhöng vi phaïm ñieàu kieän keát hoân do phaùp luaät quy ñònh. Vieäc keát hoân traùi phaùp luaät seõ bò toøa aùn nhaân daân xöû huûy (Ñieàu 16 – Luaät hoân nhaân vaø gia ñình naêm 2000). Huûy vieäc keát hoân traùi phaùp luaät döïa treân nhöõng caên cöù sau: - Chöa ñeán tuoåi keát hoân theo quy ñònh cuûa phaùp luaät maø nam nöõ vaãn keát hoân. - Thieáu söï töï nguyeän cuûa moät trong hai beân hoaëc caû hai beân nam nöõ khi keát hoân. - Ngöôøi ñang coù vôï hoaëc coù choàng laïi keát hoân vôùi ngöôøi khaùc. 101
29. - Ngöôøi maát naêng löïc haønh vi daân söï maø vaãn keát hoân. - Hai ngöôøi cuøng giôùi tính keát hoân vôùi nhau. Quan heä giöõa vôï vaø choàng: Quan heä giöõa vôï vaø choàng trong Luaät hoân nhaân vaø gia ñình bao goàm quyeàn vaø nghóa vuï cuûa vôï (choàng) veà nhaân thaân vaø taøi saûn. Quyeàn vaø nghóa vuï veà nhaân thaân giöõa vôï vaø choàng: Quyeàn vaø nghóa vuï veà nhaân thaân laø nhöõng lôïi ích tinh thaàn, tình caûm, khoâng mang noäi dung kinh teá vaø cuõng khoâng phuï thuoäc vaøo yeáu toá taøi saûn. Caùc nghóa vuï vaø quyeàn ñoù bao goàm caû tình yeâu, söï hoøa thuaän, söï toân troïng laãn nhau, vieäc xöû söï trong gia ñình, quan heä ñoái vôùi cha meï, caùc con vaø nhöõng thaønh vieân trong gia ñình. Ñieàu ñoù ñöôïc theå hieän cuï theå nhö sau: - Vôï choàng coù nghóa vuï phaûi quyù troïng laãn nhau, chaêm soùc, giuùp ñôõ nhau, cuøng nhau xaây döïng gia ñình no aám, bình ñaüng, tieán boä, haïnh phuùc, beàn vöõng. - Vôï choàng bình ñaüng vôùi nhau, coù nghóa vuï vaø quyeàn ngang nhau veà moïi maët trong gia ñình: quyeàn vaø nghóa vuï trong vieäc nuoâi daïy con, bình ñaüng veà nghóa vuï thöïc hieän chính saùch daân soá vaø keá hoaïch hoùa gia ñình, quyeàn bình ñaüng trong vieäc ñaïi dieän cho nhau tröôùc phaùp luaät, bình ñaüng trong vieäc yeâu caàu ly hoân - Quyeàn löïa choïn nôi cö truù. - Quyeàn ñöôïc löïa choïn ngheà nghieäp, hoïc taäp vaø tham gia caùc hoaït ñoäng kinh teá, chính trò, vaên hoùa, xaõ hoäi. - Toân troïng quyeàn töï do tín ngöôõng, toân giaùo cuûa vôï, choàng. Quyeàn vaø nghóa vuï veà taøi saûn giöõa vôï vaø choàng: Quyeàn vaø nghóa vuï veà taøi saûn giöõa vôï vaø choàng ñoùng vai troø quan troïng trong ñôøi soáng gia ñình, mang nhöõng neùt ñaëc tröng gaén lieàn vôùi nhaân thaân cuûa vôï choàng. Noù bao goàm: quyeàn sôû höõu taøi saûn, quyeàn vaø nghóa vuï caáp döôõng vaø quyeàn thöøa keá. - Quyeàn sôû höõu taøi saûn cuûa vôï choàng: + Quyeàn sôõ höõu cuûa vôï choàng ñoái vôùi taøi saûn thuoäc sôû höõu chung hôïp nhaát: vôï choàng coù quyeàn vaø nghóa vuï ngang nhau trong vieäc chieám höõu, söû duïng, ñònh ñoïat, taøi saûn chung + Quyeàn sôû höõu cuûa vôï, choàng ñoái vôùi taøi saûn rieâng: vôï choàng coù quyeàn sôû höõu rieâng ñoái vôùi taøi saûn rieâng. - Quyeàn vaø nghóa vuï caáp döôõng giöõa vôï vaø choàng: Caáp döôõng giöõa vôï vaø choàng laø vieäc vôï choàng coù nghóa vuï ñoùng goùp tieàn hoaëc taøi saûn khaùc ñeå ñaùp öùng nhu caàu thieát yeáu cuûa ngöôøi kia khi vôï, choàng khoâng cuøng chung soáng maø gaëp khoù khaên, tuùng thieáu do khoâng coù khaû naêng lao ñoäng vaø khoâng coù taøi saûn ñeå töï nuoâi mình. - Quyeàn thöøa keá taøi saûn cuûa nhau giöõa vôï choàng ñöôïc quy ñònh taïi ñieàu 676 Boä luaät daân söï naêm 2005 vaø ñieàu 31 Luaät hoân nhaân vaø gia ñình naêm 2000. Khi moät beân vôï hoaëc choàng cheát tröôùc, ngöôøi coøn soáng seõ ñöôïc thöøa keá taøi saûn cuûa vôï hoaëc choàng mình ñaõ cheát. Vôï, choàng thuoäc haøng thöøa keá thöù nhaát theo luaät cuøng vôùi cha meï, vaø caùc con cuûa ngöôøi cheát. Ngoaøi ra vôï choàng coøn ñöôïc thöøa keá taøi saûn cuûa nhau theo di chuùc. 102
30. Quan heä giöõa cha meï vaø con: Quyeàn vaø nghóa vuï nhaân thaân giöõa cha meï vaø con: - Quyeàn vaø nghóa vuï cuûa cha meï (Ñieàu 34): + Ñoái vôùi con chöa thaønh nieân, cha meï coù quyeàn quyeát ñònh cheá ñoä phaùp lyù veà nhaân thaân cuûa con, quyeàn ñaët hoï teân, toân giaùo, quoác tòch, choã ôû + Cha meï coù nghóa vuï vaø quyeàn thöông yeâu, troâng nom, nuoâi döôõng, chaêm soùc, baûo veä quyeàn, lôïi ích hôïp phaùp cuûa con, toân troïng yù kieán cuûa con, cha meï khoâng ñöôïc phaân bieät ñoái xöû giöõa caùc con, ngöôïc ñaõi, haønh haï, xuùc phaïm con, khoâng ñöôïc laïm duïng söùc lao ñoäng cuûa con chöa thaønh nieân + Cha meï coù quyeàn vaø nghóa vuï giaùo duïc con. - Quyeàn vaø nghóa vuï cuûa con: Ñieàu 35 quy ñònh: con coù boån phaän yeâu quyù, kính troïng, bieát ôn, hieáu thaûo vôùi cha meï, laéng nghe nhöõng lôøi khuyeân baûo ñuùng ñaén cuûa cha meï, giöõ gìn danh döï, truyeàn thoáng toát ñeïp cuûa gia ñình. Con coù nghóa vuï chaêm soùc, nuoâi döôõng cha meï - Con ñaõ thaønh nieân coù quyeàn töï do löïa choïn ngheà nghieäp chính ñaùng, tham gia caùc hoaït ñoäng kinh teá, chính trò, xaõ hoäi, khoâng leä thuoäc bôûi yù chí cuûa cha meï. Quyeàn vaø nghóa vuï veà taøi saûn giöõa cha meï vaø con: - Quyeàn vaø nghóa vuï nuoâi döôõng giöõa cha meï vaø con. - Nghóa vuï caáp döôõng giöõa cha meï vaø con. - Caùc quyeàn vaø nghóa vuï veà nhöõng taøi saûn khaùc giöõa cha meï vaø con: con coù quyeàn coù taøi saûn rieâng vaø con töø 15 tuoåi trôû leân coù theå töï mình quaûn lyù taøi saûn rieâng hoaëc nhôø cha meï quaûn lyù; taøi saûn rieâng cuûa con döôùi 15 tuoåi, con maát naêng löïc haønh vi daân söï thì do cha meï quaûn lyù (Ñieàu45) cha meï phaûi boài thöôøng thieät haïi do con chöa thaønh nieân, con ñaõ thaønh nieân maát naêng löïc haønh vi daân söï gaây ra (Ñieàu 40) Caáp döôõng: Nghóa vuï caáp döôõng ñöôïc thöïc hieän giöõa cha, meï vaø con, giöõa anh chò em vôùi nhau, giöõa oâng baø noäi, oâng baø ngoaïi vaø chaùu, giöõa vôï vaø choàng theo Luaät hoân nhaân vaø gia ñình. Con nuoâi: Cheá ñoä nuoâi con nuoâi quy ñònh vieäc xaùc laäp quan heä cha meï vaø con giöõa ngöôøi nhaän nuoâi con nuoâi vaø ngöôøi ñöôïc nhaän laøm con nuoâi ñeå ñaûm baûo lôïi ích cuûa ngöôøi nuoâi con nuoâi vaø ñoàng thôøi cuõng baûo ñaûm lôïi ích cuûa ngöôøi nhaän con nuoâi. Chaám döùt hoân nhaân: Theo quy ñònh cuûa Luaät hoân nhaân vaø gia ñình, hoân nhaân chaám döùt do vôï, choàng cheát hoaëc coù quyeát ñònh cuûa Toøa aùn tuyeân boá vôï, choàng ñaõ cheát. Tröôøng hôïp vôï choàng coøn soáng thì hoân nhaân chaám döùt khi coù phaùn quyeát ly hoân cuûa Toøa aùn coù hieäu löïc phaùp luaät. Quan heä hoân nhaân vaø gia ñình coù yeáu toá nöôùc ngoaøi: 103
31. Vôùi chính saùch “Hoøa bình, höõu nghò, môû roäng giao löu vaø hôïp taùc vôùi taát caû caùc nöôùc treân theá giôùi”, ngaøy nay quan heä hoân nhaân vaø gia ñình coù yeáu toá nöôùc ngoaøi ôû nöôùc ta ngaøy caøng phaùt trieån. Vieäc ñieàu chænh quan heä hoân nhaân vaø gia ñình coù yeáu toá nöôùc ngoaøi cuûa nöôùc ta khoâng chæ phuï thuoäc vaøo phaùp luaät trong nöôùc maø coøn phuï thuoäc vaøo phaùp luaät nöôùc ngoaøi, caùc Ñieàu öôùc quoác teá vaø taäp quaùn quoác teá. Theo quy ñònh taïi khoaûn 14 – Ñieàu 8 thì quan heä hoân nhaân vaø gia ñình coù yeáu toáø nöôùc ngoaøi laø quan heä hoân nhaân vaø gia ñình: - Giöõa coâng daân Vieät Nam vaø ngöôøi nöôùc ngoaøi. - Giöõa nhöõng ngöôøi nöôùc ngoaøi vôùi nhau thöôøng truù taïi Vieät Nam. - Giöõa coâng daân Vieät Nam vôùi nhau maø caên cöù ñeå xaùc laäp, thay ñoåi, chaám döùt quan heä ñoù theo phaùp luaät nöôùc ngoaøi hoaëc taøi saûn lieân quan ñeán quan heä ñoù ôû nöôùc ngoaøi. V. LUAÄT TOÁ TUÏNG DAÂN SÖÏ 1. Khaùi nieäm Luaät toá tuïng daân söï laø moät ngaønh luaät ñoäc laäp trong heä thoáng phaùp luaät Vieät Nam, bao goàm caùc quy phaïm phaùp luaät ñieàu chænh caùc quan heä xaõ hoäi phaùt sinh giöõa Toøa aùn (laø cô quan tieán haønh toá tuïng) vôùi nhöõng ngöôøi tham gia toá tuïng trong quaù trình Toaø aùn giaûi quyeát caùc vuï vieäc daân söï nhaèm baûo veä caùc quyeàn, lôïi ích cuûa nhaø nöôùc, toå chöùc vaø coâng daân. 2. Nhöõng vieäc thuoäc thaåm quyeàn giaûi quyeát cuûa Toøa aùn - Tranh chaáp veà quyeàn sôû höõu. - Nhöõng vieäc veà hôïp ñoàng. - Nhöõng vieäc veà boài thöôøng thieät haïi ngoaøi hôïp ñoàng. - Nhöõng tranh chaáp veà quyeàn, nghóa vuï theo quy ñònh cuûa phaùp luaät, giöõa coâng daân vôùi coâng daân, giöõa coâng daân vôùi phaùp nhaân vaø giöõa phaùp nhaân vôùi phaùp nhaân. - Nhöõng vieäc veà hoân nhaân vaø gia ñình. - Nhöõng vieäc tranh chaáp veà lao ñoäng, kinh teá, ñaát ñai. - Xaùc ñònh coâng daân maát tích hoaëc cheát. - Nhöõng vieäc khieáu naïi veà hoä tòch, hoä khaåu. - Nhöõng vieäc khieáu naïi veà danh saùch cöû tri. - Nhöõng vieäc khieáu naïi veà cô quan baùo chí veà vaán ñeà caûi chính thoâng tin. - Nhöõng vieäc khaùc do phaùp luaät quy ñònh. 3. Trình töï, thuû tuïc giaûi quyeát vuï aùn daân söï - Giai ñoaïn khôûi kieän vaø thuï lyù vuï aùn. - Giai ñoaïn hoøa giaûi, chuaån bò xeùt xöû. - Giai ñoaïn xeùt xöû sô thaåm. - Giai ñoaïn xeùt xöû phuùc thaåm. - Giai ñoaïn xeùt laïi baûn aùn, quyeát ñònh ñaõ coù hieäu löïc phaùp luaät theo trình töï giaùm ñoác thaåm hoaëc taùi thaåm. - Giai ñoaïn thi haønh baûn aùn, quyeát ñònh daân söï cuûa Toøa aùn. 104
32. 4. Trình töï, thuû tuïc giaûi quyeát vieäc daân söï - Giai ñoaïn thuï lyù ñôn. - Giai ñoaïn tieán haønh phieân hoïp giaûi quyeát ñôn vaø ra baûn aùn, quyeát ñònh. - Giai ñoaïn phuùc thaåm ñoái vôùi baûn aùn, quyeát ñònh cuûa Toøa aùn caáp sô thaåm. VI. NGAØNH LUAÄT HÌNH SÖÏ 1. Khaùi quaùt chung veà ngaønh luaät hình söï. 1.1. Khaùi nieäm: Luaät hình söï laø moät ngaønh luaät ñoäc laäp trong heä thoáng phaùp luaät Vieät Nam, bao goàm heä thoáng caùc quy phaïm phaùp luaät xaùc ñònh nhöõng haønh vi nguy hieåm naøo laø toäi phaïm, ñoàng thôøi quy ñònh hình phaït ñoái vôùi toäi phaïm aáy. 1.2. Ñoái töôïng ñieàu chænh cuûa ngaønh luaät hình söï Laø nhöõng quan heä xaõ hoäi phaùt sinh giöõa Nhaø nöôùc vôùi ngöôøi phaïm toäi, trong ñoù Nhaø nöôùc ñöôïc quyeàn truy toá, xeùt xöû ngöôøi phaïm toäi, buoäc ngöôøi phaïm toäi phaûi chòu hình phaït töông xöùng vôùi tính chaát, möùc ñoä nguy hieåm cuûa haønh vi phaïm toäi. Coøn ngöôøi phaïm toäi coù nghóa vuï chaáp haønh bieän phaùp cöôõng cheá cuûa Nhaø nöôùc vaø hoï cuõng coù quyeàn yeâu caàu Nhaø nöôùc baûo ñaûm caùc quyeàn lôïi hôïp phaùp cuûa hoï. 1.3. Phöông phaùp ñieàu chænh cuûa ngaønh luaät hình söï Laø phöông phaùp quyeàn uy, meänh leänh vaø phuïc tuøng. Nhaø nöôùc coù quyeàn aùp duïng hình phaït ñoái vôùi ngöôøi phaïm toäi maø khoâng caàn coù moät söï thoûa thuaän naøo, hay khoâng coù söï caûn trôû cuûa baát kyø caù nhaân, toå chöùc naøo. 1.4. Moät soá nguyeân taéc cô baûn cuûa ngaønh luaät hình söï - Nguyeân taéc phaùp cheá XHCN: ñaây laø nguyeân taéc quan troïng. Vieäc quy ñònh vaø baûo ñaûm nguyeân taéc naøy chính laø thöïc hieän nhieäm vuï baûo veä nhaân daân ñaáu tranh phoøng, choáng caùc haønh vi vi phaïm vaø toäi phaïm treân cô sôû phaùp luaät. Noäi dung nguyeân taéc naøy theå hieän: Nhöõng vaán ñeà naøo coù lieân quan ñeán traùch nhieäm hình söï nhö: toäi phaïm, hình phaït, bieän phaùp tö phaùp ñeàu phaûi do luaät hình söï quy ñònh. Nhöõng haønh vi phaïm toäi maø ñieàu luaät moâ taû caàn phaûi laøm roõ ranh giôùi giöõa toäi phaïm vôùi haønh vi khoâng phaûi laø toäi phaïm ñeå traùnh vieäc aùp duïng traùch nhieäm hình söï khoâng ñuùng. Khoâng aùp duïng phaùp luaät töông töï veà toäi phaïm vaø hình phaït, maø chæ ñöôïc aùp duïng theo nhö luaät hình söï ñaõ quy ñònh. - Nguyeân taéc moïi coâng daân ñeàu bình ñaüng tröôùc phaùp luaät: nguyeân taéc naøy theå hieän baát keå ai ñaõ phaïm toäi ñeàu phaûi chòu traùch nhieäm nhö nhau. Tuy nhieân, trong thöïc teá khi xöû lyù ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ phaïm toäi, ñeàu coù xem xeùt veà caùc ñaëc ñieåm nhaân thaân cuûa ngöôøi phaïm toäi ñeå caân nhaéc hình phaït, nhöng vieäc xem xeùt naøy laø ôû giai ñoaïn sau khi ñaõ xaùc ñònh roõ caùc yeáu toá caáu thaønh toäi phaïm vaø ñaõ ñaùnh giaù veà möùc ñoä, tính chaát cuûa haønh vi phaïm toäi, nhaèm coù baûn aùn phuø hôïp vôùi töøng tröôøng hôïp cuï theå. 105