Giáo trình Môi trường - Quản lý tổng hợp vùng ven bờ

Nội dung text: Giáo trình Môi trường - Quản lý tổng hợp vùng ven bờ

1. Giáo trình môi trường Quản lý tổng hợp vùng ven bờ
2. 1 Ch ươ ng 1. KHÁI NI ỆM VÙNG VEN B Ờ VÀ QU ẢN LÝ T ỔNG HỢP VÙNG VEN B Ờ Vùng ven b luôn là n ơi c con ng i quan tâm do ngu n tài nguyên c a nó. ây là nơi có vùng ng b ng màu m và tài nguyên bi n phong phú, vùng ven b c ng là n ơi d dàng cho s ti p c n c a th tr ng qu c t . Nó t o ra không gian s ng, các tài nguyên sinh vt và phi sinh v t cho các ho t ng c a con ng i và có ch c n ng iu hoà i v i môi tr ng t nhiên c ng nh môi tr ng nhân t o. Vùng ven b là tr ng tâm c a nhi u ngành kinh t qu c gia, là n ơi mà ph n l n các ho t ng v kinh t , xã h i di n ra và c ng là n ơi mà tác ng c a các ho t ng này nhi u nh t. i v i nh ng n c có vùng b , h ơn m t n a dân s s ng t i ây và t m quan tr ng c a vùng ven b còn gia t ng trong t ơ ng lai do s gia t ng không ng ng c a vi c di dân t các vùng sâu trong lãnh th t i ây. Do v y, không ng c nhiên khi có s xung t sâu s c gi a nhu c u tiêu dùng hi n nay i v i tài nguyên và vi c m b o cho vi c tiêu th tài nguyên ó trong tơ ng lai. Trong mt s qu c gia, s xung t ó ã t n m c nguy c p do ph n l n vùng ven b ã b ô nhi m do các ngu n khác nhau. R t nhi u ho t ng phát tri n ô th , công nghi p và nông nghi p trên vùng ven bi n là n m trong vùng t ng p n c ven bi n có n ng su t cao và các d án phát tri n ang làm bi n i h sinh thái ven bi n trên m t qui mô r t ln. N c th i t h u h t các ô th và khu công nghi p trên th gi i tr c ti p vào bi n ho c gián ti p qua các h th ng sông mà không c x lý ho c x lý r t ít. Ngh cá b sa sút, t ng p n c b khô, các r n san hô b phá h y, các bãi bi n b xu ng c p, các vùng ven b c duy trì và b o v , c n ph i có hành ng hi u qu và k p th i. gi i quy t cho yêu c u này, m t h th ng qu n lý ã c hình thành: Qu n lý t ng h p vùng ven b : (ICZM, Integrated Coastal Zone Management). Qu n lý t ng h p vùng ven b (QLTHVB) có th cho phép gi i quy t các v n n y sinh trong phát tri n nh : • Tng dân s vùng ven bi n, ô th hoá, c nh tranh t ai, ngu n n c và các v n liên quan n ô nhi m. • S dâng cao c a m c n c bi n làm cho nhi u qu c gia ven bi n d b nh h ng ca l t l i và e d a cu c s ng và các ho t ng kinh t . • Qu n lý tài nguyên kém làm t ng ph m vi nh h ng và tính kh c li t c a các tai bi n thiên nhiên nh bão l t, xói l b bi n, i v i cu c s ng và dân c . • Tài nguyên b khai thác quá m c và s d ng không h p lý, ví d nh v n khai thác c n ki t các loài thu h i s n, khai thác san hô làm v t li u xây d ng, phá r ng ng p m n nuôi tôm. I. Khái ni ệm vùng ven b ờ Hu h t các h ng d n QLTHVB c xu t b n u ng ý r ng vùng ven b là khu vc có giao di n khá h p gi a bi n và t li n. ó là n ơi các quá trình sinh thái ph thu c vào s tác ng l n nhau gi a t li n và bi n, các tác ng này di n ra khá ph c t p và nh y cm. Vùng ven b th ng c hi u nh là n ơi t ơ ng tác gi a t và bi n, bao g m các môi tr ng ven b c ng nh vùng n c k c n. Các thành ph n c a nó bao g m các vùng châu th , vùng ng b ng ven bi n, các vùng t ng p n c, các bãi bi n và c n cát, các r n san hô, các vùng r ng ng p m n, m phá, và các c tr ng ven b khác. Khái ni m vùng ven b th ng c xác nh m t cách tùy ti n, h ơi khác nhau gi a các qu c gia và th ng d a vào gi i h n pháp lý và ranh gi i hành chánh. Ngoài ra, còn có nh ng sai khác v a v n
3. 2 (physiography), sinh thái và kinh t gi a các vùng khác nhau, do ó không có m t nh ngh a c ch p nh n r ng rãi v vùng ven b . Thay vào ó, có nhi u nh ngh a b sung ph c v cho nh ng m c ích qu n lý khác nhau, trong ó v n ranh gi i c n c xem xét. Ví d mt s n c Châu Âu, vùng ven b m r ng ra t i vùng lãnh h i, m t s n c khác thì l y ng ng sâu làm gi i h n. Còn v ranh gi i t li n thì c ng r t m ơ h do tác ng c a bi n vào khí h u có th vào n vùng n i a bên trong c ng nh vùng ng b ng ng p l t rng l n. Vn ranh gi i vùng ven b có th c xác nh m t cách th c t bao g m các khu vc và các ho t ng liên quan n v n qu n lý mà ch ơ ng trình s nh m vào. Trong nhi u tr ng h p, ranh gi i vùng t và bi n c ch n th ng có m t kho ng cách nh t nh v i mt m c t nhiên ch ng h n nh là m c n c th p trung bình (MLWM, Mean Low Water Mark) hay m c n c cao trung bình (MHWM, Mean High Water Mark). Bảng 1. M ột số ví d ụ v ề ranh gi ới vùng ven b ờ Nc, bang Ranh gi i t li n Ranh gi i bi n Rhode Island 200 b k t b bi n Vùng lãnh h i (3 d m) Hawaii Tt c t li n tr vùng các khu r ng Vùng n c c a Bang bo v Brunei Tt c vùng t li n và n c cách T MHWM n 200 m n c sâu MHWM 1 km Singapore Toàn b t li n Vùng lãnh h i và các o xa b Sri Lanka 300 m t MHWM 2 km t MLWM Malaysia Ranh gi i huy n 20 km t b Theo IUCN (1986), vùng ven b c nh ngh a nh sau: "là vùng ó t và bi n tơ ng tác v i nhau, trong ó ranh gi i v t li n c xác nh b i gi i h n các nh h ng ca bi n n t và ranh gi i v bi n c xác nh b i gi i h n các nh h ng c a t và nc ng t n bi n." Theo World Bank, vùng ven b c hi u là " d a vào nh ng m c tiêu th c ti n, mà vùng ven b là m t vùng c bi t có nh ng thu c tính c bi t, mà ranh gi i c xác nh, th ng d a vào nh ng v n c gi i quy t" Ngoài ra còn có m t s thu t ng khác c s d ng trong QLTHVB bao g m: • Vùng ven bi n (Coastal area): v m t a lý thì r ng h ơn vùng ven b , ng biên ca nó m r ng v phía t li n h ơn. Vùng ven b ch là m t ph n c a khu v c ven bi n. iu này r t quan tr ng, ng trên ph ơ ng di n ch c n ng, b i trong nhi u quy trình v môi tr ng, nhân kh u, kinh t và xã h i trên th c t b t ngu n t vùng ven bi n r ng l n, tuy nhiên nh ng bi u hi n c a chúng ch th y rõ c trong ph m vi vùng ven b . • Vùng n c ven bi n (Coastal water): vành ai h p g n b có n c bi n và n c ca sông. • Vùng gian tri u (Intertidal area): vùng gi a ng ng p tri u khi tri u th p nh t và ng ng p tri u khi tri u cao nh t (ph n t li n ch u tác ng c a th y tri u). • Vùng b bi n (Coastline): ng ti p xúc t i im chia c t t li n v i các vùng nc ven bi n. • Vùng t ven b (Shore lands): vùng t li n xu ng t i ng biên cao nh t b nh hng b i th y tri u
4. 3 Do có nhi u s khác nhau trong nh ngh a v khái ni m vùng ven b , có m t s v n th ng n y sinh trong quá trình th c thi qu n lý t ng h p vùng ven b . Th nh t, pháp lu t qu c gia liên quan t i gi i quy t v n này, n u nó t n t i, th ng không rõ ràng trong vi c a ra nh ng nh ngh a và tiêu chí biên gi i vùng ven b m t cách chính xác. Th hai, th ng các ranh gi i c xác nh theo qui nh c a hành chính không ng nh t v i ranh gi i c a h sinh thái. Th ba, vi c qu n lý các vùng ven b xuyên qu c gia th ng r t khó kh n do nó liên quan t i l i ích t ng qu c gia. Ngoài ra, pháp ch và s phân nh i b có th có s khác nhau r t l n gi a các qu c gia c n k nhau. Nh v y có th th y là nh ngh a v vùng ven b th ng ph c v và h tr cho các k ho ch chính tr , chính sách cân b ng nhu c u i v i tài nguyên và gi i quy t các xung t nhi u m t trong v n s d ng tài nguyên. Do v y, nh ngh a vùng ven b ph i ph n nh các ti p c n t ng h p bao g m (a) vùng ven b c qu n lý là m t h t ng h p v tài nguyên và s d ng tài nguyên và (b) ch c n ng qu n lý ph i h p gi a các t ch c khác nhau liên quan n qui ho ch và th c thi. nh ngh a v vùng ven b ti p t c c chu n b k l ng và c p nh t trong các d án c a các qu c gia, các y u t sau ây c n ph i c tính n: • Ph m vi ph n t bên trong vùng ven b ph i c tho thu n c ng nh ph n nc thu c lãnh th qu n lý. • nh ngh a vùng ven b ph i xu t phát t các c im t nhiên ( a m o) và ch c nng sinh thái. • Xác nh ranh gi i hành chính d a vào pháp lu t qu c gia, các vùng c tr ng và các qui ho ch chi ti t. • S d ng các k thu t b n phác h a ranh gi i ng b và ng vùng ven b trên các b n II. Đặc tính c ủa vùng ven b ờ 1. Vùng ven b bao g m s a d ng l n v n ơi và các h sinh thái (nh vùng c a sông, r n san hô, th m c bi n, r ng ng p m n, m phá, v ng bi n, ) 2. Các h sinh thái trên có các c im v n có c mô t nh là các ch c n ng khi chú ý n ph m vi h th ng tài nguyên ven b . i v i các vùng t ng p n c, các ch c nng ó bao g m n ng su t s ơ c p và n ng su t th c p duy trì khu h ng, th c v t; d tr tr m tích và các ch t carbon h u c ơ nâng cao s ng su t sinh h c; liên k t các h sinh thái c n thi t duy trì chu i th c n, tuy n di c và gia t ng s n l ng. i v i các r n san hô các ch c n ng ó s bao g m n ng su t sinh h c cao và t l c nh carbon cao d n n s phát tri n áng k các r n san hô và s n mòn v t lý và sinh h c d n n s t o thành tr m tích á vôi. 3. L n l t, các ch c n ng ó s n sinh ra "hàng hoá" (ví d nh cá, d u khí, khoáng sn, ) và các d ch v có ích (ví d nh ch ng l i sóng, bão, s gi i trí và v n chuy n, ). Các hàng hoá và d ch v nh th có giá tr kinh t , m t s có th trao i theo c ơ ch th tr ng, nh ng s khác không th ánh giá tr c ti p. Ví d t t nh t là giá tr c a san hô v n ơi , giá tr gi i trí nh b ơi l i, chèo thuy n, câu cá gi i trí hay ơn gin ch là ng m nhìn i d ơ ng. i vi các r ng ng p m n, s quan tâm i v i các ngu n tài nguyên này không c mua bán và c ng không c ánh giá nh hàng hoá hay nh d ch v và th ng b lo i tr khi phân tích v giá tr c a r ng ng p m n khi phát trin thành giá tr s d ng thay th khác (ví d nh chuy n i thành vùng nuôi tôm). Các giá tr th ng buôn bán là c c ch ng, than c i, cua, tôm r ng ng p m n; các giá tr có th buôn bán là cá, thân m m 2 m nh b t trong vùng k cn; các giá tr ít khi tính n là d c li u, ch t t trong gia ình, th c n trong nh ng lúc nghèo ói, ch cho cá con, bãi th c n i v i các loài cá, tôm vùng c a sông, quan sát và
5. 4 nghiên c u ng v t hoang dã; các giá tr th ng b b qua là dòng dinh d ng cho vùng c a sông, vùng m i v i tác h i c a gió bão. 4. Có m t m i liên h tr c ti p gi a các ch c n ng môi tr ng và vi c s n sinh ra các hàng hoá có th s d ng c nhi u d ng h ơn ch là m t d ng trong các ho t ng c a con ng i (ví d nh á san hô c s d ng trong vi c xây d ng và s n xu t vôi). 5. Trong vùng ven b , n ơi mà có s c nh tranh gi a các bên liên quan khác nhau (các bên liên quan c xác nh là các nhóm trong c ng ng có nh ng m i quan tâm c bi t hay là liên quan n vi c s d ng các ngu n tài nguyên nh là tài s n chung) i v i vi c s dng t và bi n th ng d n n nh ng xung kh c mãnh li t và phá hu s th ng nh t c a h th ng tài nguyên. 6. Các ho t ng vùng ven b trong nhi u n c ã góp ph n áng k vào GDP c a kinh t qu c gia. Ví d nh Sry Lanka, vùng ven b chi m 24% di n tích t c n c, nh ng ã óng góp 40% GDP c a qu c gia v i 50% dân s s ng ây. Nhi u c ng ng trong vùng ông Nam Á ph thu c vào công nghi p d u l a và tàu thuy n, du l ch ven b , 7. Vùng ven b là nơi t p trung cao s nh c c a con ng i và là n ơi thích h p cho s ô th hoá. H u h t các thành ph l n c a các n c vùng ông Nam Á, c ng nh các n c khác trên th gi i n m vùng ven b . 8. Vùng ven b là s tâm im cho s phát tri n trong t ơ ng lai trong vòng 50 n m t i vi s gia t ng dân s và m r ng các ngành công nghi p. Nh ng s phát tri n nh th s d n n s gia t ng nh ng xung t v môi tr ng và xã h i, òi h i c n ph i có vi c th c hi n k ho ch qu n lý t ng h p. III. Các y ếu t ố sinh thái môi tr ường vùng ven bờ 1. V trí a lý Nm ti p giáp v i ng b bi n, có th có các d ng a hình: ng b ng th p tr ng thu c khu v c các sông l n, ch u nh h ng c a th y tri u Núi cao n ra t n bi n, a hình không b ng ph ng, cao ho c là nh ng gò á sát bi n và ít ch u nh h ng c a th y tri u Vùng m l y ho c m phá. 2. Khí h u Tn su t xu t hi n gió và bão cao, nh t là vùng ven bi n nhi t i. Có ch gió mùa và nh h ng rõ c a ch này. Biên nhi t dao ng ngày và êm không l n nh l c a. Lng m a và m không khí th ng cao h ơn các vùng khác. ây c ng là vùng d có các s c môi tr ng nh bão l c, sóng th n. 3. Môi tr ng t Có th có các d ng t nh t m n, t phèn, phèn m n ho c t cát, c n cát ven bi n. D m n c m v i các iu ki n bi n i c a môi tr ng nh d b xói l do tác ng c a sóng gió. Môi tr ng t b nh h ng m nh c a c m n trong n c bi n và th y tri u. Môi tr ng sinh thái ây không có tính n nh, d phát tri n nh ng c ng d b phá hy, thay i. 4. Môi tr ng n c Nc t m n cho n l , m n gi m t bi n vào t li n, iu ki n n c c ng thay i theo ch th y v n các c a sông ra bi n. Trong n c bi n, n c sông và nh t là
6. 5 nc l , hàm l ng ch t dinh d ng cao, có nhi u ch t phù sa l ơ l ng và nhi u h t sét m n to nên tr m tích nhi u sét. Ch th y tri u nh h ng m nh n h sinh thái th hi n qua m c tri u c c i hay cc ti u c a ch nh t tri u hay bán nh t tri u. Ch n c ng t r t khan hi m, ch th y t các ngu n n c m a ho c gi ng sâu t tng n c ng m. 5. Môi tr ng không khí Th ng ch t l ng không khí các vùng ven bi n r t t t n u không có các ho t ng công nghi p. Trong nh ng vùng ho t ng công nghi p ven bi n thì môi tr ng không khí s b nh h ng. Tuy nhiên kh n ng o nhi t th ng ít x y ra h ơn. Hàm l ng mu i trong không khí cao d gây n mòn kim lo i, các công trình xây d ng, v t li u. 6. a d ng sinh h c c chia làm hai ph n: ph n d i n c và trên c n. Ph n trên c n l i c chia ra sinh vt vùng cao và sinh v t vùng ng p và bán ng p. Ph n d i n c chia ra sinh v t t ng mt, sinh v t t ng n c nông và sinh v t t ng n c sâu. Nhìn chung a d ng sinh h c vùng ven bi n r t phong phú và a d ng. Tính a d ng này ph thu c nhi u vào iu ki n môi tr ng t nhiên nh nhi t , ch n c, môi tr ng t. i v i vùng t cao, ít ng p tri u và không có n c ng t, t d nhi m m n và khô h n thì a d ng sinh h c nghèo nàn. i v i vùng ng p n c và bán ng p tri u hay còn g i là t ng p n c, thì a d ng sinh h c phong phú h ơn nhi u. 7. Ô nhi m môi tr ng vùng ven bi n Ngày nay v i t c phát tri n kinh t m nh m , ho t ng s n xu t và sinh ho t c a con ng i ã tác ng m nh m n môi tr ng sinh thái ven bi n theo h ng ngày m t x u i. Nguyên nhân c a ô nhi m xu t phát t : Ngu n n c th i sinh ho t c th i tr c ti p t các khu dân c ven bi n; Nc th i công nghi p; Ngu n n c th i t các c ng rãnh ô th ; Ch t th i r n t công nghi p, nông nghi p. 8. Các d ng n ng l ng trong môi tr ng ven bin Nng l ng sóng bi n: vô cùng l n nh ng n nay con ng i ch m i khai thác, s dng c kho ng 1-2%. M t s n c trên th gi i ã s d ng m t ph n n ng l ng sóng bi n phát in, tuy nhiên v n này còn có nhi u khó kh n trong thi t k , x lý công trình. Nng l ng gió: là lo i n ng l ng có ti m n ng r t l n dùng phát in, b ơm n c, quay các ng c ơ, Tuy nhiên ngu n n ng l ng này c ng ch a c khai thác nhi u. Nng l ng ánh sáng m t tr i: sinh v t s d ng n ng l ng này cho quang h p, sinh tr ng và phát tri n, con ng i s d ng s y khô nguyên li u, làm mu i IV. Khái ni ệm v ề Quản lý t ổng h ợp vùng ven b ờ Ti H i ngh Qu c t v Vùng b , QLTHVB c nh ngh a nh sau: QLTHVB bao gm vi c ánh giá toàn di n, t ra các m c tiêu, quy ho ch và qu n lý các h th ng tài nguyên ven bi n, có xét n các y u t l ch s , v n hóa và truy n th ng, và các l i ích trong mâu thu n s d ng; là quá trình liên t c ti n tri n nh m t c s phát tri n b n v ng. Qu n lý t ng h p vùng ven b là m t c ơ c u t p h p nh ng ng i s d ng, các ch th và nh ng ng i ra quy t nh t i vùng ven b nh m m b o qu n lý h sinh thái có hi u qu h ơn ng th i phát tri n c kinh t và phân chia quy n l i h p lý gi a các th h và trong cùng th h , thông qua vi c áp d ng nh ng nguyên t c có tính b n v ng. Pháp ch và quy ho ch lãnh h i và n i a th ng là công c thu n l i th c thi QLTHVB.
7. 6 Mc dù có r t nhi u nh ngh a khác nhau v QLTHVB nh ng s khác nhau gi a chúng là r t ít. H u h t các nh ngh a u th a nh n r ng QLTHVB là m t quy trình có tính liên tc, tính tiên phong trong th c hi n và có kh n ng thích nghi cao nh m qu n lý ngu n tài nguyên cho s phát tri n b n v ng vùng ven b . QLTHVB ph i t c m c tiêu c a nó trong các iu ki n hn ch v môi tr ng, kinh t , xã h i và t nhiên c ng nh trong h n ch ca các h th ng và th ch v pháp lý, tài chính và hành chính. QLTHVB không thay th cho các vi c k ho ch và qu n lý c a t ng ngành. úng h ơn là nó t p trung vào s liên k t gi a ho t ng c a các ngành, c ng c và iu hòa qu n lý ngành t c m c tiêu m t cách b n v ng và y . QLTHVB là m t quy trình tu n hoàn th ng bao g m 3 giai on c ơ b n: 1. kh i xng, 2. l p k ho ch và 3. th c thi, giám sát và ánh giá. Tuy nhiên nó c ng ph i ho t ng nh m t quy trình l p l i trong ó vi c l p k ho ch và th c thi c n ph i c ti n hành xem xét ánh giá và iu ch nh th ng xuyên. Các bi n pháp t ng h p i v i qu n lý vùng ven b c bi t n d i nhi u tên g i và ch vi t t t khác nhau, trong ó g m có Qu n lý t ng h p vùng ven b (ICZM, Integrated Coastal Zone Management), Qu n lý t ng h p vùng ven bi n (ICAM, Integrated Coastal Area Management), Qu n lý t ng h p ven bi n (ICM, Integrated Coastal Management) và Qu n lý tng h p vùng bi n và ven bi n (IMCAM, Integrated Marine and Coastal Area Management). Vn quan tr ng nh t trong qu n lý t ng h p vùng ven b là qu n lý cái gì và nh th nào? Có r t nhi u d ng c a qu n lý t ng h p, theo NetCoast 2001, có th phân bi t các d ng sau: • Tng h p gi a các chính quy n: t ng h p gi a các th ch và c p hành chính theo các m c nh a ph ơ ng, t nh, qu c gia. ây c ng c g i là t ng h p theo ngành d c. M c ích c a s t ng h p này là hoà h p chính sách c a qu c gia và vi c th c hi n cui cùng các a ph ơ ng. • Tng h p gi a các l nh v c: t ng h p gi a các ngành khác nhau t i cùng m t c p hành chính, ví d nh gi a các b v i nhau. ây c ng g i là t ng h p theo chi u ngang. M t d ng c bi t là t ng h p theo không gian, do vùng t và bi n k bên vùng ven b c qu n lý b i các ngành khác nhau (ví d du l ch và ngh cá), nh ng các ho t ng thì l i nh h ng l n nhau. • Tng h p gi a các t ch c phi chính ph và t ch c chính ph : ví d nh gi a các chính quy n a ph ơ ng và các t ch c t nhiên a ph ơ ng và các công nghi p nh . • Tng h p gi a khoa h c và qu n lý: t ng h p gi a các l nh v c khoa h c khác nhau và chuy n giao khoa h c t i nh ng ng i s d ng và nh ng ng i l p k ho ch. Rõ ràng là khoa h c xã h i, khoa h c công ngh và t nhiên có nhi m v cung c p tài li u cho các nhà qu n lý vùng ven bi n. Tuy nhiên, thông tin c a h th ng không ti u nh t. • Tng h p qu c t : có th x y ra v n khi m t vùng di n tích l i n m trong biên gi i c a hai n c. Do tác ng c a vi c s d ng tài nguyên gi a hai n c là không bi t c, do v y s h p tác qu c t là iu ki n tiên quy t. Mc Glashan ngh 4 ph ơ ng di n qu n lý t ng h p: ó là h th ng qu n lý theo không gian, theo th i gian, theo chi u d c và theo chi u ngang. • Tng h p theo không gian: bao g m nh ng v n liên quan n ranh gi i, xa vào t li n nh th nào và xa ra t i bi n bao nhiêu c n ph i c xem xét trong các d án qu n lý. V n t li n và bi n c n ph i c coi tr ng nh nhau, các quá trình t nhiên không quan h n các ranh gi i hành chính.
8. 7 • Tng h p theo th i gian: v n th i gian ph i c coi tr ng, các quy t nh trong hi n t i c n ph i xem xét n tác ng c a nó trong t ơ ng lai b o m cho s b n v ng. • Tng h p theo chi u d c: t t c c các m c c a các m i liên h , h p tác, k ho ch t i các im a ph ơ ng ph i g n v i k ho ch c a vùng ven b , v i chi n lc c a qu c gia và qu c t . C ng trong l nh v c này, khi áp d ng các chính sách trong các t ch c, thông tin c n ph i c thông qua t th p n cao trong các t ch c c ng nh trong các c p (ví nh v n phòng qui ho ch, h i ng a ph ơ ng, chính quy n qu c gia, ). • Tng h p theo chi u ngang: th hi n n l c nh m iu ph i các ngành kinh t t nhân c ng nh nhà n c, nh ó gi m c s ch p vá và ch ng chéo trong qu n lý. Các ch khác nhau trong ph m vi vùng b c n c a ra khi thành l p các quy t nh (ví d nh b o v vùng ven b , phát tri n kinh t , b o t n thiên nhiên, ); các ban ngành, các t ch c khác nhau ph i cùng làm vi c v i nhau h ơn là làm vi c riêng l nhau. Mt v n n a trong qu n lý t ng h p vùng ven b là tính toàn b . ây là m t ph n ca mô hình b n v ng bao g m c ng i dân, c bi t là ng i dân a ph ơ ng. iu này ã c nh n th y trong h u h t các b c kh i u thành công v qu n lý t ng h p vùng ven b nhi u qu c gia, trong ó có s tham gia nhi t tình c a c ng ng a ph ơ ng. T các th o lu n trên, có th th y là có nhi u quan im khác nhau v qu n lý t ng h p vùng ven b . Tuy v y, rõ ràng là m t ch ơ ng trình qu n lý vùng b miêu t m t s d ng h p tác gi a các c ơ quan ho c t ch c khác nhau c g ng gi i quy t nh ng mâu thu n có kh nng sinh ra. C ng c n ph i nh r ng các qu c gia khác nhau có các ph ơ ng pháp ti p c n vùng ven b theo các ng l i khác nhau. Không có m t c ơ ch nào phù h p cho t t c , do s thành công c a vi c th c thi QLTHVB ph thu c vào các iu ki n a ph ơ ng, kinh nghi m, c im c a h sinh thái, áp l c phát tri n c ng nh vào các khung chính sách, pháp lý khu v c và qu c gia, cùng nhi u yu t khác n a. iu ó có ngh a r ng m i m t vùng c n có m t ph ơ ng pháp ti p c n c a chính mình. Không có m t khuôn m u chung i v i t t c các vùng khác nhau. Tuy nhiên, kinh nghi m trong th c thi QLTHVB cho n nay, ã th y có m t s nhân t quan tr ng c n ph i c k t h p ch t ch trong b t k ho t ng nào c a QLTHVB t c thành công. Chúng bao g m: • t c s th ng nh t và h p tác gi a các ban ngành chính ph t i m i c p khác nhau; • m b o s ng h c a các th ch chính tr cho vi c th c thi d án; • m b o s tham gia và tham v n y c a c ng ng và các ch th a ph ơ ng; • t c s nh t trí trong vi c qu n lý và s d ng b n v ng tài nguyên ven b ; • inh h ng các ph ơ ng pháp qu n lý có tính linh ho t và thích ng khi các iu ki n thay i; • Làm cho quy trình QLTHVB phù h p v i th ch , t ch c và môi tr ng xã h i ca qu c gia và khu v c. V. Ch ức n ăng c ủa QLTHVB QLTHVB hoàn thi n các d ng quy ho ch phát tri n truy n th ng theo 4 khía c nh sau: • Tng c ng nh n th c y v các h tài nguyên thiên nhiên quý giá c a vùng b và tính b n v ng c a chúng i v i các ho t ng a d ng c a con ng i;
9. 8 • Ti u hóa vi c s d ng a m c tiêu các h tài nguyên vùng b thông qua vi c tng h p các thông tin sinh thái, xã h i và kinh t ; • Tri n khai các cách ti p c n a ngành, h p tác và ph i h p liên ngành nh m gi i quy t nh ng v n phát tri n ph c t p, ng th i xây d ng các chi n l c t ng hp nh m m r ng và a d ng hóa các ho t ng kinh t ; • Giúp chính quy n nâng cao n ng su t và hi u qu c a vic u t tài chính và nhân l c, nh m t các m c tiêu kinh t , xã h i và môi tr ng, th c hi n c các cam k t qu c t liên quan n môi tr ng bi n và ven b . Khác v i các cách th c quy ho ch phát tri n khác, QLTHVB giúp t i u hóa các l i ích kinh t và h i do vi c s d ng tài nguyên em l i. N ơi mà s phát tri n b n v ng ph thu c vào ngu n tài nguyên ven b có kh n ng ph c h i. QLTHVB s giúp qu n lý vi c s dng a a m c tiêu, duy trì c tính t ng h p v ch c n ng c a các h ven b và s n nh ca các ngu n tài nguyên. T t các các d ng phát tri n u tác ng n ch t l ng và n ng su t c a các h sinh thái ven b . Do ó, s phát tri n kinh t , xã h i b n v ng c a vùng b không th tách r i quy ho ch và qu n lý môi tr ng. iu này r t quan tr ng i v i các ngành kinh t ang phát tri n mà ph thu c nhi u vào ch t l ơ ng môi tr ng và tài nguyên thiên nhiên trong vi c b o m an toàn th c ph m, c ng nh i v i các ngành kinh t ã phát tri n v i mô hình phát tri n vùng ven b tiên ti n. QLTHVB c ng là m t công c gi i quy t các v n qu c t xuyên biên gi i nh ô nhi m bi n, khai thác quá m c các ngu n tài nguyên chung và b o v a d ng sinh h c. VI. Các m ục tiêu c ủa qu ản lý t ổng h ợp vùng ven b ờ Mc tiêu chung c a m t ch ơ ng trình qu n lý t ng h p vùng ven b là m b o s dng b n v ng, t t nh t các tài nguyên thiên nhiên vùng b và duy trì l i ích nhi u nh t t môi tr ng t nhiên. V m t th c t , ch ơ ng trình qu n lý t ng h p vùng ven b h tr các mc tiêu qu n lý thông qua vi c a ra c ơ s cho vi c s d ng b n v ng các tài nguyên, b o tn a d ng sinh h c, ng n ng a thiên tai, ki m soát ô nhi m, t ng c ng l i ích, phát tri n bn v ng n n kinh t và t i u hóa vi c s d ng a m c tiêu. Các m c tiêu c th bao g m: h tr ngành th y s n, thu hút khách du l ch, nâng cao sc kh e c ng ng, t ng c ng nh n th c c ng ng, duy trì s n l ng s n ph m có c t các vùng ng p m n, T t c các iu này òi h i các hành ng c a c ng ng ph i c iu ph i t t. ó chính là cái mà qu n lý t ng h p vùng ven b c n làm. Các m c tiêu c th ó là: • Hng d n m c s d ng và can thi p i v i ngu n tài nguyên ven bi n chúng không b s d ng ho c can thi p quá s c mang cho phép b ng cách phân nh ra các ngu n tài nguyên nào có th khai thác mà không gây ra suy thoái ho c cn ki t, hay ngu n tài nguyên nào c n ph i c i t o ho c khôi ph c l i cho nh ng m c ích s d ng truy n th ng và các m c ích khác sau này; • Duy trì môi tr ng vùng b v i ch t l ng cao nh t, xác nh và b o v các loài có giá tr , xác nh và b o t n các sinh c nh vùng b quan tr ng; • Gi i quy t các mâu thu n gi a các ho t ng tác ng n tài nguyên vùng b và vi c s d ng không gian; • Tôn tr ng các quy trình t nhiên, khuy n khích các qui trình có l i và ng n ch n nh ng s can thi p có h i; • Xác nh và ki m soát các ho t ng gây tác h i lên môi tr ng vùng b ; • Ki m soát các ô nhi m t ngu n, t dòng ch y tràn và t vi c tràn hóa ch t do s c; • Ph c h i các h sinh thái b phá h y;
10. 9 • Khuy n khích các ho t ng có tính k t h p h ơn là nh ng ho t ng có tính c nh tranh; • m b o r ng các m c tiêu kinh t , xã h i, môi tr ng t c v i m c chi phí có th ch p nh n c v i xã h i; • Bo m các quy n và s d ng truy n th ng và các cách ti p c n h p lý i v i tài nguyên; • Nâng cao nh n th c, phát tri n c ng ng. Mt iu quan tr ng s ng còn i v i s thành công c a quy trình QLTHVB là vi c bo m s tham gia và cam k t y c a các c ng ng a ph ơ ng t nh ng giai on u tiên. iu này c bi t quan tr ng trong tr ng h p nhi u ho c toàn b vùng ven b thu c quy n qu n lý c a a ph ơ ng, b i nhi u khi a ph ơ ng có s chi m h u truy n th ng và có các quy n khai thác các ngu n tài nguyên thiên nhiên. VII. Các nhân t ố thi ết y ếu c ủa vi ệc t ổng h ợp vùng ven b ờ. Nhân t c ơ b n ca quá trình qu n lý t ng h p vùng ven b là s th ng nh t và h p tác. B t k m t chính sách và hành ng qu n lý t ng h p nào c thi t k gi i quy t các xung t trong phát tri n vùng b ph i c n c vào nh ng hi u bi t có c ơ s c a các quá trình t nhiên và nh ng cách th c mà các quá trình này có th b nhi u ng. ó là các hi u bi t v các v n chính tr , kinh t , xã h i; các nhu c u hi n t i và t ơ ng lai; c ng nh bao g m chi phí xã h i. Vi c qu n lý h th ng tài nguyên ven b c liên k t b i 3 m t c a m t hình kh i h tr nhau. ó là các ti n trình, các v n và các hành ng , m i m t m t nh th là m t tr c ca hình kh i. Ba khía c nh này quy n ch t vào nhau và vi c ch xem xét m t trong 3 khía cnh này có th làm s p toàn b h th ng qu n lý (Hình 1). Theo mô hình này: Các ti ến trình qu n lý bao g m 3 thành ph n thi t y u ó là k ho ch, th c thi, quan tr c và ánh giá. • K ho ch bao g m s kh i u, nghiên c u, phân tích, hình thành các ch ơ ng trình, thông qua và các th t c. • S th c thi òi h i kinh phí và nhân l c và b c u ph thu c vào thi t k d án và n ng l c c a các c ơ quan th c thi. • Quan tr c là ph n quan tr ng c a quá trình qu n lý và k t h p ch t ch vào giai on s m c a ch ơ ng trình. M c tiêu c a quan tr c là xem xét d án ti n tri n nh th nào, th m dò các c ơ h i có th m r ng, ánh giá tác ng và bài h c rút ra. ánh giá là c p thi t do nó có kh n ng s a i các ho t ng n u nh k ho ch qu n lý không t o c nh ng k t qu nh mong i. K t qu c a ánh giá làm thay i nh ng k ho ch và chi n l c qu n lý có th s a ch a nh ng sai sót ngay t giai on u c a quá trình qu n lý. Theo cách này, qu n lý t ng h p vùng ven b c l p l i v i các bài h c rút ra t nh ng sai sót ngay t nh ng giai on u c a ch ơng trình qu n lý. Các vấn đề bao g m vi c x d ng tài nguyên ( ánh b t quá m c, ti m n ng du l ch, phá hu n ơi , ); ch t l ng môi tr ng (ô nhi m, xói l vùng b ) và các liên quan n các t ch c (ví d nh ng xung t trong pháp ch , xung t gi a các ngành, vi c thi hành lu t kém hi u qu , ) Các hành động qu n lý t o nên m t quan tr ng nh t c a ch ơ ng trình qu n lý vùng ven b do liên quan n vi c áp d ng các bi n pháp tr c ti p h ng t i các thành qu mong mu n t c. Ví d nh duy trì ch c n ng th ng nh t c a h sinh thái, nâng cao ch t l ng n c và thay i hành vi c a con ng i. Các hành ng bao g m:
11. 10 • Sp x p các t ch c và th ch làm rõ các quy n h n và ngh a v , t ng c ng sc m nh cho vi c tuân theo pháp lu t và nhi m v quan tr c và ánh giá. • Khuy n khích và iu ch nh thay i các hành vi c a con ngi bao g m vi c hình thành qu tr c p, gi y phép ánh b t, c m khai thác m và ánh b t cá, iu ch nh tàu thuy n và các ho t ng ánh b t. • u t công c ng tr c ti p, bao g m các u t c a chính ph trong vi c nâng cao nh n th c c a c ng ng, các nghiên c u thích áng v qu n lý, t o ra c ơ s h tng cn b n (ví d nh h th ng th i ch t th i) và các h tr k thu t n u c n thi t. Hành động Sp x p các th ch , t ch c Khuy n khích thi hành Ti ến trình pháp lu t, thay i thái - Quan tr c Thu hút c ng và ánh giá ng u t - Th c thi - K ho ch Vấn đề -Ô nhi m -Mt n ơi -Khai thác quá m c Hình 1. H ệ th ống qu ản lý vùng b ờ Mc dù v y, có nhi u có r t nhi u tr ng i th ng xuyên g p ph i trong quá trình th c thi hi u qu QLTHVB. S trì tr v hành chính, s b o th tr c các thay i, xung t v i các l i ích kinh t cá nhân, thi u s quy t tâm v m t chính tr khi b t u qui trình, thi u các ngu n tài chính t i thi u, s ph c t p c a các v n pháp lý trong nh ngh a vùng ven b , thi u s hi u bi t l n nhau gi a các nhà khoa h c và các nhà quy ho ch s d ng t th ng là nh ng rào c n quan tr ng. Nh ng rào c n này có th phá b n u th c thi các b c sau: • t các ch ơ ng trình QLTHVB vào úng hoàn c nh xã h i t i th i im s m nh t có th ; • Hng d n m t cách rõ ràng cho càng nhi u ch th càng t t th nào là QLTHVB và nh ng gì nó có th và không th t c; • Gia t ng m c minh b ch c a quá trình ra quy t nh thông qua các b máy c a QLTHVB; • Nâng cao s tham gia c a các ch th và • Tp h p các i di n c a các c ơ quan ch u trách nhi m th c thi và qu n lý t i vùng ven b vào trong quy trình QLTHVB. VIII. C ơ c ấu t ổ ch ức h ệ th ống QLTHVB Qu n lý tài nguyên vùng ven b òi h i s tham gia c a t t c các c p. C p chính quy n a ph ơ ng tham gia vì h quy t nh ch nào d nh phát tri n, n ơi nào tài nguyên c tìm th y và n ơi nào c n khai thác l i ích. Chính ph c ng tham gia vì
12. 11 mt s trách nhi m và quy n h n khác i v i các l nh v c v bi n ó (hàng h i, an ninh qu c gia, cá di c , quan h qu c t , ). Cn th y rõ r ng QLTHVB là m t ch ơ ng trình t ng th , bao trùm, nó không thay th th ch hi n t i, trong ph n l n tr ng h p, mà c ng c chúng. S t ng h p các l i ích a ngành vào trong m t ch ơ ng trình là r t khó kh n. Vi c có c m t c ơ ch iu ph i các ho t ng a ngành, h ng t i m c tiêu c a QLTHVB, ch không ph i m t c ơ quan ơ n l th c hi n, là m t trong nh ng công vi c ti c n thi t c a ch ơ ng trình QLTHVB. i v i m t ch ơ ng trình có ph m vi l n và toàn di n, có th xem xét và hình thành m t c ơ quan m i, ch ng h n nh m t c ơ quan lãnh o chung, c chính ph tr giúp các ngu n l c, tài chính c n thi t ho t ng. Trong tr ng h p khác, m t c ơ quan ang ho t ng c ng có th tr thành c ơ quan tr ng trách th c hi n ch ơ ng trình; nó c t ng c ng qu n lý, b o t n, v i các m c tiêu rõ ràng và phù h p v i lu t pháp và c trao trách nhi m, ngu n l c, ti n ích hành chính và k thu t c n thi t. Không có câu tr l i duy nh t cho câu h i quy n h n QLTHVB s t vào ch nào trong c ơ c u th ch nhà n c hi n hành. Nó s r t khác bi t i v i m i qu c gia, ph thu c vào nh ng câu tr l i cho các câu h i nh : li u m t c ơ quan iu phi có không? N u thì nó ph i t b nào? Ho c là có c n m t c ơ quan có quy n l c ti n hành QLTHVB m t cách c l p không? K n ng c n thi t c a nhân viên là gì? C ơ quan này l ng ghép vai trò c a m t s c ơ quan, ngành liên quan nhi u n vùng ven b nh th n o? ó là các v n quan tr ng c n ph i xem xét. V m t th ch , h u h t các qu c gia s tìm th y r ng ch ơ ng trình QLTHVB c a h có th c qu n lý b ng c ơ ch qu n lý hi n hành, v i ít s thay i nh t trong các s p x p v th ch . u tiên v chính tr c a m t s qu c gia trong vi c thành l p m t c ơ quan m i cho các ch ơ ng trình QLTHVB th ng khó th c hi n c, do v y c ơ quan QLTHVB có l nên t trong m t c ơ quan có quy n l c pháp lý phù h p nh t nh là C ơ quan qu n lý tài nguyên, môi tr ng ho c là c ơ quan mà có quy n l c i v i nhi u c ơ quan khác, n u nh nó có ch c n ng iu ph i m nh. Vì QLTHVB òi h i s t ng h p ho t ng c a nhi u ngành liên quan vào chung m t ch ơ ng trình, và iu này có th x y ra n u có m t s iu ph i a ngành mnh, cho nên s r t c n thi t, n u nh không ph i là b t bu c, thi t l p m t y ban iu ph i a ngành, tham gia xây d ng k ho ch chi n l c. y ban này sau ó c ng tham gia trong vi c hình thành k ho ch t ng th v i nhi m v ki m tra ti n , xem xét các thay i c a ch ơ ng trình, th o lu n các quy nh xu t và cung c p các thông tin, t v n k thu t. Sau này, khi tri n khai ch ơ ng trình, y ban này s xem xét các cơ ng c th v phát tri n và qu n lý tài nguyên. Cơ quan QLTHVB c ng c n ph i xây d ng nhi m v , i ng, có ngu n tài chính và ít nh t ph i hoàn thành 3 nhi m v sau: • iu ph i liên ngành v phát tri n vùng b và các v n b o t n ngu n li; • ánh giá môi tr ng và c p phép cho các ho t ng chính trong phát tri n vùng ven b ; • t c s tuân th c a các ngành v i các iu l và quy t nh c a QLTHVB. Có th có thêm m t s nhi m v khác nh là xây d ng các d ch v v QLTHVB. S r t h u ích n u trao cho m t B c th tri n khai giai on l p k ho ch và chi n l c và B khác th c hi n k ho ch, bao g m c xây d ng và qu n lý ch ơ ng trình.
13. 12 Câu h ỏi ôn t ập ch ươ ng 1 1. Vì sao c n có m t ch ơ ng trình qu n lý t ng h p vùng ven b ? 2. Khái ni m vùng ven b . 3. c tính c a vùng ven b . 4. Các y u t sinh thái c a vùng ven b . 5. Khái ni m v qu n lý t ng h p vùng ven b . 6. Ch c n ng c a qu n lý t ng h p vùng ven b . 7. Các m c tiêu c a qu n lý t ng h p vùng ven b . 8. Các nhân t thi t y u c a vi c t ng h p vùng ven b .
14. 13 Ch ươ ng 2. CÁC H Ệ SINH THÁI VÙNG VEN BỜ I. H ệ sinh thái c ửa sông 1. Các ki u c a sông Ca sông (estuary) là thu v c ven b t ơ ng i kín, n ơi mà n c ng t và n c bi n gp nhau và tr n l n vào nhau. Các c tr ng v a m o, l ch s a ch t và iu ki n khí h u to nên s khác bi t v tính ch t v t lý và hoá h c ca các ki u c a sông. Ki u tiêu bi u nh t là c a sông châu th ven b (coastal plain estuary). Các c a sông thu c ki u này c hình thành vào cu i k b ng hà mu n, khi n c bi n dâng lên ng p các châu th sông ven b bi n. Ki u c a sông th hai là v nh n a kín (semi-enclose bay) ho c m phá (lagoon). ây các doi cát song song v i ng b hình thành và ng n c n m t ph n s trao i n c t bi n. mu i trong các m khác nhau nhi u, ph thu c vào iu ki n khí h u. Ki u c a sông cu i cùng là v nh h p. Các thung l ng này b tr ng b i ho t ng b ng hà và sau ó b ng p b i nc bi n. Chúng c tr ng b i c a nông làm h n ch trao i n c trong v nh v i bi n. Các ki u c a sông còn c phân chia b ng c ơ s khác d a trên xu th bi n thiên c a mu i. Nc ng t có t tr ng nh h ơn n c bi n, khi g p nhau n c ng t s n i trên n c bi n. Chúng s tr n l n khi ti p xúc, quá trình này khác nhau do nhi u y u t . Khi c t n c th ng ng có mu i cao nh t áy và th p nh t t ng m t, ng i ta g i là ki u c a sông dơ ng (positive estuary). vùng khô h n, l ng n c ng t t sông nh và t c bay h ơi cao, hình thành ki u c a sông âm (negative estuary). c tr ng c a nó là n c m n i vào b mt và ôi khi c pha loãng b i l ng n c ng t nh . Ki u c a sông mang tính ch t mùa (seasonal estuary) hình thành vùng có mùa m a và mùa khô rõ r t. mu i ây thay i theo th i gian ch không ph i thay i theo không gian. 2. Các c tr ng môi tr ng Ch thu lý hoá vùng c a sông thay i trong gi i h n l n làm cho môi tr ng gây ra nhi u áp l c i v i sinh v t. S thay i ch mu i là c tr ng c ơ b n c a sông và ph thu c vào mùa, a hình, thu tri u và l ng n c ng t. Hu h t các vùng c a sông u có n n áy bùn. Tr m tích c mang n t n c ng t và n c bi n. Vai trò c a v t ch t t sông ho c t bi n trong quá trình hình thành n n áy bùn khác nhau gi a các c a sông. Thành ph n c ơ h c c a tr m tích c ng b chi ph i b i dòng ch y, n ơi dòng ch y m nh, ch t áy thô h ơn; còn n ơi n c t nh, ch t áy r t m n. Các tai bi n nh l l i, bão l n có th làm thay i l n c im tr m tích và gây ch t hàng lo t sinh v t. Nhi t vùng c a sông thay i l n h ơn so v i các thu v c ven b lân c n. Bi n thiên c a giá tr này mang tính mùa v và theo iu kin khí quy n. Nhi t còn khác nhau gi a các t ng n c. B m t có dao ng cao h ơn do trao i v i khí quy n. Ca sông c t li n che ch n 3 phía, nên nh h ng t o sóng c a gió c gi m thi u và vì v y ch có sóng nh . Ho t ng y u c a sóng t o iu ki n cho n n áy m n h ơn, cho phép th c v t có r phát tri n và n n áy n nh. Dòng ch y c a sông do tri u và n c sông chi ph i. T c dòng ch y m nh nh t t c gi a lu ng. m t s vùng n ơi c a sông b óng vào mùa khô, s v n chuy n n c gi m nghiêm tr ng có th d n n ng nc, hàm l ng O 2 gi m, t o n hoa và cá ch t. H u h t các c a sông u có l ng n c ng t ch y ra liên t c t ngu n. M t l ng n c ng t v n chuy n ra c a sông tr n l n vào nc bi n theo m c khác nhau, th tích c a l ng n c này c t i ra kh i c a sông ho c bay h ơi bù cho th tích n c t ơ ng t ch y ra t ngu n. Th i gian c n thi t o kh i nc ng t ã cho c t i ra kh i c a sông c g i là th i gian ch y. Kho ng th i gian này
15. 14 có th nh l ng c tính n nh c a h c a sông. Th i gian ch y kéo dài r t quan tr ng cho s duy trì qu n xã sinh v t n i. Do có s l ng l n v t l ơ l ng trong n c vùng c a sông, ít nh t là vào m t th i k nào ó trong n m, c c a thu v c th ng r t cao. c có giá tr cao nh t khi l ng n c ng t ch y ra nhi u nh t và gi m d n khi ra phía c a, n ơi l ng n c bi n u th . nh h ng sinh thái chính c a c là làm gi m áng k chi u sáng, vì th gi m quang h p c a th c vt phù du và th c v t áy làm gi m n ng su t sinh h c. Trong iu ki n c quá cao, sinh kh i th c v t phù du g n nh không có và kh i l ng v t ch t h u c ơ c t o thành ch y u bi th c v t bãi l y n i. S hoà tan oxy trong n c gi m theo quá trình t ng nhi t và mu i. Vì v y l ng oxy thay i khi các thông s này bi n thiên. các c a sông có sâu l n, th ng xu t hi n lp ng nhi t vào mùa hè và t n t i s phân t ng mu i. Trong iu ki n ó, trao i khí gi a l p m t giàu oxy và t ng áy sâu di n ra r t kém. Hi n t ng này cùng v i ho t ng sinh h c tích c c, s trao i n c ch m gây ra s thi u oxy t ng áy. 3. Qu n xã sinh v t ng v t bi n là nhóm l n nh t vùng c a sông khi xét v ph ơ ng di n s l ng loài và c x p vào hai phân nhóm. Các ng v t h p mu i (stenohaline) không th ch u c s 0 bi n thiên mu i và ch s ng c vùng ca sông v i mu i l n h ơn 25 /00 . ây th c s là nh ng ng v t s ng bi n. Phân nhóm r ng mu i (euryhaline) có th thích nghi c v i 0 0 mu i 15 - 18 /00 , th m chí m t s loài ch u c mu i nh t n 5 /00 . Các loài n c l hay còn g i là các loài c a sông in hình, có chu k s ng hoàn toàn 0 vùng c a sông, sng ch y u vùng có mu i trong kho ng t 5-18 /00 nh ng không xu t hi n trong n c ng t hay n c bi n th c s . M t s gi ng loài n c l có th h n ch phân b v phía bi n không ph i vì y u t sinh lý mà do các m i quan h sinh h c nh c nh tranh ho c v t d . 0 Nhóm ng v t n c ng t không th ch u c mu i trên 5 /00 và ch s ng ph n trên c a sông. Ngoài ra, vùng c a sông còn có nhóm sinh v t quá g m nh ng loài nh cá di c . Chúng có th i qua c a sông trên ng n bãi ngoài bi n ho c trong sông. Ví d thông th ng là cá h i ho c cá chình. M t s sinh v t ch tr i qua m t ph n cu c i trong ca sông, th ng gp là giai on u trùng. S l ng loài ng v t c a sông th ng nghèo h ơn các qu n c bi n ho c các vùng nc ng t lân c n. ây là vùng kh c nghi t mà nhi u sinh v t bi n ho c n c ng t không th ch u ng c. Các sinh v t c a sông th c s ch y u có ngu n g c bi n. Sinh v t bi n ch u s gi m mu i t t h ơn sinh v t n c ng t ch u ng mu i t ng, vì v y sinh v t c a sông có u th b i ng v t bi n. Tính a d ng kém c a thành ph n loài c a sông c gi i thích b i vài lý do. Ý ki n ph bi n nh t cho r ng iu ki n môi tr ng bi n ng ch cho phép nh ng loài v i s chuyên hoá ch c n ng sinh lý c bi t thích nghi. Cách gi i thích th hai c p n th i gian a ch t c a quá trình hình thành các c a sông. S t n t i c a chúng không dài khu h c a sông phát tri n y . Lý do cu i cùng có th là do hình thái vùng c a sông kém a dng nên có ít n ơi s ng và có ít loài ng v t. Thành ph n loài th c v t l n c a sông kém phong phú. H u h t các vùng ng p n c th ng xuyên u có áy mùn không phù h p rong bám. H ơn n a, n c c h n ch chi u sáng, vì v y vùng n c sâu h u nh không có th c v t. Vùng tri u và vùng n c nông cho phép phân b m t s loài rong l c, c bi n và c bi t là th c v t ng p m n vùng nhi t i. To Silic khá ph phong phú trên các bãi tri u g n bùn vùng c a sông. Chúng có th di ng lên b m t ho c vào trong bùn ph thu c vào chi u sáng. Bùn c a sông c ng là n ơi
16. 15 sng thích h p c a t o lam s i. Vi khu n là thành ph n phong phú c trong n c và trong bùn, n ơi giàu có v t ch t h u c ơ. Sinh v t phù du vùng c a sông khá nghèo v thành ph n loài. T o Silic th ng chi m u th trong mùa nóng và th m chí quanh n m m t s khu v c. ng v t phù du c ng nghèo v thành ph n c ng nh bi n ng l n theo mùa. Các loài c a sông th c s ch t n t i các c a sông l n và n nh. các c a sông nông, thành ph n ng v t phù du bi n in hình chi m u th . 4. Các quá trình sinh thái Nng su t sinh h c s ơ c p vùng c a sông ch y u do t o Silic s ng áy. Tuy nhiên, ca sông l i có m t l ng l n ch t h u c ơ và n ng su t th c p cao. Ngu n n ng su t s ơ c p ch y u c cung c p b i th m th c v t vùng tri u bao quanh c a sông. Ngoài ra, c a sông còn nh n v t ch t h u c ơ t sông và t bi n v i l ng áng k . Vùng c a sông có r t ít ng vt n th c v t và vì v y, v t ch t có ngu n g c th c v t ph i c phân hu thành mùn b i vào chu i th c n. Quá trình này có s tham gia c a vi khu n. Mùn bã h u c ơ l ng ng hình thành n n áy giàu vi khu n và t o. ây là nh ng ngu n th c n quan tr ng cho các ng v t n mùn bã và ch t l ơ l ng. V ph ơ ng di n ngu n th c n, khái ni m mùn bã c hi u v i ngh a r ng bao g m các mãnh h u c ơ, vi khu n, t o và th m chí c ng v t ơn bào. L ơ ng v t ch t h u c ơ r t giàu c a sông, có th t giá tr 110 mg/l cao h ơn nhi u so v i vùng bi n ngoài 1-3 mg/l. Nng su t s ơ c p c a c t n c th p, nghèo ng v t n th c v t và s phong phú c a mùn bã cho th y mùn bã là c ơ s c a chu i th c n c a sông. Tuy nhiên, iu này không có ngh a là t t c ng v t n mùn bã có th tiêu hoá các mãnh h u c ơ. H u nh chúng ch tiêu hoá vi khu n và các vi sinh v t khác s ng trên các mãnh h u c ơ và bài ti t nguyên v n các mnh này. Nhìn chung, nh giàu dinh d ng và t ơ ng i ít các v t d , c a sông tr thành n ơi nuôi d ng u trùng c a nhi u loài ng v t mà khi tr ng thành chúng s ng vùng khác. ây c ng là bãi ki m n c a nhi u loài ng v t di c . Bên c nh ó, nh s b o v t nhiên ca m phá và vùng c a sông mà nó có giá tr l n cho s phát tri n c ng và cng bi n, ti p n là các khu công nghi p và dân c lân c n. C a sông c ng c xem nh là môi tr ng ti p nh n các lo i rác th i công nghi p và sinh ho t dân c . Ho t ng ánh b t th y s n th ng d a trên h sinh thái c a sông m phá. Cu i cùng thì c a sông, m phá còn c s dng cho m c ích ngh ng ơi, du l ch gi i trí. II. H ệ sinh thái vùng tri ều Vùng tri u là vùng không ng p n c m t kho ng th i gian trong ngày v i các y u t t nhiên thay i do n c và không khí chi ph i. Qu n xã sinh v t thích nghi môi tr ng này và s liên k t gi a sinh v t và môi tr ng t o nên h sinh thái vùng tri u. 1. Môi tr ng vùng tri u Thu tri u là y u t quan tr ng nh t tác ng lên m i sinh v t vùng tri u. Thi u s ho t ng c a thu tri u v i s lên xu ng theo chu k c a m c n c bi n h sinh thái này s không t n t i và các y u t khác h t b chi ph i. Có ba ch thu tri u khác nhau g m nh t tri u, bán nh t tri u và h n h p tri u. cao thu tri u khác nhau t ngày này sang ngày khác do so sánh gi a v trí m t tr i và m t tr ng. Thu tri u cùng v i th i gian có th nh h ng tr c ti p lên s t n t i và c u trúc qu n xã sinh v t vùng tri u. nh h ng u tiên là th i gian vùng tri u ph ơi ra không khí và th i gian ng p n c. Trong th i gian ph ơi bãi, sinh v t ph i ch u ng s dao ng nhi t l n và d b m t n c. Do h u h t sinh v t vùng tri u ph i ch ng p n c m i b t m i, th i gian ph ơi bãi càng dài c ơ h i ki m n và tích lu n ng l ng càng ng n. ng th c v t khác nhau v kh n ng ch ng ch u v i th i gian ph ơi bãi và s chuyên hóa này là m t trong nh ng lý do t o
17. 16 nên s phân vùng phân b . nh h ng th hai lên i s ng sinh v t là th i gian ph ơi bãi vào ban ngày. Tri u th p vùng nhi t i di n ra lúc tr i t i thu n l i h ơn i v i sinh v t do nhi t th p h ơn và ít m t n c h ơn. Thu tri u là chu k có th d báo tr c và hình thành nh p iu c a nhi u loài sinh v t. Nh p iu này liên quan n các quá trình sinh s n, dinh d ng, Nh c tr ng v t lý, môi tr ng n c, nh t là các thu v c l n nh i d ơ ng có bi n thiên nhi t không l n. Gi i h n nhi t bi n hi m quá ng ng gây ch t i v i sinh v t. Tuy nhiên, vùng tri u th ng ph i ch u ch nhi t c a không khí. Trong th i gian khác nhau, nhi t có th v t quá ng ng gây ch t ho c có nh h ng gián ti p làm cho sinh v t suy y u và không th duy trì ho t ng bình th ng. Sóng bi n nh h ng n các cá th và qu n th sinh v t vùng tri u nhi u h ơn các thu v c khác. Tác ng u tiên v i sinh v t là p v ho c xé nát v t th . S ch u sóng là gii h n phân b c a các sinh v t không thích nghi sóng và là nhu c u i v i các sinh v t a sóng. Sóng còn có tác ng m r ng vùng tri u nh y n c lên cao so v i cao c a tri u. Nh v y, nhi u sinh v t có th s ng cao h ơn vùng có sóng so v i vùng che ch n trong cùng mt m c tri u. mu i vùng c ng thay i l n. Khi tri u th p, m a l n ho c dòng n c t t li n làm gi m mu i, có th làm ch t sinh v t do kh n ng ch ng ch u h n ch c a chúng. 2. Thích nghi c a sinh v t vùng tri u Các sinh v t vùng tri u ch y u có ngu n g c bi n. S thích nghi c ơ b n là tránh s c ép ca iu ki n khí quy n. S m t n c là quá trình di n ra ngay sau khi sinh v t bi n ra kh i môi tr ng n c. Sinh v t vùng tri u s ng sót c khi ph ơi bãi khi s m t n c m c t i thi u ho c c u t o cơ th thích nghi v i s m t n c trong m t th i gian nh t nh. C ơ ch ơn gi n nh t là tr n ch y trong các hang h c, rãnh ho c tìm n ơi trú n vùng m t ph rong t o. Rong bi n ch u ng s m t n c nh c u t o mô. Sau khi b khô do tri u rút, chúng nhanh chóng l y nc và ph c h i ho t ng bình th ng lúc tri u lên. Nhi u ng v t vùng tri u có c ơ ch thích nghi khác thông qua c u trúc, t p tính ho c c hai. thích nghi v i nhi t dao ng l n, sinh v t vùng tri u ph i duy trì cân b ng nhi t trong c ơ th . Sinh v t tránh nhi t cao b ng cách gi m s t ng nhi t t môi tr ng nh kích th c c ơ th l n h ơn. Kích th c l n có ngh a là vùng b m t ti p xúc trên th tích nh h ơn và vùng thoát nhi t nh h ơn. Nh m ch ng l i tác ng c ơ h c c a sóng, nhi u sinh v t s ng c nh vào n n áy nh hà, h u, M t s sinh v t khác có c ơ quan bám t m th i nh ng v ng ch c và v n ng h n ch nh ví d v t ơ bám c a v m. V dày ho c th p và d t c ng là m t cách ch ng sóng. Hu h t sinh v t vùng tri u có c ơ quan hô h p thích nghi v i h p th O 2 t n c. Chúng có xu th d u b m t hô h p trong khoang kín ch ng khô. M t s ng v t thân m m có mang trong màng áo và c v b o v . Các thân m m tri u cao gi m mang và hình thành khoang áo v i nhi u mao m ch có ch c n ng nh ph i h p thu khí. b o toàn O 2 và nc, h u h t ng v t n m yên l ng khi tri u rút. Cá vùng tri u c tr ng b i hô h p qua da do tiêu gi m mang và n y n nhi u m ch máu trên da. ng v t vùng tri u trên n n áy c ng ch ki m n khi ng p tri u. iu này úng v i t t c các nhóm n th c v t, n l c, n mùn bã và n th t. Sinh v t s ng trên n n áy m m có th ki m n khi tri u th p nh trong áy có n c. S thay i mu i l n là m t s c ép cho sinh v t vùng tri u b i l h u h t sinh v t vùng tri u không có kh n ng thích nghi t t nh sinh v t c a sông. Chúng không có c ơ ch ki m soát hàm l ng mu i trong d ch c ơ th . Do v y chúng là sinh v t có kh n ng th m th u. Chính vì v y, m a l n có th gây ra nh ng tai bi n l n.
18. 17 Do r t nhi u sinh v t vùng tri u s ng nh c ho c s ng bám, tr ng ã th tinh và u trùng c a chúng ph i trôi n i t do nh sinh v t n i phát tán. Do v y, chu trình sinh s n ca h u h t các sinh v t này ph i ng b v i chu k tri u nào ó b o m hi u su t th tinh. Ví d v m Mytilus edilis thành th c sinh d c trong th i k tri u c ng và tr ng vào th i k tri u ki t sau ó. 3. c tr ng c a các lo i bãi tri u Bãi tri u á: So v i các lo i bãi tri u, b tri u á, c bi t vùng ôn i có nhi u sinh vt có kích th c l n c trú và t tính a d ng v thành ph n loài ng th c v t cao nh t. c tr ng n i b t t t c bãi tri u á là s phân vùng c a sinh v t t c hình thành các dãi theo chi u ngang rõ r t. Bãi tri u cát: y u t môi tr ng quan tr ng nh t chi ph i i s ng sinh v t các bãi tri u cát là không c che ch n sóng bi n và m i liên quan c a nó n h t và d c c a bãi. Sóng gây ra s di chuy n c a bãi, làm n n áy không n nh. Sinh v t có hai con ng thích nghi, chúng có th vùi vào cát sâu l n h ơn n ơi mà tr m tích không còn b sóng xô y. Kh n ng này c quan sát th y các loài sò. Cách thích nghi th hai là t c vùi nhanh c a m t s ng v t thu c nhóm giun, giáp xác. Bãi tri u bùn: s phân bi t gi a bãi tri u cát và bãi tri u bùn là không rõ ràng. Vùng tri u càng c che ch n càng có tr m tích m n h ơn và tích lu nhi u ch t h u c ơ h ơn. áy bùn c ng là c tr ng c a h sinh thái c a sông và qu n xã sinh v t c a hai h có nh ng nét tơ ng ng. Bãi tri u bùn ch xut hi n vùng c che ch n, không b sóng v nh trong các v nh kín, m và c bi t là c a sông. Bãi tri u bùn tích lu nhi u ch t h u c ơ, t o nên ti m n ng th c n l n cho sinh v t. Sinh v t s ng bãi tri u bùn ch y u thu c nhóm s ng trong áy v i các ng, hang thông lên b m t. Ki u dinh d ng u th trong môi tr ng này là n ch t l ng ng và ch t l ơ l ng. 4. Vai trò c a h sinh thái vùng tri u H sinh thái vùng tri u có vai trò r t quan tr ng trong h sinh thái n c m n, bao g m các ch c n ng sau: • Là n ơi c trú, sinh s ng c a các loài sinh v t bi n, nh các loài hai m nh v , các loài rong t o, • Là n ơi cung c p ngu n l i kinh t và c ng là n ơi di n ra s trao i v t ch t, n ng lng, t o nên ngu n sinh kh i l n trong h sinh thái; • Là n ơi cung c p n ng su t s ơ c p cho vùng c a sông, ch y u là th m th c v t bao quanh c a sông, làm t ng s a d ng vùng c a sông; • H sinh thái vùng tri u góp ph n vào vi c iu hòa khí h u nh vào s hình thành các th m th c v t, ngoài ra th m th c v t còn góp phân hình thành nên h sinh thái rng ng p m n; • Ch c n ng quan tr ng c a h sinh thái vùng tri u óng vai trò quan tr ng trong chu trình dinh d ng c ng nh góp ph n hình thành các khu du l ch, khu vui ch ơi gi i trí cho con ng i. H sinh thái vùng tri u có vai trò quan tr ng, to l n trong vi c duy trì và b o v tính a dng sinh h c. Có th nói r ng, vùng tri u là ngu n g c, là n n t ng cho vi c hình thành và phát tri n các h sinh thái vùng ven b . Do v y, c n ph i có chính sách h p lý trong vi c qu n lý c ng nh khai thác tài nguyên vùng tri u, t ó có s khai thác úng m c ngu n l c to l n này góp ph n thúc y n n kinh t vùng bi n m t cách b n v ng.
19. 18 III. H ệ sinh thái r ừng ng ập m ặn 1. Phân b và c tr ng môi tr ng Rng ng p m n (mangroves) là thu t ng mô t m t h sinh thái thu c vùng nhi t i và c n nhi t i hình thành trên n n các th c v t vùng tri u v i t h p ng, th c v t c tr ng. Trong h sinh thái này, các ng, th c v t, vi sinh v t trong t và môi tr ng t nhiên c liên k t v i nhau thông qua thông qua quá trình trao i và ng hoá n ng l ng. Các quá trình n i t i nh c nh n ng l ng, tích lu sinh kh i, phân hu v t ch t h u c ơ và chu trình dinh d ng ch u nh h ng m nh m b i các nhân t bên ngoài g m cung c p n c, thu tri u, nhi t và l ng m a. Theo l ch s ti n hoá, th c v t ng p m n có l ã hình thành t các th c v t s ng trên cn d n d n thích nghi v i iu ki n ng p m n qua các t bi n ti n và bi n lùi. T ng di n tích r ng ng p m n trên th gi i lên n trên 16 tri u ha trong ó có h ơn 6 tri u ha thu c Châu Á nhi t i và kho ng 3,5 tri u ha thu c châu Phi. t ng p n c r t quan tr ng cho s t n t i và phát tri n c a h sinh thái. Thành ph n cơ h c tr m tích c ng nh h ng tr c ti p lên thành ph n loài và t ng tr ng c a cây ng p mn. Các h p ph n sét, bùn, cát cùng v i kích th c h t iu khi n tính th m n c c a t, chi ph i mu i và l ng n c trong t. thích nghi, các th c v t ng p m n có c u t o r rt a d ng và c bi t nh m giúp chúng bám ch t vào n n áy. C u trúc c a r còn có tác dng t ng c ng trao i khí và thúc y quá trình l ng ng phù sa. Ngu n n c cung c p cho ng, th c v t r ng ng p m n ph thu c vào t n s và kh i lng c a các t tri u c ng nh n c ng t ch y t i và l ng b c h ơi c a khí quy n. Cây ng p m n có kh n ng thích nghi v i môi tr ng n c m n nh có c u t o nh m gi m s thoát h ơi n c nh lá dày có lông che ph ho c l thoát khí n m m t d i lá, nhi u mô tích lu n c trong cây và nh áp su t th m th u c a t bào, cây luôn cao h ơn dung d ch n c trong t (th ng cách bi t t 7-9 atmosphe). Ngoài ra, cây ng p m n còn có c ơ ch lo i b lng mu i quá nhi u trong lá sau khi thoát h ơi n c. M t s loài có tuy n bài ti t mu i tr c ti p qua b m t lá. Các loài khác có th phát trin mô tích n c h bì pha loãng n ng mu i. Tuy nhiên, trong iu ki n thi u n c ng t b sung thì n ng mu i trong t có th vt quá s c ch u ng sinh lí c a các loài th c v t. Khi ó, th m th c v t s tr nên kém phát tri n. S phát tri n t t nh t c a h sinh thái r ng ng p m n t c nh ng n ơi mà vùng tri u cao c cung c p n c ng t th ng xuyên nh l ng m a cao h ơn l ng b c hơi, nhi u n c ng t th m t vùng n i a ho c có ngu n n c u ngu n phong phú. R ng ng p m n phát tri n t t nh t nh ng vùng có n ng mu i thích h p nh t n m trong kho ng 0 15-25 /00 , tuy nhiên, kho ng thích nghi c ng khác nhau l n gi a các loài. Cung c p dinh d ng cho cây r t quan tr ng trong vi c duy trì h sinh thái r ng ng p m n. Ngu n khoáng vô c ơ t bên ngoài c a vào h b ng quá trình trao i n c t sông và bi n ho c nh gió cu n b bi n. S phân hu ch t h u c ơ do vi sinh v t k t h p v i ho t ng c a nh ng ng v t l n h ơn ( c bi t là cua) t o ra ch t dinh d ng d i d ng dung d ch vô c ơ. S ch bi n ch t dinh d ng n i t i này làm cho ch t dinh d ng c b o tn trong h . 2. C u trúc và ch c n ng Thành ph n cây ng p m n c phân chia làm hai nhóm g m cây ng p m n ch y u (true mangroves) và cây tham gia r ng ng p m n (associate mangroves). H th c v t trong rng ng p m n ông Nam Á a d ng nh t th gi i v i 46 loài ch y u thu c 17 h và 158 loài tham gia r ng ng p m n thu c 55 h . Vi t Nam ã ghi nh n 35 loài ch y u và 40 loài tham gia r ng ng p m n. Ngoài thành ph n ch o là cây ngp m n, t h p ng th c v t trong h r t a d ng. M t s sinh v t s ng trong r ng ng p m n ch m t giai on trong vòng i ho c dùng r ng ng p m n nh m t qu n c t m th i. Thành ph n sinh v t s ng th ng xuyên trong h và có vai trò sinh thái quan tr ng g m vi khu n, n m, t o, ài tiên, d ơ ng x ,
20. 19 a y, cây m t và hai lá m m, ng v t nguyên sinh, ru t khoang, s a l c, giun, giáp xác, côn trùng, thân m m, da gai, h i quì, cá, bò sát, l ng thê, chim và thú. Ch c n ng c a h sinh thái r ng ng p m n liên quan n dòng n ng l ng và chu trình vt ch t có th tóm t t nh sau: • Lá c a cây ng p m n s d ng n ng l ng m t tr i chuy n hoá khí CO 2 thành các hp ph n h u c ơ nh quang h p. Các ch t này cùng ch t dinh d ng t t cung cp v t li u thô cho cây sinh tr ng. Lá r ng và th i r a phóng thích carbon và dinh dng cho các sinh v t trong h s d ng. Mùn bã t lá c phân hu b i n m và vi khu n ho c tr thành th c n cho cua nh . ng v t thân m m cua, tôm, cá n v t ch t h u c ơ c phân hu và n l t chúng là th c n cho các ng v t l n h ơn. Ch t dinh du ng phóng thích vào n c c ng là ngu n v t ch t nuôi s ng cây ng p mn, sinh v t n i và rong. Mùn bã h u c ơ còn óng góp nâng cao n ng su t sinh hc vùng ven b và bi n kh ơi. • Rng ng p m n là ngôi nhà c a vô s sinh v t trên c n và d i n c. Cá s u và r n bi n vào r ng ng p m n ki m n. H u h t các loài cá u tr i qua m t ph n trong vòng i c a mình r ng ng p m n. Các loài giáp xác (hà, tôm, cua) th c s phong phú. Nhi u loài thân m m th ng c g p g c c a cây ng p m n. Nhi u loài chim n r ng ng p m n theo mùa ki m n ho c trú n và có th hình thành nh ng àn l n. Hàng lo t tôm cá tr i qua giai on u trùng trong r ng ng p m n và ra kh ơi khi tr ng thành. M t s ng v t nh cua l i s ng ch y u r ng ng p mn và ch i ra bi n khi sinh s n. 3. T m quan tr ng Công d ng c a các loài th c v t r t a d ng. T l các loài c s d ng so v i t ng s loài r t l n. ã t lâu các loài th c v t này ã cung c p nh ng nhu c u c p thi t hàng ngày nh g xây d ng, lá l p nhà, th c ph m, ch t t, th c n gia súc, Vi t Nam, trong s 51 loài th c v t ã c th ng kê ch m t s loài ít giá tr , còn thì có th x p vào các nhóm ch yu sau: • 30 loài cây cho g , than, c i • 14 loài cây cho tamin • 24 loài cây làm phân xanh • 21 loài cây dùng làm thu c • 9 loài cây ch th cánh ki n • 21 loài cây cho m t nuôi ong • 1 loài cho nh a s n xu t n c gi i khát, ng, c n Ngoài ra còn có m t s loài cây s d ng cho công nghi p nh lie làm nút chai, c t m , cho s i. C ng còn m t s công d ng ch a c chú ý nh làm gi y, ván ép, L i ích c a rng ng p m n mang l i không ch là nh ng s n ph m tr c ti p có th khai thác c mà còn bao g m nhi u tác d ng gián ti p. Mt khi r ng ng p m n hình thành, mùn bã do lá và các b ph n khác c a cây r ng xu ng c vi sinh v t phân hu là ngu n th c n quan tr ng cho nhi u ng v t n c. M t khác, r ng v i h th ng r ch ng ch t ã gi phù sa, t o ra môi tr ng s ng thích h p cho nhi u loài ng v t áy. Rng ng p m n óng vai trò quan tr ng trong chu trình dinh d ng, là ngu n cung c p ch t h u c ơ t ng n ng su t vùng ven bi n, là n ơi sinh , nuôi d ng ho c n ơi s ng lâu dài cho nhi u loài h i s n có giá tr nh tôm, cá, cua, sò,
21. 20 Nhi u k t qu nghiên c u cho th y r ng vi c ánh b t thu s n cho n ng su t cao ch yu các vùng n c sông, ven b , c a sông có r ng ng p m n. Có th gi i thích: vùng này là nơi t p trung ch t dinh d ng do sông mang t n i a ra và do n c tri u mang t bi n vào. iu áng quan tâm là gi ng tôm, cua, cá trong r ng ng p m n r t phong phú. So sánh thành ph n các loài cá và tôm trong m t vùng có r ng ng p m n vào các mùa v trong n m, u th y l ng u trùng c a chúng cao h ơn h n vùng t, cát ngoài bi n và vùng có c bi n. T ó rút ra nh n xét r ng ng p m n là n ơi nuôi d ng chính cho u trùng c a tôm, cua và mt s loài sò, cá khác. Do ó kênh r ch trong r ng ng p m n là n ơi cung c p ngu n gi ng ch y u cho ngh nuôi h i s n. Rng ng p m n có tác ng n iu hoà khí h u trong vùng Blasco (1975) nghiên c u khí h u và vi khí h u r ng, ã có nh n xét: các qu n xã r ng ng p m n là m t tác nhân làm cho khí h u d u mát h ơn, gi m nhi t t i a và biên nhi t. Trên th gi i có r t nhi u ví d in hình v vi c m t r ng ng p m n kéo theo s thay i vi khí h u c a khu v c. Sau khi th m th c v t không còn thì c ng b c h ơi n c t ng làm cho m n c a n c và t tng theo. Có n ơi, sau khi r ng ng p m n b phá hu , t c gió c a khu v c t ng lên t ng t, gây ra hi n t ng sa m c hoá do hi n t ng cát di chuy n vùi l p kênh r ch và ng ru ng. T c gió t ng lên gây ra sóng l n làm v ê p, xói l b bi n. M t r ng ng p m n s nh h ng n l ng m a c a ti u khu v c. S phát tri n c a r ng ng p m n và m r ng di n tích t b i là hai quá trình luôn luôn i kèm nhau, tr m t s tr ng h p c bi t. Nhìn chung, nh ng bãi b i có iu ki n th nh ng, khí h u phù h p, có ngu n gi ng và c b o v u có cây r ng ng p m n. Các d i rng ng p m n u có th th y trên t bùn m m, t sét pha cát, cát và ngay c trên các v a san hô. nh ng vùng t m i b i có m n cao th ng phân b các th c v t tiên phong thu c chi m m, b n i. 4. Hi n tr ng r ng ng p m n Trên th gi i có kho ng 16.670.000 ha r ng ng p m n v i h ơn 100 loài cây, trong ó Châu Á nhi t i và Châu Úc là 8.487.000 ha và Châu Phi nhi t i là 3.402.000 ha. Hai nc có di n tích r ng ng p m n l n nh t là Indonesia và Brazil. các n c ông Nam Á nh Malaysia, Philippines, Thái Lan, Vi t Nam, r ng ng p m n c ng phát tri n vì n ơi ây có nhi u iu ki n thu n l i nh nhi t cao, ít bi n ng, l ng m a d i dào, bãi l y r ng, giàu ch t bùn và phù sa. Hi n nay, do dân s gia t ng quá nhanh, nh t là các n c kém phát tri n, r ng ng p mn b khai thác quá m c dùng trong sinh ho t hay trong các m c ích kinh t khác, do vy mà di n tích r ng ng p m n trên th gi i b thu h p d n. R ng ng p m n t nhiên ch còn li m t s qu c gia. M t s n c c ng ã thành l p các v n Qu c gia, Khu b o t n tài nguyên thiên nhiên, Khu b o v các loài ng th c v t, n ơi nghiên c u, h c t p, du l ch trong rng ng p m n. Vi t Nam v i b bi n dài 3200 km v i nhi u c a sông giàu phù sa, nên r ng ng p m n sinh tr ng t t, c bi t là bán o Cà Mau. Trong th i gian qua, cùng v i s phát tri n vùng ven b , di n tích r ng ng p m n trong c n c ã b gi m sút nghiêm tr ng, trong ó ho t ng chuy n i r ng ng p m n sang s n xu t nông nghi p và nuôi tôm h u h t các t nh ven bi n ã làm r ng ng p m n n c ta b nh h ng nhi u nh t. Nu nh nm 1943, r ng ng p m n c a Vi t Nam còn che ph n 400.000 ha, n m 1982 còn kho ng 252.000 ha thì n m 2002 ch còn l i trên 155.000 ha. Bên c nh nguyên nhân ln do b M r i ch t c hoá h c, vi c khai hoang s n xu t nông nghi p và phá r ng chuy n sang nuôi tr ng thu s n ã óng góp không nh vào xu h ng suy thoái này.
22. 21 Hi n nay, di n tích r ng ng p m n Vi t Nam c c l ng là kho ng trên 250.000 ha, trong ó châu th sông Mêkong chi m t i 191.800 ha. Trong h ơn n m th p k qua, Vi t Nam ã m t i ít nh t 200.000 ha r ng c. H ơn 80% r ng che ph ã b nh h ng. M t trong nh ng nguyên nhân ch y u c a tình tr ng phá hu này là m r ng các m nuôi tôm. M c dù vi c m r ng nông nghi p, làm mu i, s d ng hóa ch t trong chi n tranh tr c ây là m i e do l n nh t cho các r ng c, nh ng trong nh ng th p k qua m i e do l n nh t chính là nuôi tôm. Trong vòng 38 n m (1954-1992), vùng ven b bi n H i Phòng, Qu ng Ninh ã dùng 6.039 ha bãi tri u ven bi n, ch y u là các r ng ng p m n tr ng lúa. Do thi u n c nên ph n l n t b b hoang, s ít v n tr ng lúa nh ng n ng su t th p. Vào u n m 1960, t nh Qu ng Ninh ch tr ơ ng phá h ơn 2.000 ha r ng ng p m n t nhiên (Xã H i L ng, Tiên Yên) p ê s n xuât nông nghi p nh ng do thi u n c nên ph i b hoang, sau ó chuy n sang nuôi th y s n nh ng không thành công. Tnh Minh H i tr c ây (nay là Cà Mau và B c Liêu) là n ơi có di n tích r ng ng p mn l n nh t, c ng là m t trong nh ng n ơi r ng b tàn phá nuôi tôm nhi u nh t t i Vi t Nam. Trong 2 n m 1980, 1981 di n tích nuôi tôm t i ây ch có 4.000 ha, n n m 1992 ã tng 20 l n là 80.000 ha. Cho n n m 1995 thì Minh H i ch còn l i 51.492 ha. Ch trong vòng 8 n m, t 1983 – 1995 Minh H i ã m t i 66.253 ha r ng do làm m tôm, bình quân mi n m m t i 8.280 ha. Ti Cà Mau, di n tích nuôi tôm c a t nh t ng g p 3 l n trong n m 2003 và nay ã t 250.000 ha. c tính di n tích r ng c ây ã gi m t h ơn 200.000 ha tr c n m 1975 xu ng ch còn 60 - 70.000 ha, và h u h t di n tích m t i là l y ch nuôi tôm. Ti các t nh vùng c a sông C u Long nh B n Tre, Trà Vinh và Sóc Tr ng ã phá h u ht di n tích r ng ng p m n ven bi n làm m tôm nên di n tích r ng ng p m n và t l che ph còn l i là r t th p. Rt nhi u r ng ng p m n bán o Cam Ranh, các huy n Ninh Hòa, V n Ninh (Khánh Hòa) nay h u nh không còn do làm m ơ m và nuôi tôm. m N i (Ninh Thu n) h ơn 200 ha r ng ng p m n t o vành ai r ng hàng tr m mét b o v cho m kh i b xói l , nay ã b thay th b ng m tôm bán thâm canh, ch còn l i 2 ha. C n Chim n m gi a m Th N i (Qui Nh ơn, Bình nh) tr c ây có g n 200 ha r ng ng p m n là n ơi c ng c a nhi u loài hi s n và c a nhi u loài chim thì nay ã b tri t phá nuôi tôm. Theo H i B o v Tài nguyên và Môi tr ng Vi t Nam (2004), vào th i gian tr c Cách mng tháng Tám n m 1945, c n c có 408.500 ha r ng ng p m n, trong ó có 329.000 ha Nam B . B n Tre có 48.000 ha v i che ph là 29,29% nay ch còn 2,60%; Sóc Tr ng có 41.000 ha, che ph 12,72% nay ch còn 2,81%; Cà Mau có 140.000 ha che ph 27% nay ch còn 11,21%. Theo k ho ch hành ng cho h p ph n R ng ng p m n trong d án Bi n ông, m c tiêu t ra n 2010 là t di n tích r ng ng p m n b ng 85% di n tích c a n m 1982, ng th i thay i c ơ b n nh n th c c a các nhà qu n lý và dân c v giá tr c a h sinh thái r ng ng p m n và s d ng b n v ng lo i tài nguyên này. t m c tiêu ó, các chuyên gia ã xu t thành l p m i các khu b o t n và v n qu c gia, nh c a sông Tiên Yên (Qu ng Ninh), c a sông V n Úc (H i Phòng), Thái Thu (Thái Bình), Ngh a H ng (Nam nh). IV. H ệ sinh thái th ảm c ỏ bi ển 1. Phân b và c u trúc H sinh thái c bi n tuy có s l ng loài không nhi u nh ng chúng óng vai trò quan tr ng trong bi n và và i d ơ ng. V i các ch c n ng quan tr ng nh iu ch nh môi tr ng th y v c, b o t n ngu n gen, cung c p n ơi cho các loài, cung c p nguyên nhiên v t li u, nng l ng và thông tin nghiên c u khoa h c, du l ch.
23. 22 C bi n (seagrass) là m t nhóm th c v t có hoa s ng d i n c vùng nhi t i và ôn i. Chúng phát tri n m nh vùng n c nông có kh n ng thích nghi v i môi tr ng n c mn, ch u c sóng gió và có kh n ng th ph n nh n c. Các th m c bi n bao ph m t s vùng r ng l n d i ven b v i nhi u ch c n ng lý-sinh h c và t o nên m t h sinh thái c thù. Hu h t các th m c bi n xu t hi n các vùng n c tr ng n sâu 30 m. C bi n là mt c tr ng c a các h sinh thái vùng nhi t i, có n ng su t ngang v i các r n san hô. Các th m c bi n t p trung n - Tây Thái Bình D ơ ng, v nh Caribbe và vùng b Thái Bình D ơ ng thu c Trung M . Vùng ông Á có khu h c bi n a d ng nh t th gi i và có th ây là trung tâm phát tán c a c bi n. Chính vì v y, chúng r t phong phú d i ven bi n thu c vùng này. S t n t i và phát tri n c a các loài c bi n ph thu c ch t ch vào các nhân t môi tr ng mà quan tr ng nh t là mu i, nhi t , c, sâu và h t tr m tích. S a d ng ca loài c bi n ch u nh h ng c a các nhân t t i ch . S loài nhi u nh t c ghi nh n vùng có n n áy bùn cát, c che ch n m t ph n tác ng m nh c a sóng gió. Ng c l i, thành ph n loài r t nghèo vùng i sóng v i n n áy c ng ho c không n nh và nh ng nơi hoàn toàn b che ch n v i n n áy bùn. Nh khái ni m v h sinh thái c bi n, các th c v t có hoa này là thành ph n quan tr ng nh t trong h . Chúng bao g m 58 loài c mô t trên các i d ơ ng th gi i; thu c vào 12 gi ng, 4 h và 2 b . Tuy nhiên, th m c bi n ch có th là m t loài ho c qu n xã nhi u loài, ti a là 12 loài. T ng th m c bi n có tính phân i t vùng tri u th p n vùng d i tri u. Mi i có loài u th và t h p loài kèm theo trong m i quan h v i d ng sinh tr ng c a cây. C u trúc c a qu n h p c bi n còn thay i theo mùa. Tuy nhiên, s bi n thiên c ng r t khác nhau gi a các loài. Tu theo kh n ng thích nghi v i bi n ng iu ki n môi tr ng. Sinh v t bám (periphyton) là thành ph n quan tr ng c a th m c bi n. Thu c nhóm này là các sinh v t nh nh t o, vi khu n, n m, ng v t và mùn bã vô c ơ và h u c ơ. Chúng óng góp m t ph n áng k cho dòng carbon t ng s trong th m c bi n và tr nên có ý ngh a sinh thái i v i vùng ven b nhi t i. Các nghiên c u ông Nam Á ch ra r ng rong (Phodophytes) chi m u th trong qu n h p s ng bám. Tính u th th p h ơn thu c v rong lc (Chlorophytes) rong nâu (Phaeophytes) và vi khu n lam (Cyanobacteria). Tuy v y, s u th thay i và ph thu c vào iu ki n t i ch . T o lam xanh (blue-green algae) th ng g p hơn th m c bi n n c l , còn các nhóm khác nhi u h ơn trong vùng bi n m . S l ng loài cá trong th m c bi n nhi u h ơn 5 l n so v i trên n n áy bi n là bùn, xác sinh v t và cát. ng v t áy l n th ng g p trong th m c bi n g m tôm, h i sâm, c u gai, cua, ip, vm và c. M t s trong chúng có th t s l ng và m t cao. Trong khi ó, rong bi n l n tơ ng i kém phát tri n do c bi n làm thay i tr m tích áy và chi m l nh thành công. Tuy vy, m t s ít loài rong c ng xu t hi n theo mùa v và có th tr nên phong phú. M t khác, giai on non, nhi u rong bám trên c bi n và ch bám áy khi tr ng thành. Mt s sinh v t quý hi m nh bò sát và thú bi n c ghi nh n là có m i quan h v i th m c bi n. Trong các loài bò sát, rùa Xanh Chelonia mydas , rùa Lepidochelys olivacea , Vích Caretta caretta , rùa L ng d t Chelonia depressa và loài r n Acrochirdus granulatus th ng xu t hi n trong các th m c dày Thái Lan, Malaysia, Indonesia và Philippines. i mi c ng n c bi n, dù ây không ph i là th c n chính. Phân b c a bò bi n Dugong dugon g trùng h p v i vùng có c bi n. C bi n là th c n chính c a loài thú quý hi m và nhi u huy n tho i này. 2. Chu trình dinh d ng
24. 23 Vai trò sinh thái c a th m c bi n c quy t nh b i t c thành t o h u c ơ nhanh chóng c a c bi n. Tính theo ơ n v di n tích, giá tr này cao h ơn n ng su t c a Th c v t Phù du. Các th m c bi n có m t ng v t và vi khu n cao h ơn và a d ng loài l n h ơn so vi các thu v c không có th c v t lân c n. iu này có c là nh n ng su t sinh h c cao ca chúng. Vào th i k cao im c a gió mùa ho c khi c bi n ph ơi ra vào mùa hè, lá c a chúng c b t kh ơi cây. M t s b dòng ch y em i xa, s còn l i chìm xu ng áy và b phân h y. Sinh v t n mùn bã, xé lá thành nh ng m nh nh và sau ó c tiêu th b i vi khu n và n m. Nhi u ng v t không x ơ ng s ng c ng n c bi n th i r a. n l t chúng tr thành th c n cho b c dinh d ng cao h ơn nh cá và cua. Do v y, th m c bi n ki m soát tính ph c t p c a qu n c , tính a d ng loài và phong phú c a ng v t không x ơ ng s ng liên quan và hình thành c u trúc qu n xã. iu c n chú ý là các sinh v t n t p (omivorous) khá phong phú trong qu n xã sinh v t ca th m c bi n. Nhóm này g m nhi u nhóm giáp xác m i chân, c và m t s da gai. M t loài có th n c bi n ho c rong th i r a, mùn bã nh trên lá và n n áy và c nh ng ng v t còn s ng hay ã ch t. Th m chí m t s cua b ơi l n còn n c thân m m, giáp xác, giun nhi u tơ và m t ph n áng k mô th c v t th i r a và t o s i. Quá trình th i r a là m t c tr ng c a th m c bi n. Nh ó mà các b ph n c a c bi n khi ch t i ã gi i phóng các ch t h u c ơ. Các h p ph n carbon c u trúc còn l i b vi sinh vt (vi khu n và n m) t n công và các v t li u c phân h y ch a nhi u vi khu n và n m tr thành th c n tiêu hoá c c a ng v t áy. H u h t ng v t a bào ch tiêu hoá vi khun và mô ch t c a lá th i r a c th i ra cho quá trình phân h y ti p t c. S phá v mùn bã thành các m nh nh h ơn làm t ng b m t ti p xúc và t ng c ng ho t ng c a vi sinh v t. Quá trình trên ây c ng liên quan n s bi n i theo mùa c a qu n xã sinh v t. Các ng v t n mùn bã và n l c t ng lên vào mùa c bi n th i r a. Ng c l i ng v t di chuy n n th c v t l i t ng vào mùa phát tri n c bi n và gi m vào th i k th i r a. Hàm l ng oxy cng thay i. Hàm l ng th ng gi m vào mùa hè (mùa th i r a), v i s l ng l n c a vi sinh v t, mùa này thu n l i cho s phát tri n c a u trùng c a sinh v t áy n l c và vì v y là mùa c a nhi u loài. 3. Ch c n ng Nh s c nh n ng l ng m t tr i có hi u qu và s n l ng sinh kh i cao, c bi n có kh n ng tng c ng và duy trì phì nhiêu c a th y v c. iu này còn c b sung b i quá trình trao i v t ch t h u c ơ có hi u qu di n ra trên lá và n n áy. Mt ch c n ng quan tr ng khác c a th m c bi n là c u n i trong con ng di c c a sinh v t và là qu n c ơ ng gi ng cho bi n. Các th m c bi n th ng phát tri n vùng trung gian c a r ng ng p m n và r n san hô ho c là vùng m c a hai h sinh thái khác nhau. Vì vy, chúng tr thành im d ng chân c a nhi u loài cá, ng v t không x ơ ng s ng, thú và bò sát. B ng vi c cung c p n ơi n náu thông qua tán cây và hình thái, kích th c khác nhau ca bóng khí c ng nh ngu n dinh d ng giàu có, th m c bi n tr thành bãi ơ ng gi ng ch t lng cao c a nhi u sinh v t. Ngu n gi ng sau khi c nuôi d ng ây s phát tán n các h xung quanh ra bi n kh ơi. Th m c bi n dày v i h r neo ch t vào n n áy có tác d ng làm gi m n ng l ng c a sóng, dòng ch y và nh v y chúng có kh n ng ch ng xói l , b o v ng b . nh ng vùng ch u nhi u bão t , c bi n có vai trò l u gi tr m tích nh h th ng thân, r ng m và nh v y to nên vùng m ch ng sóng gió. M t khác, th m c bi n là b máy có hi u qu cao i v i vi c h p th ch t dinh d ng, ch t th i t t li n và có vai trò nh nh ng b y tr m tích làm gi m c c a n c.
25. 24 Hi n nay, các th m c bi n ang cung c p cho loài ng i nh ng s n ph m tr c ti p nh vt li u di truy n, th c ph m; v t li u thô cho công nghi p và n ng l ng. các n c Philippines, Indonesia, các loài rong s ng trong th m c bi n nh Caulerpa, Gracilaria, Coclidiela ang c khai thác làm th c ph m, ch bi n các ch t dùng trong công nghi p và phân bón cho nông nghi p. Nhi u loài sinh v t áy s ng th ng xuyên ch tr i qua giai on u trùng trong th m c bi n c coi nh là có giá tr th ơ ng m i cao. Thành ph n c a chúng khá a d ng g m: tôm, h i sâm, c u gai, cua, v m và c. T m quan tr ng c a th m c bi n i v i ngh cá th ng c ánh giá trong m i quan h ch c ch v i r n san hô. M t khác, mt s loài cá c khai thác ngay trên th m c bi n mà s n l ng cao thu c v các h b ng và dìa, Ngoài ra, th m c bi n còn c coi là môi tr ng thu n l i cho nuôi tr ng trên bi n. Du l ch bi n c ng l y th m c bi n làm n ơi gi i trí, câu cá. n c ta, c bi n th ng phát tri n vùng tri u ven bi n, ven o, các vùng c a sông, rng ng p m n, m phá. S li u th ng kê m c dù ch a y , di n tích phân b th m c bi n cho n hi n nay ã bi t kho ng 10.000 ha. Các loài c bi n phát tri n h u nh quanh nm, nh ng t t nh t là vào mùa xuân và u hè, phát tri n kém vào mùa m a bão. Chúng phân b t vùng tri u n sâu 3-15 m, th m chí 28 m ( o B ch Long V ). Chúng thích 0 nghi v i mu i t 5 – n 34 /00 , ch t áy là bùn b t nh , bùn cát, cát san hô, cát thô và s i. m t s vùng ven bi n và o (Long Châu, B ch Long, qu n o Tr ng Sa, Côn o, Phú Qu c, Phú Quý) ã xác nh c 14 loài c bi n ó là C nàn ( Halophila beccarii ), C Xoan ơ n ( H. decipiens ), C xoan (H. ovalis ), C Xoan nh ( H. minor ), C vích ( Thalassia hemprichii ), C lá d a ( Enhalus acoroides ), H tròn ( Halodule pinifolia ), H Ba r ng ( H. uninervis ), N n bi n ( Syringodium isoetifolium ), Ki u tròn ( Cymodocea rotundata ), Ki u rng c a ( C. serrulata ), C t tre ( Thalassodendron ciliatum ), C l ơ n nh t ( Zostera japonica ) và C kim ( Ruppia martirima ). Bảng 2.1. Bi ến đổ i di ện tích m ột s ố bãi c ỏ bi ển trong th ời k ỳ 1996-2003 Stt a im Di n tích 1995 Di n tích 2003 T l % di n tích (ha) (ha) b m t 1 Vùng Hà C i (Qu ng Ninh) 1.200 150 87,5 2 Bãi m Hà (Qu ng Ninh) 80 2 97,5 3 ng Rui (Qu ng Ninh) 420 0 100 4 Tu n Châu (Qu ng Ninh) 120 0 100 5 Gia Lu n (Cát Bà, H. Phòng) 500 0 100 6 Si C (Cát Bà, H Phòng) 2 0 100 7 Ca Gianh (Qu ng Bình) 500 300 40 8 Ca Nh t L (Qu ng Bình) 200 150 25 9 Tam Giang C u - Hai (TT Hu ) 2.200 1.000 54,5 10 m L ng Cô (TT Hu ) 500 120 76 11 Ca Sông Hàn ( à N ng) 300 200 33,3 12 m Th N i (Bình nh) 300 120 50 13 Vnh Cam Ranh (K. Hòa) 800 550 31,5 14 Côn S ơn (Bà R a-Vng Tàu) 320 200 27,5 15 Hàm Ninh (Phú Qu c) 300 120 60 (Ngu n: Nguy n V n Ti n, T p chí B o v Môi tr ng, 2005)
26. 25 H sinh thái c bi n là m t trong 3 h sinh thái bi n quan tr ng (C bi n, san hô, r ng ng p m n), nh ng hi n nay chúng ang ng tr c nguy c ơ t n th ơ ng và suy thoái. S suy thoái h sinh thái c bi n th hi n trên các khía c nh nh m t loài, m t di n tích phân b , ô nhi m, thoái hóa môi tr ng s ng, gi m a d ng sinh h c và ngu n l i kinh t c a các loài quý hi m kèm theo. H sinh thái th m c bi n là m t trong nh ng h sinh thái nh y c m và r t d b t n th ơng khi môi tr ng s ng thay i. Theo th ng kê chung c a c n c thì hi n nay di n tích các bãi c bi n c a Vi t Nam b gi m 40 - 60%. Tr c n m 1995, c bi n Vi t Nam chi m di n tích là 10.770 ha. N m 2003, di n tích này ch còn h ơn 4.000 ha, ngh a là m t i 60%. Di n tích phân b c a các th m c bi n Khánh Hòa gi m trên 30% so v i 6 n m tr c ây, ngh a là t 1.235 ha n m 1997, xu ng còn 795 ha n m 2002, bình quân c m t n m m t kho ng 80 ha. c bi t, nhi u n ơi ã b m t h n nh ng Rui, Tu n Châu (Qu ng Ninh), Gia Lu n, S i C (H i Phòng) ho c g n m t h n nh m Hà, Hà C i (Qu ng Ninh). S suy gi m và m t các th m c bi n n c ta ang có nguy c ơ gia t ng, nh h ng nghiêm tr ng t i môi tr ng sinh thái bi n: suy gi m ch t l ng môi tr ng n c và tr m tích, m t cân b ng dinh d ng, sinh thái và a d ng sinh h c, gi m tr l ng cá và ngu n tr ng cá, cá con trong h sinh thái này, gi m ngu n cung c p nguyên li u cho công nghi p và nông nghi p, m t di n tích sa b i các vùng c a sông gây nh h ng t i quá trình b i t và m r ng qu t. V. H ệ sinh thái r ạn san hô 1. Cu trúc San hô là nh ng sinh v t t ơ ng i ơn gi n, chúng t n t i kh p các vùng bi n nông cng nh sâu. Chúng là nh ng cá th hình tr r t nh có hàng xúc tu trên u b t m i trong môi tr ng n c và c x p vào l p San Hô (Anthozoa), ngành ng v t ru t khoang (Coelenterata) trong h th ng phân lo i ng v t. Mt s l n san hô phát tri n d ng t p oàn và hình thành nên b x ơ ng chung. San hô có 3 nhóm chính là san hô c ng, san hô m m và san hô s ng. San hô c ng có b x ơ ng b ng á vôi và th ng t ng tr ng r t ch m, có lo i ch vào kho ng 1 cm/n m. iu ó có ngh a là m t kh i san hô v i ng kính kho ng 1 m có th ã tr i qua cu c i hàng th k . Khi san hô ch t, b x ơ ng có màu tr ng. San hô c ng c xem là thành ph n chính c u t o nên r n san hô. Chúng ch phân b h n ch nh ng vùng bi n nông, m áp và c u trúc á vôi do chúng liên k t l i t o thành r n san hô. Tuy nhiên, chúng r t m nh mai và có th b tàn phá do gió bão và neo tàu. Th gi i hi n có hàng ngàn r n san hô, gi i h n phân b c a chúng ch vùng nhi t i và c n nhi t i, tr i dài t kho ng 30 o v tuy n b c n 30 o v tuy n nam n ơi mà nhi t nc bi n hi m khi xu ng d i 18 oC. Di n tích bao ph r n san hô lên n 6 × 10 5 km 2. S khác bi t v hình thái, thành ph n sinh h c, tính a d ng và c u trúc ph n ánh a - sinh h c, tu i, phân vùng a ng v t và iu ki n môi tr ng. San hô s ng có thành ph n á vôi bao b c lõi là v t li u s ng và ho c á vôi. T p oàn san hô s ng có d ng nh nh ng chi c qu t ho c cành cây m m m i. Khi ch t i, cái còn l i là b x ơ ng màu ho c en hay tr ng. Lo i san hô này c ng sinh tr ng r t ch m. San hô m m tiêu gi m b x ơ ng bên trong và ch còn l i các trâm x ơ ng á vôi nh. Mt s r t m m d o n m c u a theo dòng n c. S không còn gì l i sau khi san hô mm ch t i. 2. Hình thái nh ng n ơi mà t o r n t n t i, ki u phát tri n c a r n tùy thu c vào a hình ( sâu và hình d ng) c a n n áy, l ch s phát tri n a ch t c a vùng và các nhân t môi tr ng, t bi t là nhi t và m c ch u ng sóng gió.
27. 26 Nh chúng ta ã bi t, san hô t o r n ch sinh tr ng trong nh ng vùng n c m, có chi u sáng t t và c n n n áy r n bám vào. Nh ng y u t này h n ch s phân b c a san hô t o r n nh ng vùng bi n nông áy c ng. B x ơ ng san hô n l t mình l i cung c p nn áy c ng cho s phát tri n c a nhi u san hô h ơn và các sinh v t khác. S phát tri n lên phía trên c a c u trúc r n có th cho phép san hô ti p t c t ng tr ng lên vùng nông h ơn và th m chí c khi n n móng lún xu ng ho c nc bi n dâng lên. Qua nhi u quá trình bi n ng c a a ch t bi n, ã hình thành các ki u r n hô khác nhau: - R n ri m (fringing reef): r t ph bi n xung quanh các o nhi t i và ôi khi dc theo b t li n. ây là ki u c u trúc c coi là ơ n gi n nh t v i s phát tri n i lên ca n n á vôi t s n d c tho i ven bi n, ven o. Do t n t i g n b , b nh h ng b i s c n c, nên chúng hi m khi v ơ n n sâu l n. - R n d ng n n (platform reef): là m t c u trúc ơn gi n c tr ng b i s cách bi t vơi ng b và có th thay i l n v hình d ng. Kích th c c a chúng có th r t l n, n 20 km 2 chi u ngang. Lch s a ch t c a chúng c ng r t khác nhau v i ngu n g c hình thành khá a d ng. - R n ch n (barrier reef): c phát tri n trên g c a th m l c a. R n ch n là c u trúc r n n i lên t bi n sâu và n m xa b . M t s v n nguyên th y là d ng ri m nh ng do vùng b b chìm xu ng hay b ng p n c khi bi n dâng lên. - R n san hô vòng (atoll): là nh ng vùng r n r ng l n n m vùng bi n sâu. M i mt o san hô vòng là t p h p c a các o n i và bãi ng m bao b c m t lagoon r ng l n v i ng kính có th lên n 50 km. Ki u r n này ch có vùng bi n sâu n m ngoài th m l c a. 3. Môi tr ng t nhiên 3.1. Ánh sáng Tt c san hô t o r n òi h i ánh sáng cho quang h p c a t o c ng sinh trong n i bào ca chúng. Theo sâu, ánh sáng thay i r t nhanh c v c ng và c v thành ph n. Gi i h n này ki m soát sâu mà san hô sinh tr ng. Các loài khác nhau có s c ch u ng khác nhau i v i m c chi u sáng c c i và c c ti u. ó c ng là m t nguyên nhân chính ca s khác nhau v c u trúc qu n xã r n. 3.2. Tr m tích Nhi u ki u tr m tích khác nhau bao ph trên và xung quanh r n bao g m v n san hô thô, các lo i cát và c bùn m n. Ki u tr m tích trên r n m t s n ơi nào ó ph thu c vào dòng ch y, sóng và c ngu n g c tr m tích. g n b tr m tích ch y u c cung c p t t li n qua v n chuy n c a sông. Nh ng tr m tích nh th có thành ph n h u c ơ cao d b khu y ng b i sóng và có th gi l i l ơ l ng trong n c m t th i gian dài làm c n c và h n ch xuyên c a ánh sáng. S l ng xu ng c a chúng có th gi t ch t các sinh v t nh san hô vùi chúng ho c làm ngh t các polyp không kh n ng y chúng ra. 3.3. mu i Ít khi mu i n c bi n tr nên quá cao nh h ng n qu n xã san hô. mu i th p có nh h ng quan tr ng và thông th ng h ơn i v i phân b r n và phân vùng san hô. Rn không th phát tri n nh ng vùng mà t ng th i kì n c sông tràn ng p, ó là nhân t chính ki m soát san hô d c b . nh h ng chính c a mu i lên phân b vùng san hô là do nc m a. San hô m t b ng nói chung có kh n ng ch u ng mu i th p trong m t giai on ng n, nh ng khi m a r t to cùng v i tri u th p, m t b ng r n có th b h i, th m chí b phá h y hoàn toàn. 3.4. M c chênh tri u
28. 27 Mc chênh tri u khác nhau gi a các r n các vùng khác nhau. S khác nhau ó nh hng áng k n s phân vùng c a qun xã san hô. Tri u càng cao, nh h ng c a s ng p tri u và kh n ng v n chuy n ch t dinh d ng t ơ ng ng c ng nh nh h ng n s ph ơi khô càng l n. 3.5. Th c n và các ch t dinh d ng vô c ơ Cng nh nh ng sinh v t khác, san hô òi h i c th c n và ch t dinh d ng vô c ơ. i vi sinh v t r n, c hai c hoà tan trong n c bi n. Th c n c ng có th l ơ l ng trong n c bi n nh nh ng m nh nh bao g m c sinh v t ang s ng. Nh nh ng n ơi khác, trên r n m t sinh v t n các sinh v t này và b n b i các sinh v t khác và nh th chu i th c n c hình thành, trong ó t t c các ng th c v t u liên h v i nhau. Khi quan tâm n nhu c u th c n c a sinh v t r n, m t iu quan tr ng là ph i tách r i nhu c u c a m t loài, nhóm loài v i nhu c u c a toàn r n, b i vì t c s b n v ng lâu dài, m t cân b ng toàn th c a chu trình dinh d ng bu c ph i t c. R n ng th i v a nh p v a xu t các ch t dinh d ng, nh ng trao i v i vùng bi n xung quanh thì nh so v i v t ch t s n sinh bên trong t chu trình liên t c. Các dinh d ng i vào r n th ng là t sông, nh ng n u không có sông, i v i các r n xa t li n, ch t dinh d ng ch n qua dòng ch y b m t. Nhi u r n có s cung cp dinh d ng vô c ơ khác nh là d i m t iu ki n nào ó, dòng ch y h ng vào r n có th làm cho n c t ng sâu chuy n lên b m t. Lo i n c tr i này th ng giàu phospho và các ch t hoá h c c ơ b n khác. Nhi u r n có s thay i theo mùa v ngu n dinh d ng, c bi t là nh ng r n có v cao n ơi mà nh h ng các mùa rõ r t h ơn. 3.6. Nhi t và sâu Các y u t trên ây là t t c ph ơ ng di n chính c a môi tr ng t nhiên ki m soát c u trúc qu n xã. M t y u t khác ã ki m ch ng là nhi t . Nó gi i h n sinh tr ng san hô và phát tri n r n. C ng nh v y, sâu c a m t vùng ki m soát ch y u hình d ng c a r n và các b c c ng nh sâu s n d c r n. 4. Các m i quan h trong qu n xã Mi loài san hô có s s p x p riêng v chi n l c sinh tr ng, nhu c u th c n và kh nng sinh s n. M i m t loài cng thích ng riêng v i s tác ng c a bão t , sinh v t n th t, bnh t t và v t n h i. M i loài c nh tranh v i loài khác v không gian, ánh sáng và các l i ích khác. K t qu cu i cùng c a t t c các m i quan h và s cân b ng làm cho qu n xã san hô tr nên a d ng nh t trong t t c các qu n xã trên trái t. V i san hô nh ng m i quan h cn c xem xét bao g m: th c n, t ơ ng h k thù và s c nh tranh lãnh th gi a chúng v i nhau. 4.1. Th c n San hô t o r n có hai ngu n th c n chính: t b t m i và các h p ph n h u c ơ c t o ra và bài ti t b i t o cng sinh Zooxanthellae trong mô san hô. Ng c l i, san hô cung c p cho t o n ơi s ng và các ch t th i ra c a ng v t nh phospho và nitrat. T o áp ng cho san hô t i 80% nhu c u th c n t ng s c a nó. Nh ng san hô sinh tr ng vùng n c nông trong su t v i chi u sáng cao, th ng có polyp nh . Chúng có kh n ng b t các ng v t n i nh . M t s san hô khác nhau th ng sng các vùng n c c có các polyp l n. Chúng không có b t bào gây c trên các xúc tu nh b n n sinh v t n i. Ngu n th c n c a chúng ch a rõ, nh ng có th ch y u là mùn bã hu c ơ. Hu h t các r n san hô t n t i trong môi tr ng nghèo ch t dinh d ng vô c ơ nh phosphat, nitrat và s t nh ng chúng có n ng su t x p x nh r ng nhi t i. Các cá th san hô và t o c ng sinh Zoothanllae có th h p th ch t dinh d ng t i d ơ ng xung quanh, chúng bu c ph i có kh n ng l n nh m b o t n và xoay vòng ch t dinh d ng. 4.2. Quan h h i sinh
29. 28 Nhi u sinh v t s ng cùng v i san hô mà không gây ra m t tác h i nào trong iu ki n bình th ng. ó là nh ng sinh v t h i sinh và bao g m nhi u loài khác nhau nh giun d t, giun nhi u t ơ, tôm, cua, sao bi n, r n, thân m m và cá. Trong h u h t các tr ng h p, m i quan h gi a san hô và sinh v t h i sinh là không b t bu c và sinh v t h i sinh có th s ng v i nhi u san hô khác nhau ho c có th s ng c l p. Trong m t s tr ng h p, m i liên h này là rt c hi u, v t h i sinh có th liên k t b t bu c v i m t loài ho c m t nhóm loài riêng bi t và bi n i màu s c, t p tính, th m chí c chu trình sinh s n c a san hô. 4.3. K thù c a san hô T giai on u trùng s m nh t n t p oàn tr ng thành san hô b bao vây b i m t lo t các sinh v t n san hô. N i b t nh t trong chúng là Sao bi n gai Acanthaster planci , nhi u khi tr thành d ch tiêu di t nh ng vùng san hô r ng l n. Sao bi n gai c ghi nh n kh p vùng n - Thái Bình D ơ ng v ơi s bùng n di n ra g n nh cùng m t th i gian kh p vùng này. Cái gì gây ra s bùng n này và th ng di n ra m c nào v n còn ch a c gi i thích. S t ng lên s l ng u trùng sao bi n gai có liên quan n l ng m a và s t ng cao ch t dinh d ng t sông trong th i kì l t l i. Rõ ràng là s bùng n không ph i là do con ng i, nh ng con ng i có th làm t ng s kh c li t b i khai thác các lo i c mà m t s trong chúng là v t d i v i sao bi n gai, ngoài ra, s b sung ch t dinh d ng cho các dòng sông thông qua vi c phá r ng và phân bón nông nghip làm t ng s c s ng c a u trùng sao bi n. Mt s sinh v t khác có th gây h i cho san hô. Trong ó áng k là m t loài c nh Drupella t ng phá ho i nhi u r n Tây Thái Bình D ơ ng. M t s loài c n san hô khác cng c ghi nh n. Các sinh v t c l (ví d nh thân m m Lithophaga , các loài giun nh Spirobranchus gigianiteus và h i miên c l ) c ng có th gây nh h ng lâu dài lên san hô. Tuy nhiên, v t d có h i nh t i v i san hô là cá. Nhi u loài có r ng thích h p n các polyp san hô. ây là m t tác ng l n i v i c u trúc qu n xã san hô và có th nh h ng phân b trong ph m vi r ng. Cho n nay, nh ng hi u bi t v b nh c a san hô hãy còn r t ít. B nh ph bi n nh t g i là t y tr ng san hô (Bleaching). San hô tr c xu t t o c ng sinh ho c t o b ch t và tr nên tr ng và ch t m t cách t t . 4.4. C nh tranh gi a các san hô Vào ban ngày ít có d u hi u ch ng t các loài san hô xâm l n l n nhau, ngo i tr khi mt t p oàn phát tri n trùm lên m t t p oàn khác. Tuy nhiên vào ban êm, các xúc tu thò ra san hô có th và th ng t n công l n nhau. Chúng có th y các s i màng ru t ra và tiêu hóa mô c a ng i láng gi ng. M t loài khác phát tri n v ơi m t s l ng nh các xúc tu r t dài g i là các xúc tu quét có kh n ng tân công các t p oàn lân c n ôi khi xa t i vài cm. S xâm l n th hi n rõ ràng h ơn khi các t p oàn c nh tranh v không gian b ng cách phát tri n v t lên nhau. San hô kh i sinh tr ng ch m, d b v t lên nh t nh ng chúng cng ít b phá h y do bão ho c do các sinh v t c l . Nh ng y u t này th ng phá h y các tp oàn lân c n phát tri n nhanh. 5. T m quan tr ng c a h sinh thái r n san hô Các r n san hô a d ng và tuy t m ã tham gia hình thành và b o v hàng ngàn hòn o. Chúng c ng có t m quan tr ng l n nhi u o l n và vùng b bi n trong vi c b o t n t ai và s t n t i c a con ng i. R n có ý ngh a th t s i v i c ng ng ven bi n và các qu c gia nhi t i. Do khác nhau v y u t kinh t , xã h i, v n hóa, giá tr c a r n san hô c ánh giá khác nhau gi a các n c ho c các c ng ng. i v i các c ng ng kinh t phát tri n, r n san hô c coi là tài nguyên v xã h i và v n hóa. Giá tr kinh t c hi u ph ơ ng di n gi i trí và du l ch. Các c s n c ng r t h p d n nh ng không ph i là thi t y u. Nhi u c ng ng nh th ã h tr cho ch ơ ng trình nghiên c u khoa h c nh m hi u bi t ch c n ng c a các h r n san hô và t h p ph c t p này liên quan nh th nào n môi tr ng