Giáo trình Địa chất - Chương IV: Hoạt động địa chất

Nội dung text: Giáo trình Địa chất - Chương IV: Hoạt động địa chất

1. CH ƯƠ NG IV HO T ðNG ðA CH T 1. Khái ni m chung Trong v Trái Ð t th ưng xuyên di n ra nhi u quá trình ho t đng đa ch t khác nhau. Ngành khoa h c chuyên nghiên c u các ho t đng đa ch t là đa ch t đng l c h c. Tồn b ho t đng đa ch t trong v Trái Ð t đưc chia làm hai nhĩm quá trình chính: Ho t đng đa ch t n i l c và ho t đng đa ch t ngo i l c. 1.1. Ho t đng đa ch t ngo i l c Ho t đng đa ch t ngo i l c di n ra trên b m t và g n b m t c a v Trái Ð t. Ngu n n ăng l ưng cung c p cho các ho t đng đa ch t ngo i l c là n ăng l ưng b c x M t Tr i và tr ng l c. Thu c nhĩm các ho t đng đa ch t ngo i l c cĩ: ho t đng đa ch t c a giĩ th i trên mt; ho t đng đa ch t c a n ưc ch y trên m t; ho t đng đa ch t c a n ưc ng m; ho t đng đa ch t c a bi n; ho t đng đa ch t c a h và đm l y ; ho t đng đa ch t c a b ăng tuy t. Nh ư v y b n ch t c a các ho t đng đa ch t ngo i l c chính là nh ng tác đng c a khí quy n, thu quy n, sinh quy n và ngu n n ăng l ưng b c x M t tr i lên b m t Trái Ð t. H u qu c a các ho t đng đa ch t ngo i l c là nh ng đa hình cao b phá hu , nh ng đa hình th p đưc b i đp làm cho b m t v Trái Ð t đưc san ph ng d n. 1.2. Ho t đng đa ch t n i l c Ho t đng đa ch t n i l c di n ra bên trong v Trái Ð t, ngu n n ăng l ưng t o nên các ho t đng đa ch t n i l c do các quá trình lý hố trong v Trái Ð t nh ư n ăng l ưng gi i phĩng t quá trình phân rã phĩng x , n ăng l ưng thốt ra t các ph n ng hố h c.v.v Nhĩm các ho t đng n i l c cĩ: v n đng th ăng tr m c a v Trái Ð t, v n đng ki n t o, ho t đng macma xâm nh p và phun trào; ho t đng đng đt; ho t đng đa ch t n i l c đĩng vai trị quy t đnh t o nên các d ng đa hình trên b m t v Trái Ð t nh ư các dãy núi cao, các đáy bi n sâu, các đt gãy.v.v H u qu cu i cùng c a ho t đng đa ch t n i l c là t ăng c ưng tính l i lõm c a b m t v Trái Ð t. Nhi u lo i khống s n quý nh ư s t, đng, chì, k m, thi c, kim c ươ ng, vàng.v.v đưc to thành t nh ng ho t đng đa ch t n i l c. Kt qu cu i cùng c a hai nhĩm các quá trình ho t đng đa ch t hồn tồn trái ng ưc nhau. Trong khi các ho t đng đa ch t n i l c phá v s b ng ph ng b m t v Trái Ð t thì nh ng ho t đng đa ch t ngo i l c làm cho b m t v Trái Ð t b ng ph ng d n. Hai nhĩm quá trình đng th i di n ra trong v Trái Ð t làm cho v Trái Ð t khơng ng ng bi n đi và phát tri n. Tác đng c a hai nhĩm quá trình ho t đng đa ch t trên v Trái Ð t đưc th hi n hình IV.1. Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .43
2. B m t v Trái ðt Tr m tích Tr m tích Ho t đng đa chât ngo i l c Ho t đng đa ch ât n i l c (nâng lên, h xu ng) Hình IV.1. S ơ đ tac đng c a các ho t đng đa ch t lên v Trái ðt 2. Ho t đng đa ch t ngo i l c 2.1. Quá trình phong hố khống v t và đá a. Khái ni m Các khống v t và đá l ra phía ngồi cùng v Trái Ð t ch u s tác đng c a nhi t đ, n ưc, CO 2, O 2 và đá b phá h y liên t c. Quá trình phá h y khống v t và đá do s tác đng c a các y u t nêu trên g i là quá trình phong hố khống v t và đá. D a vào tính ch t và tác đng c a các quá trình phong hố đá và khống v t mà chia thành phong hố v t lý, phong hố hố h c và phong hố sinh h c, ba lo i phong hố này liên quan m t thi t v i nhau và cùng phát huy tác d ng. Tuy nhiên do điu ki n t nhiên và tính ch t đá khơng gi ng nhau mà lo i phong hố này hay khác phát huy tác d ng h ơn. b. Phong hố v t lý Là quá trình các khống v t và đá b v thành nh ng m nh v n cĩ kích th ưc khác nhau nh ưng khơng b thay đi thành ph n hố h c c a chúng. Tác đng chính gây nên phong hố v t lý là s thay đi c a nhi t đ. M i v t ch t (v t th ) đu giãn n ho c co l i khi nhi t đ t ăng ho c gi m (tr tr ưng h p cá bi t n ưc g p l nh đơng c ng l i t ăng th tích). Các khống v t t o đá cĩ h s giãn n khác nhau, khi nhi t đ thay đi chúng s co giãn khơng đu và b v . Theo Ph.Clac, h s giãn n th tích c a m t s khống v t t o đá nh ư sau: Th ch anh 0.000310 Octoclaza 0.000170 Hoocn ơblen 0.000284 Canxit 0.000200 Các đá đơ n khống cĩ h s giãn n th tích là đng nh t, nh ưng h s giãn n dài khác nhau. Do v y, các tinh th khống v t s p x p theo các ph ươ ng khác nhau s giãn n khơng đu khi nhi t đ thay đi và b v d n. Nh ng khe n t trong đá th ưng cĩ n ưc tích đng, n u nhi t đ xu ng th p, n ưc đơng c ng l i (n ưc đá) th tích t ăng t i 10% ép m nh vào hai thành khe n t c a đá v i áp su t cĩ khi t i 1000 KG/cm 2 làm cho đá b v . Giĩ th i trên m t, n ưc ch y trên m t c ũng gây nên s phong hố v t lý các khống vt và đá. Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .44
3. Quá trình phong hố v t lý ph thu c ch t ch vào y u t nhi t đ. Nhi t đ cao, biên đ nhi t đ ngày và đêm chênh l ch l n phong hố v t lý di n ra m nh. M t khác, phong hố vt lý cịn ph thu c vào b n ch t đá và khống v t. Trong cùng m t ch đ nhi t, đá đa khống b phong hố m nh h ơn đá đơ n khống. Phong hố v t lý t o ti n đ thu n l i cho phong hố hố h c và sinh h c. c. Phong hố hố h c Là quá trình phong hố các đá và khống v t b i H2O: O2, CO 2, làm thay đi thành ph n hố h c c a đá và khống v t. Phong hố hố h c th hi n 4 m t tác d ng chính sau: + Oxy hố: Quá trình này di n ra th ưng xuyên trên m t v Trái Ð t, trong mi n phong hố. Các nguyên t trong m ng l ưi k t tinh khống v t khi l ra ngồi khơng khí s b oxy hố. Oxy t do cĩ vai trị chính trong quá trình này. Trong khơng khí, oxy t do kho ng 21 %, trong n ưc oxy t do hồ tan t 20 đn 35 %. Các lo i khống v t silicát, sunphua, oxyt đu d dàng b oxy hố. Ví d : pyrit b oxy hố thành sunphat: 2FeS 2 + 7O 2 + 2H 2O = 2FeSO 4 + 2H 2SO 4 12FeSO 4 + 3O 2 + 6H 2O = 4Fe 2(SO 4)3 + 4Fe(OH) 3 Oxy hố đã làm pyrit b thay đi thành ch t hồn tồn m i. Ngồi ra, oxy hố cịn làm khống v t và đá b bi n đi v màu s c v i nh ng màu đc tr ưng là vàng, nâu, đ th hi n rt rõ đá đa khống, đá cacbơnat. + Hy đrat hố: là quá trình n ưc k t h p v i khống v t, n ưc tham gia vào m ng l ưi kt tinh c a khống v t làm cho khống v t b bi n đi. Ví d : Anhy đrit b hy đrat t o thành th ch cao + H 2O CaSO 4 → CaSO 4.2H 2O + Hồ tan: là quá trình các khống v t và đá b n ưc hồ tan, đin hình nh t là các mu i và các đá cacbơnát. Ví d : CaCO 3 + CO 2 + H 2O → Ca(HCO 3)2 Khi nhi t đ t ăng và hàm l ưng CO 2 hồ tan trong n ưc nhi u thì kh n ăng hồ tan các khống cacbơnat c a n ưc t ăng lên nhi u l n. + Hố sét: Do tác đng c a n ưc, CO 2, silicat và nhơm silicát b phong hố thành các keo sét. 2.K.Al.Si 3O8 + nH 2O + CO 2  Al 2O3.2SiO 2.2H 2O + K 2CO 3 + 4SiO 2.nH 2O octoclaz kaolinit ơpan Kaolinit là khống v t khá b n v ng, tuy v y trong điu ki n nhi t đi m nh ư Vi t Nam, m t ph n kaolinit cĩ th b phong hố thành ơpan và Al 2O3. d. Phong hố sinh h c Th c ch t c a phong hố sinh h c là phong hố v t lý và hố h c. Các r cây đâm xiên làm cho đá b v , r cây ti t ra m t s ch t nh ư H2O và CO 2 t o thành a.H 2CO 3 hồ tan mt ph n đá. Khi sinh v t ch t, xác c a chúng b phân gi i sinh ra nhi u axit h u c ơ gĩp ph n hồ tan đá và khống v t. Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .45
4. S d ĩ phong hố sinh h c đưc x p riêng thành m t lo i vi sinh v t cĩ vai trị quy t đnh trong quá trình hình thành l p đt ph trên b m t v Trái Ð t. Các ho t đng c a sinh vt cĩ vai trị r t quan tr ng làm bi n đi v Trái Ð t. Nhà đa hố h c ng ưi Nga Vernatxki đã nĩi: "ho t đng hố h c c a v Trái Ð t, g n 99 % cĩ liên quan t i quá trình sinh hố hc". 2.2. Ho t đng đa ch t c a giĩ th i trên b m t a- Khái ni m: Giĩ là s di chuy n c a khơng khí trong t ng đ i l ưu t n ơi cĩ khí áp cao đn nơi cĩ khí áp th p. Ho t đng đa ch t c a giĩ th i trên b m t là ho t đng phá hu các khống v t và đá, v n chuy n và tích đng các s n ph m. Ho t đng đa ch t c a giĩ th i trên m t cĩ th th y rõ m i n ơi, các đi khí h u trên b m t Trái Ð t. Ho t đng đa ch t giĩ th i trên b mt ph thu c ch t ch vào s c giĩ, h ưng giĩ và th i gian giĩ th i. Ngồi ra, cịn ph thu c vào th m th c v t, biên đ nhi t đ trong ngày, l ưng m ưa th p và l ưng b c h ơi l n h ơn lưng m ưa. Nh ng điu ki n v a nêu trên cĩ đy đ các các mi n hoang m c (sa m c) và bán sa m c, di n tích nh ng mi n này chi m t i 20 % di n tích các l c đa, nhi u nh t Châu á, Châu Phi, Châu M , Châu úc Ho t đng đa ch t c a giĩ th i trên b m t cịn th hi n r t mnh m nh ng vùng th p ven bi n, ven h l n, ven các dịng sơng. b- Ho t đ ng đ a ch t c a giĩ + Phá hu khống v t và đá Giĩ cĩ kh n ăng th i mịn, g m mịn, các m nh đá v ra t phá hu v t lý b giĩ th i bay vào khơng khí. D ưi tác d ng liên t c c a giĩ, các khe n t nguyên sinh ho c ki n t o s b phá r ng d n, các khe n t càng r ng thì tác d ng phá hu c a giĩ càng t ăng do s ph i h p ca quá trình phá hu khác nhau cùng di n ra đng th i. Cùng trong quá trình th i mịn, giĩ mang các m nh v n đp vào các khống v t và đá trên đưng di chuy n mài mịn d n các đá và khống v t. Quá trình g m mịn và th i mịn di n ra m nh nh t nh ng vùng giĩ th ưng xuyên th i theo m t chi u. xa m c Xahara cĩ nh ng kho ng r ng mênh mơng tồn cát xen k v i đá vơi, giĩ th ưng xuyên th i cát di chuy n trên b m t cao nguyên đá vơi đã mài đá vơi nh n bĩng nh ư g ươ ng. + V n chuy n s n ph m và đng tr m tích. Giĩ vn chuy n các s n ph m c ơ h c theo hai cách: Cu n bay trong khơng khí ho c lăn trên m t đt đá. Kh n ăng v n chuy n ph thu c s c giĩ, kích th ưc và tr ng l ưng các ht v n c ơ h c. Ví d : Giĩ cĩ v n t c 6,5 m/gy lơi cu n các h t b i cĩ đưng kính nh h ơn 0,25 mm; vn t c giĩ 10 m/gy đem đưc các h t cĩ đưng kính 1mm; t c đ 20 m/gy cĩ kh n ăng cu n bay các h t cĩ đưng kính 4-5mm. Nh ư v y các h t càng nh , giĩ càng m nh v n chuy n đi đưc r t xa. Cát b i Xahara đã t ng đưc giĩ đư a đi 2000-3000 km t i min B c n ưc Ð c và m t s n ưc Tây Âu. Hồng th mi n B c Trung Qu c, đưc giĩ đem cát b i t các hoang m c vùng Trung á đn (theo Obrutxep, Ristophen). M t tác gi khác là A.Hơnm ơ cho rng giĩ đã đem cát b i t châu Phi qua bi n đn đo Canari tích đng l i t o thành nh ng cn cát Khi t c đ giĩ gi m ho c trên đưng di chuy n g p các v t c n, các v t li u c ơ h c s đưc tích đng l i t o thành các d ng tr m tích phong thành. Nh ng đa hình là s n ph m ho t đng đa ch t c a giĩ là đa hình phong thành. + Nh ng tr m tích hoang m c (sa m c) Quá trình đng tr m tích đây ph thu c m nh vào đa hình nguyên thu c a hoang mc, l ưng cát b i đưc v n chuy n đn, l p ph th c v t và ch đ giĩ. Tr m tích đây cĩ các d ng đa hình chính sau: Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .46
5. - Ð ng cát: hình thành nh ng n ơi cĩ cây ho c gị ch n giĩ, đ cao đng cát ph thu c đ cao các v t c n các đng cát th ưng cĩ đ cao 4-5 m. - Ðê cát: là nh ng d i cát l n ch y song song v i h ưng giĩ chính, d ng tho i hai sưn gi ng nhau, đ cao thay đi t 15 m đn 30 m. - C n l ưi li m: là nh ng c n cát cĩ hình l ưi li m hay tr ăng khuy t n m ngang v i hưng giĩ th i. S ưn c n phía giĩ th i t i r t tho i và dài, s ưn kia d c và ng n (hình IV.2). Hình IV.2: H ưng giĩ th i và s t o thành c n l ưi li m + Nh ng tr m tích bi n, h và sơng Nh ng vùng b bi n, h ho c sơng cĩ nhi u cát, ph ng, khơng cĩ th c v t che ph , giĩ th i m nh th ưng t o thành nh ng đi, gị cát ch y dài thành nh ng d i liên ti p d c b bi n. Các đi, gị cĩ s ưn đĩn gío tho i và dài, s ưn đi di n d c và ng n. Do tác d ng c a giĩ th i mà nh ng đi gị này s b di chuy n d n d n vào sâu trong l c đa, nh ng n ơi cĩ điu ki n thu n l i các gị cát di chuy n t 20-30 m trong m t n ăm. S di chuy n c a các gị cát vào sâu trong đt li n gây nhi u tác h i l n nh ư: m t đt nơng nghi p, phá ho i giao thơng, vùi l p nhà c a mi n b c n ưc Ð c, n ăm 1800 xây d ng m t nhà th g n c n cát, n ăm 1830 tồn b nhà th b cát vùi l p và đn n ăm 1869 nhà th hi n ra s ưn bên kia ca c n cát. c. nh h ưng ho t đ ng đa ch t c a giĩ t i s n xu t nơng nghi p Giĩ th i trên m t cĩ nh ng tác đng t t và x u đn s n xu t nơng nghi p. Giĩ đã t o nên nh ng vùng đt r ng l n cho s n xu t nơng nghi p (hồng th Trung Qu c), điu hồ khí hu Nh ưng giĩ c ũng cĩ nhi u tác đng x u đn s n xu t nơng nghi p. Giĩ đã th i mịn d n lp đt tr ng tr t n ơi cĩ đa hình cao, di chuy n c n cát vùi l p m t đt nơng nghi p, giĩ mang h ơi n ưc m n vào l c đa làm cho nhi u vùng đt b m n hố. Vi t Nam, vùng ven bi n mi n Trung, cĩ nh ng n ơi hàng n ăm b cát vùi m t hàng ch c ha đt nơng nghi p (Ð ng H i - Qu ng Bình). Chúng ta đã áp d ng m t s bi n pháp đ hn ch tác h i c a giĩ nh ư: tr ng các đai r ng (cây phi lao) ch n giĩ d c b bi n, tr ng các lo i c gi m và ng ăn giĩ th i, tr ng cây nơng nghi p. 2.3. Ho t đng đa ch t c a n ưc ch y trên m t a. Khái ni m chung Trong t nhiên n ưc luơn th c hi n vịng tu n hồn: h ơi n ưc t các đi d ươ ng sơng ngịi, h ao, đng ru ng b c lên cao trong b u khí quy n hình thành các đám mây; t các đám mây, n ưc tr l i m t đt trong các tr n m ưa. N ưc m ưa xu ng m t đt chia làm 3 ph n: mt ph n b c h ơi tr l i khí quy n, m t ph n ng m vào đt đá t o n ưc ng m, b ph n cịn l i do tác d ng c a đa hình và tr ng l c đưc di chuy n t ch cao đn ch th p, ch y ra sơng, ra bi n. Quá trình di chuy n n ưc trên m t đã di n ra nh ng tác d ng c c k ỳ to l n lên b m t Trái Ð t. N ưc ch y trên m t phá hu các khống v t và đá, v n chuy n các s n ph m phá Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .47
6. hu theo dịng ch y và tích đng s n ph m. Ho t đng đa ch t c a n ưc ch y trên m t th y rõ m i n ơi trên b m t l c đa. b. Ho t đ ng phá hu c a n ưc ch y trên m t Tác d ng phá hu đá và khống v t do n ưc ch y trên m t gây ra g i là tác d ng xâm th c. Tác d ng xâm th c ph thu c đng n ăng dịng n ưc ch y, đng n ăng dịng ch y càng ln kh n ăng phá hu càng m nh và ng ưc l i. Ð ng n ăng dịng n ưc th hi n cơng th c: F: đng n ăng dịng ch y 1 F = mv 2, đây v: v n t c dịng ch y 2 m: kh i l ưng n ưc ch y T cơng th c trên th y r ng đng n ăng dịng n ưc t l thu n v i kh i l ưng n ưc ch y và v n t c dịng ch y. Kh i l ưng n ưc ch y liên quan m t thi t đn v ũ l ưng hàng n ăm. Tc đ dịng ch y do đa hình ( đ d c) và ti t di n dịng ch y quy t đnh, t c đ dịng ch y t l thu n v i đ d c, chi u dài d c và t l ngh ch v i ti t di n dịng ch y. Nh ư v y, đng n ăng dịng n ưc do đa hình và khí h u quy t đnh, ngồi ra cịn ph thu c vào th m th c v t. Th m th c v t xanh t t và phong phú cĩ tác d ng r t l n đn vi c làm gi m đng n ăng dịng n ưc ch y tràn trên m t. N ưc cháy trên m t cĩ các tác d ng xâm th c chính sau đây: + Tác d ng xâm th c c a n ưc l ũ: n ưc m ưa ch ưa t o thành đưng dịng ch y lịng máng đã ch y h t xu ng ch tr ũng. L ưng n ưc ch y t trong m t th i gian ng n v i t c đ ln đã bào mịn đt, đá, khống v t m m làm cho đá c ng l ra và ti p t c b phá hu b i các yu t khác. N ưc l ũ nhi u khi gây nên nh ng tai n n kh ng khi p nh ư t o hi n t ưng đt tr ưt, s t l , bùn trơi cĩ s c tàn phá l n. + Tác d ng xâm th c c a n ưc m t: n ưc ch y tràn trên m t trong m t th i gian dài to thành nh ng dịng ch y mài mịn đt và đá m m, nh ng đưng ch y này g i là m ươ ng xĩi. M ươ ng xĩi phát tri n nhanh nh ng n ơi cĩ đá và khống v t b d b xĩi mịn l ra trên mt. M ươ ng xĩi xâm th c ng ưc v phía ngu n và xuơi v phía chân d c. Các m ươ ng xĩi d n dn n i l i v i nhau t o nên m ng l ưi m ươ ng xĩi gây nên nh ng tác h i l n, theo th i gian bào mịn m t l ưng l n đt, đá trên m t làm tr ơ đá g c Ð t đai b thối hố nghiêm tr ng, đc bi t nh ng n ơi b xĩi mịn m nh nh ư vùng đt tr ng đi tr c. Do v y, bi n pháp quan tr ng đ h n ch tác h i c a m ươ ng xĩi là b o t n th m th c v t, khơng khai thác r ng b a bãi, ph kín đt tr ng đi núi tr c. + Tác d ng xâm th c c a dịng ch y. Cĩ hai lo i dịng ch y chính: dịng ch y t m th i và dịng ch y th ưng xuyên., hai lo i dịng ch y này cĩ tác d ng đa ch t gi ng nhau. Dịng ch y th ưng xuyên di n ra trên m t khơng gian r ng l n, nên tác d ng đa ch t l n và ph c t p h ơn nhi u so v i dịng ch y t m th i. - Dịng ch y t m th i: ch t n t i trong m t th i gian nh ư sau m t tr n m ưa ho c sau mt mùa m ưa, do v y tác d ng xâm th c ch y u x y ra trong mùa m ưa. Các v t li u v n b b dịng n ưc t m th i bào mịn lơi xu ng các s ưn núi, chân núi tích đng l i b i đ d c đây gi m đi đt ng t làm cho đng n ăng dịng n ưc r t nh . Lo i tr m tích này g i là h ng tính, t t p t o thành các nĩn phĩng v t cĩ đnh g n li n v i mi ng khe rãnh (hình V.3). Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .48
7. Các v t li u thơ tích đng đnh nĩn phĩng v t, càng xa đnh càng m n d n. Nhi u dịng ch y t m th i cĩ th t o thành hàng lo t nĩn phĩng v t phát tri n n i v i nhau đ t o thành đng b ng tr ưc núi cĩ khi r ng hàng tr ăm km 2. Vi t Nam d ng đa hình này g p rìa đng b ng Than Uyên thu c t nh Lai Châu. Tác d ng xâm th c c a dịng ch y t m th i ch y u là đào sâu lịng dịng ch y theo h ưng ti n dn lên phía đnh dịng ch y. Ð ưng ti p xúc gi a Hình IV.3: Nĩn phĩng v t hai h th ng dịng ch y t m th i th ưng ngu n gi là đưng chia n ưc ( đưng phân thu ). Trong mt dãy núi dài thì đưng đnh núi chính là đưng phân thu . - Dịng ch y th ưng xuyên: chính là các dịng sơng su i khơng bao gi c n n ưc. Ho t đng đa ch t c a dịng ch y th ưng xuyên g m ba ph ươ ng th c là xâm th c, v n chuy n và đng tr m tích. Trong m t dịng ch y c th , ba ph ươ ng th c trên th hi n nh ư sau: th ưng ngu n n ưc ch y xi t, quá trình xâm th c v i ph ươ ng th c đào sâu lịng sơng là ch y u. trung l ưu và h l ưu, v n t c dịng ch y gi m d n, xâm th c hai b di n ra ch y u và cĩ quá trình đng tr m tích. Quá trình đào sâu lịng sơng th hi n hình IV.4. A a2 c • a1 b2 a b1 b B Hình IV.4: S ơ đ quá trình đào sâu lịng sơng Ðưng AB là lát c t th ng đng d c theo dịng ch y đu tiên, aa 1a2 là nh ng đim sơng nhánh đ vào. B là c a sơng (n ơi sơng chính đ vào h hay bi n), đây m c n ưc sơng và bi n b ng nhau, tác d ng xâm th c đây khơng cịn n a g i là m t c ơ s xâm th c. đon aB tác d ng đào lịng sơng là l n nh t do đng n ăng dịng n ưc đây là l n nh t, k t qu là đon này b đào sâu xu ng theo đưng abB, các v t li u đưc mang đi l ng đng bi n hay h. Quá trình đào sâu lịng ti p di n liên t c làm cho khu v c xâm th c m nh nh t ti n d n lên mi n đt cao th ưng ngu n. t dịng ch y AB đu tiên, theo th i gian, xâm th c lịng đã to thành đưng dịng chy A.Cb 2.b 1.b.B. Quá trình đào sâu lịng sơng d ng l i khi tr c di n dc c a nĩ cân b ng, dịng sơng đt đ tr ưng thành, đ d c và t c đ dịng ch y gi m d n t đu ngu n t i c a sơng. Ho t đng đa ch t c a m t con sơng tr i qua ba th i k ỳ: th i k ỳ tr xâm th c đào lịng sơng là ch y u; th i k ỳ tr ưng thành và già thì xâm th c b và l ng đng tr m tích là ch y u. Trong m t con sơng, ph n th ưng l ưu th hi n th i k ỳ tr , ph n trung l ưu và h l ưu th hi n giai đon tr ưng thành và già. Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .49
8. Khi con sơng đt đ tr ưng thành ho c già, vì m t lý do nào đĩ nh ư v n đng nâng lên th ưng ngu n, v n đng h xu ng h l ưu ho c do thay đi khí h u làm v ũ l ưng t ăng đt ng t thì dịng sơng tr hố l i và b ưc vào chu k ỳ xâm th c m i. M i chu k ỳ xâm th c đ li m t th m xâm th c, đây là nh ng b ng ch ng giúp chúng ta bi t con sơng th c t i đã tr i qua bao nhiêu chu k ỳ xâm th c. th i k ỳ già, xâm th c b làm cho thung l ũng sơng m r ng ra, di n ra theo quy lu t bên b i bên l làm cho dịng sơng quanh co u n khúc. Trong mùa n ưc l ũ, đn m t giai đon nào đĩ, n ưc ch y m nh phá v ch hai khúc u n g n nhau (hình IV.5). Hai đu u n A và B đưc tích đng phù sa cao d n lên, khúc u n AB t o thành h mĩng ng a. H Tây Hà N i đưc hình thành theo ki u này. S phân chia ranh gi i gi a ba th i k ỳ c a m t con sơng là r t khĩ kh ăn và mang tính ch t t ươ ng đi. Cùng v i vi c phá hu c ơ h c, n ưc ch y trên m t cịn th c hi n phá hu hố h c các khống v t và đá. Các đá d hồ tan nh ư mu i m , các bơ nát b hồ tan t o các dung d ch tht. Tĩm l i, theo th i gian, n ưc ch y trên m t đã phá hu mãnh li t các vùng cĩ đa hình cao, v n chuy n các s n ph m tích đng nh ng n ơi cĩ đa hình th p làm cho b m t v Trái Ð t ph ng d n. c. Ho t đ ng v n chuy n và đng tr m tích Vn chuy n các s n ph m phá hu : Các m nh v n c ơ h c cĩ kích th ưc khác nhau, các ch t hồ tan s đưc v n Hình IV.5: S ơ đ khúc u n và s t o chuy n đi g n ho c xa do t c đ dịng ch y và thành h mĩng ng a kích th ưc các s n ph m quy t đnh. Dịng ch y cĩ t c đ càng l n, càng v n chuy n đưc nhi u sn ph m đi xa và ng ưc l i. C p h t càng nh đưc dịng ch y mang đi r t xa và ng ưc l i. Hàng n ăm, m t con sơng cĩ th v n chuy n hàng tri u t n v t li u ra bi n. Ví d : Sơng Von ga 19 tri u t n/n ăm, sơng Tr ưng Giang 2.352 tri u t n/n ăm, sơng H ng 94,46 tri u t n/n ăm. * L ng đng tr m tích Khi đng n ăng dịng n ưc khơng đ đ v n chuy n các v t li u thì các v t li u s l ng đng l i. Các s n ph m l ng đng theo quy lu t: V t li u to, n ng l ng đng tr ưc, ti p đĩ là các v t li u cĩ kích th ưc nh d n l ng đng do t c đ dịng n ưc gi m d n. Nh ư v y, quá trình l ng đng s n ph m mang tính ch t ch n l c. S n ph m tích đng s ưn núi, đi g i là sưn tích ( đêluvi), s n ph m tích đng d ưi chân đi núi t o thành các nĩn phĩng v t g i là l ũ tích (prơluvi), s n ph m đưc dịng n ưc mang đi xa l ng đng l i t o các bãi b i g i là phù sa (aluvi). Ti các c a sơng đ ra bi n, n u th m bi n nơng, v t li u phù sa nhi u s t o thành các tam giác châu. Vi t Nam, cĩ nh ng n ơi ven bi n đng b ng B c B , tam giác châu ti n ra bi n hàng tr ăm mét trong m t n ăm (Kim S ơn - Ninh bình). N u bi n c a sơng sâu s hình thành các c ng tam giác, bi n l n sâu vào l c đa. C ũng t i nh ng n ơi c a sơng đ ra bi n, do điu ki n lý hố mơi tr ưng thay đi nh ư n ng đ ch t tan t ăng lên, pH thay đi s di n ra quá trình k t t a các ch t tan đ t o thành các m (tr m tích hố h c). d. nh h ưng ho t đ ng đ a ch t c a n ưc ch y trên m t t i s n xu t nơng nghi p và kinh t qu c dân H th ng sơng ngịi c a m t qu c gia cĩ ý ngh ĩa c c k ỳ to l n đi v i n n kinh t c a đt n ưc trong nhi u l ĩnh v c nh ư cơng nghi p n ăng l ưng (thu đin), giao thơng v n t i, nuơi tr ng h i s n.v.v Trong s n xu t nơng nghi p, h th ng sơng ngịi là ngu n cung c p nưc t ưi, b i t t o nên loi đt phù sa m u m thích h p v i nhi u lo i cây tr ng. Vi t Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .50
9. Nam, đng b ng sơng H ng, đng b ng sơng C u Long và đng b ng các sơng khác là vùng đt màu m trù phú, vùng s n xu t nơng nghi p ch y u c a n ưc ta. Tuy v y, n ưc ch y trên m t c ũng gây nh ng tác h i khơng nh đi v i s n xu t nơng nghip, lâm nghi p vùng đi núi. Khi khai thác s d ng đt vùng đi núi vào s n xu t nơng lâm c n th c hi n đúng đn và đy đ các bi n pháp ch ng xĩi mịn, n u khơng trong m t th i gian ng n, nh ng vùng đt r ng l n s b thối hố nghiêm tr ng. Vi t Nam, do n n khai thác r ng b a bãi, đt phá r ng làm n ươ ng r y, s d ng đt khơng tu n th các bi n pháp ch ng xĩi mịn đã làm cho nhi u vùng đt r ng l n tr ng thái đt tr ng đi núi tr c, b xĩi mịn mãnh li t, tài nguyên đt b thối hố nghiêm tr ng. 2.4. Ho t đng đa ch t c a n ưc ng m a. Ngu n g c và các d ng n ưc ng m Các d ng n ưc th l ng, th r n ho c th h ơi n m trong các l p đt đá đưc g i là nưc ng m hay n ưc d ưi đt. Nưc ng m cĩ 3 ngu n g c: - Do n ưc m ưa ng m xu ng, m t ph n n ưc m ưa ng m xu ng các l p đt đá do tác dng c a tr ng l c và áp su t thu t ĩnh. L ưng n ưc th m xu ng đt ph thu c l ưng m ưa, kh n ăng th m n ưc c a đt đá, đa hình và th m th c v t. - N ưc tách ra t các kh i macma nĩng ch y d ưi sâu, h ơi n ưc thốt lên theo các khe n t trong v Trái Ð t, khi nhi t đ gi m s ng ưng đng đ t o thành n ưc ng m. N ưc ng m cĩ ngu n g c t kh i dung d ch macma g i là n ưc ng m nguyên sinh, th ưng nĩng và hồ tan nhi u mu i khống. - N ưc hình thành do s ng ưng đng các h ơi n ưc cĩ s n trong các khe n t c a đt đá. Hơi n ưc cĩ th di chuy n t n ơi cĩ áp su t cao đn n ơi cĩ áp su t th p, ng ưng đng l i thành nưc ng m l p đy các ch tr ng trong đt đá. Theo Lêbê đép n ưc ng m vùng hoang m c cĩ ngu n g c t h ơi n ưc di chuy n n ơi khác đn. Tính th m n ưc c a các đá là kh n ăng cho n ưc đi qua đá, đĩng vai trị quan tr ng trong vi c tích lu n ưc ng m. Ð x p c a đá càng l n, kh n ăng th m n ưc càng l n, đưc tính theo cơng th c: Vp P(%) = × 100 V đây: P đ x p (%) Vp: Th tích kho ng tr ng V: T ng th tích đá Trong th c t , nhi u lo i đá cĩ tính th m n ưc r t kém, đc bi t là các lo i đá sét. b. Phân lo i n ưc ng m Cĩ nhi u cách phân lo i n ưc ng m: Theo ngu n g c phát sinh, theo thành ph n hố hc, theo th n m trong đt đá. D a vào th n m, cĩ các lo i n ưc ng m sau: + N ưc th ưng t ng: cịn g i là n ưc t ng trên, n m trong đi h o khí, g n m t đt, tích t trên nh ng th u kính nh ho c gi l i trong đá th m n ưc. B dày các th u kính n ưc th ưng t ng thay đi t 0,5m đn 1,0 m. M c n ưc thay đi theo điu ki n khí h u trên m t đt, trong mùa khơ h n n ưc th ưng t ng cĩ th b c n h t. + N ưc th nh ưng: l p n ưc này r t ph bi n, n m ngay trên m t l p đá khơng th m nưc đu tiên. N ưc th nh ưng do n ưc t khí quy n th m xu ng, do v y n ưc th nh ưng liên quan m t thi t v i l ưng m ưa. Mùa m ưa, m c n ưc th nh ưng dâng cao, mùa khơ xu ng th p, s chênh l ch cĩ khi t i vài mét. Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .51
10. Nưc th nh ưng là ngu n n ưc quan tr ng cung c p cho cây tr ng nên cĩ ý ngh ĩa ln v i s n xu t nơng lâm nghi p. Th n m c a n ưc th ưng t ng và n ưc th nh ưng đưc th hi n hình IV.6. Ðá th m n ưc Ðá khơng th m n ưc 1: N ưc th ưng t ng 2: N ưc th nh ưng Hình IV.6: Th n m c a n ưc th ưng t ng và th nh ưng + N ưc gi a t ng: N m trong l p đá th m n ưc k p gi a hai l p đá khơng th m n ưc, cĩ ngu n g c t n ưc m ưa. Nh ng vùng cĩ c u trúc lõm trong v Trái Ð t cĩ ch a n ưc gi a tng b ép, áp su t thu t ĩnh đáy m t lõm r t l n. N u đào gi ng đúng v trí này s t o thành gi ng phun (Hình IV.7). gi ng phun Nưc gi a t ng ðá khơng th m n ưc Hình IV.7: Gi ng phun t n ưc gi a t ng + N ưc ngu n: n ưc ng m l ra ngồi m t đt g i là n ưc ngu n. N ưc ngu n cĩ ngu n g c macma là n ưc nguyên sinh, nĩng cĩ nhi u mu i tan và th ưng cĩ l ưu l ưng khơng thay đi trong n ăm. N ưc ng m nguyên sinh là ngu n tài nguyên cĩ giá tr , đưc s dng điu ch m t s thu c ch a b nh. Vi t Nam cĩ nhi u ngu n n ưc nĩng n i ti ng nh ư nưc nĩng ch a l ưu hu ỳnh M Lâm, Yên S ơn, Tuyên Quang c. Ho t đ ng đ a ch t c a n ưc ng m Nưc ng m trong đt luơn luơn di chuy n, trong quá trình di chuy n n ưc ng m đã cĩ nh ng tác d ng đa ch t quan tr ng th hi n ba ph ươ ng th c: Phá hu khống v t và đá, v n chuy n s n ph m và đng tr m tích. Tác d ng xâm th c c a n ưc ng m đĩng vai trị to l n trong vi c phá hu đa hình. Tác d ng xâm th c th hi n b ng phá hu v t lý và hố h c. Phá hu c ơ h c gây nên hi n t ưng đt tr ưt. Phá hu hố h c di n ra m nh các đá d tan nh ư đá vơi, đơlơmit to thành đa hình cacxt ơ trong các vùng này. + Hi n t ưng đt tr ưt và đt v n tr ưt Do tác d ng đa ch t c a n ưc ng m, m t l ưng l n đt b tr ưt t trên cao xu ng thung l ũng, hi n t ưng này x y ra khi: - Các l p đt đá d c nghiêng v phía thung l ũng, s ưn cĩ đ d c l n. Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .52
11. - Các l p đt đá cĩ c u t o kém v ng ch c, th m n ưc t t n m trên m t l p đá khơng th m n ưc. - Cĩ m t l ưng n ưc ng m l n tích t trên l p đá khơng th m n ưc (Hình IV.8). Trong quá trình di chuy n trên m t l p đá khơng th m n ưc, n ưc ng m hồ tan và di chuy n các v t li u m n. Kh n ăng k t g n gi a l p đá khơng th m n ưc và l p đá th m n ưc mt d n. Ð n m t lúc nào đĩ, m t ph n kh i đt đá th m n ưc n m g n ngu n n ưc thốt ra s b tr ưt xu ng thung l ũng nh ư hình IV.8. Hi n t ưng đt tr ưt gây nhi u tác h i nghiêm tr ng vùng đi núi nh ư: vùi l p nhà c a, phá hu giao thơng, tàn phá s n xu t nơng lâm nghi p. + Hi n t ưng cacxt ơ Nưc ng m hồ tan các đá t o thành các d ng đa hình đc bi t g i chung là đa hình cacxt ơ, di n ra đin hình vùng đá cácbơnat. Trong đá vơi th ưng cĩ s n các khe n t và th ưng ch a n ưc ng m, n ưc ng m hồ tan đá vơi theo ph n ng: CaCO 3 + H 2O + CO 3 → Ca(HCO 3)2 Di chuy n c a n ưc ng m Ðá khơng th m n ưc Hình IV.8: Ð t tr ưt Các khe n t b m r ng d n t o thành các hang đng, su i ng m sơng ng m, gi ng ng m Cĩ khi dài hàng ngàn mét. Trong quá trình di chuy n c a n ưc ng m, khi l ra tr n hang do áp su t và nhi t đ thay đi di n ra quá trình tái k t t a CaCO 3 theo ph n ng: Ca(HCO 3)2  CaCO 3 + CO 2 + H 2O S tái k t t a làm CaCO 3 tích đng t o thành các vú đá, n ưc theo vú đá r ơi xu ng sàn hang, CaCO 3 tích đng t o thành các vú đá khác (Hình IV.9). Ð n m t lúc nào đĩ, các vú đá phát tri n n i vào nhau t o thành các c t đá. Các vú đá trên tr n hang g i là các chuơng đá, dưi sàn hang g i là các m ăng đá. Hang đng m r ng d n, t i m t s đim cĩ th b s t xu ng t o thành nh ng h cĩ mi ng d ng ph u hay gi ng g i là ph u cacxt ơ hay gi ng cacxt ơ, đây chính là n ơi làm cho n ưc m t thốt đi r t nhanh. Ð a hình cacxt ơ cĩ nh ng đc tr ưng là các đnh nh n l m ch m ( đá tai mèo), d c d ng đng. Vi t Nam, hi n t ưng cacxt ơ gp ph bi n các vùng đá vơi, t o nên nhi u hang đng đp nh ư đng Tam Thanh, khu chùa H ươ ng Tích, v nh H Long Hi n t ưng cacxt ơ gây nhi u khĩ kh ăn cho s n xu t nơng nghi p, cơng nghi p xây d ng, các cơng trình thu l i và thu đin Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .53
12. + Tích đng tr m tích: Các s n ph m phá hu đưc n ưc ng m v n chuy n đi n ơi khác, g p điu ki n thu n l i s tích đng l i t o thành các đá tr m tích nh ư Tuyvơi, tupsilic, mu i m , đá s t nâu, đá mangan, các k t h ch d. Vai trị n ưc ng m đ i v i đ i s ng con ng ưi Nưc ng m cĩ vai trị to l n đi v i ho t đng kinh t và sinh ho t c a con ng ưi. nhi u vùng, ngu n n ưc t ưi cho cây tr ng nơng nghi p là nưc ng m. N ưc ng m là ngu n n ưc s ch cung c p cho sinh ho t hàng ngày c a con ng ưi. M t s n ưc ngu n đưc s n xu t n ưc khống và thu c Hình IV.9: Hi n t ưng Cacxt ơ và ch a b nh. Tuy nhiên, trong m t ph m vi nào đy, n ưc ng m c ũng gây nhi u tác h i. S hình thành các vú đá Ngồi hi n t ưng đt tr ưt vùng đi núi đã nêu trên thì vùng đng b ng, n ưc ng m ch a nhi u mu i tan cĩ ngu n g c t bi n cĩ th làm hố m n nh ng vùng đt r ng l n. N ưc ng m cịn làm cho đt b hố l y 2.5. Ho t đng đa ch t c a tuy t và b ăng Tuy t và b ăng đưc hình thành n ơi cĩ nhi t đ th p nh ư: vùng ơn đi, hàn đi, hai cc c a bán c u B c và Nam và các vùng núi cao. Theo ưc tính, kh i l ưng tuy t và b ăng trên Trái Ð t kho ng 50 tri u km 3 ph trên di n tích 16,3 tri u km 2. a. S hình thành tuy t và b ăng Khi nhi t đ xu ng th p, tuy t đưc hình thành và r ơi xu ng m t đt, các l p tuy t ph lên nhau nén ch t l i t o thành tuy t h t. Các l p tuy t h t ti p t c b nén ép ch t l i t o thành b ăng. Các nhà khoa h c đã tính đưc c 11 m 3 tuy t t o đưc 1m 3 b ăng và g i là b ăng hà. C ăn c v trí thành t o b ăng mà chia ra thành b ăng hà đt, b ăng hà bi n, b ăng hà núi, b ăng hà l c đa. Trong mùa nĩng m t ph n b ăng hà và tuy t b tan cung c p n ưc cho các sơng su i vùng l nh. b. Ho t đ ng đ a ch t c a b ăng hà Do s tác đng c a đa hình, tr ng l c và hi n t ưng b ăng tan, mà b ăng hà th ưng xuyên chuy n d ch. Quá trình di chuy n c a các núi b ăng hà đã phá hu mãnh li t các đá và khống v t, s n ph m phá hu b lơi cu n theo kh i b ăng và tích đng l i n ơi cĩ đa hình tr ũng. M c đ phá hu thu c thu c chi u dày kh i b ăng, t c đ d ch chuy n, b n ch t đá và khống v t. M t m3 b ăng n ng 900-960 kg, n u b ăng dày 10 m thì 1m 3 đáy ch u m t t i tr ng g n ch c t n, kh i b ăng này di chuy n s phá hu m nh các đá và khống v t trên đưng di chuy n. Các s n ph m phá hu c a b ăng hà tích đng l i g i là b ăng tích. B ăng và tuy t tan cịn tham gia ho t đng đa ch t c a n ưc ch y trên b m t. c. Các lo i b ăng tích Các s n ph m phá hu di chuy n cùng v i b ăng hà g i là b ăng tích chuy n d ch. Các sn ph m tích đng ch tr ũng ho c ch b ăng tan là các b ăng tích khơng chuy n d ch. B ăng tích khơng chuy n d ch cĩ b ăng tích g c và b ăng tích cu i. Vi c nghiên c u các b ăng tích ch ra r ng trong các th i gian đa ch t xa x ưa, nhi u khu v c r ng l n trên Trái Ð t cĩ b ăng hà mà nay khơng cịn n a. d. Nguyên nhân xu t hi n b ăng hà Cĩ nhi u nguyên nhân làm xu t hi n b ăng hà: các nguyên nhân thiên v ăn và nguyên nhân đa ch t. + Các nguyên nhân thiên v ăn Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .54
13. S bi n đi tâm sai qu đo c a Trái Ð t và s thay đi gĩc nghiêng ca tr c Trái Ð t trong quá trình Trái Ð t chuy n đng quanh M t Tr i làm cho trong t ng th i k ỳ Trái Ð t thu đưc m t l ưng nhi t khác nhau t m t tr i. Trong cùng m t th i gian, các mi n khác nhau trên Trái Ð t nh n đưc ngu n n ăng l ưng nhi t khác nhau. S chuy n đng các c c c ũng gây nên nh ng bi n đi l n v khí h u. Cu i cùng là s thay đi n ăng l ưng b c x M t Tr i, trong các th i gian khác nhau, nhi t l ưng t M t Tr i cung c p cho Trái Ð t khác nhau. + Các nguyên nhân đa ch t S thay đi hàm l ưng CO 2 trong khí quy n, hi n nay CO 2 chi m 0,03 % khơng khí. 0 Nu hàm l ưng CO 2 t ăng g p đơi hi n nay thì nhi t đ trung bình trên Trái Ð t t ăng 7 C đn 0 8 C, ng ưc l i n u hàm l ưng CO 2 gi m m t n a thì nhi t đ trung bình hàng n ăm gi m t 0 0 4 C đn 5 C. Th m th c v t xanh t t thì hàm l ưng CO 2 s gi m đi. Ho t đng nâng cao các ph n c a v Trái Ð t c ũng làm cho nhi t đ các khu v c y gi m đi. Tng h p t t c các nguyên nhân trên làm cho b m t Trái Ð t các vùng khác nhau s tr i qua th i k ỳ b ăng hà ho c gian b ăng. 2.6. Ho t đng đa ch t c a h và đm l y a. Ho t đ ng đ a ch t c a h * Ðnh ngh ĩa và phân lo i h : Nh ng b n đa ch a n ưc n m trong l c đa và khơng ăn thơng v i bi n g i là h . Di n tích các h trên Trái Ð t kho ng 2.7 tri u km 2 b ng 1,8 % di n tích b m t Trái Ðt, 6,1 % di n tích các l c đa. Di n tích và đ sâu các h r t kác nhau, xem b ng IV.1. Bng IV.1: Di n tích và đ sâu m t s h Tên h Di n tích (km 2) Ð cao tuy t đi (m) Ð sâu t i đa (m) Caspi 395.000 -28 980 Bi n ch t 1.292 -392 350 Aran 65.500 53 68 Bai can 30.500 455 1.741 La đơga 17.700 4 225 Sêvas 1.400 1.914 99 Victoria 69.400 1.134 80 Tanganica 32.900 773 1.435 Nh ng h l n nh ư Caspi, Aran cịn đưc g i là bi n. Ða s m t h cao h ơn m c n ưc bi n, m t s ít h cĩ m c n ưc th p h ơn m t bi n (b ng V.1). Căn c vào ngu n g c thành t o chia ra h n i sinh và h ngo i sinh. D a vào hình thái mà cĩ h lịng ch o và h đp ch n. H n i sinh hình thành t v n đng ki n t o, v n đng th ăng tr m c a v Trái Ð t hay ho t đng c a núi l a. N u h đưc hình thành do s nâng lên c a đáy bi n thì đưc g i là h sĩt cĩ đc đim n ưc m n, nh ư h Caspi. Nh ng h hình thành t các đt gãy ho c s t lún ki n t o th ưng r t sâu nh ư h Tanganica. H ngo i sinh đưc thành t o so các ho t đng đa ch t ngo i sinh ho c do tác đng c a con ng ưi. H cacxt ơ th ưng r ng, sâu và cĩ thành vách đng. * Ch đ thu v ăn và thành ph n n ưc h + Ch đ thu v ăn: theo ch đ thu v ăn, cĩ hai lo i: H khơng ch y và h ch y. Nưc c a h khơng ch y do m ưa ho c n ưc sơng cung c p nh ưng khơng cĩ dịng n ưc ch y Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .55
14. ra kh i h mà ch cĩ hi n t ưng bay h ơi n ưc. Ng ưc l i, n u t h cĩ dịng n ưc ch y ra đi nơi khác g i là h ch y, h khơng ch y ch a nhi u tr m tích h ơn h ch y. + Thành ph n n ưc h : Nưc h cĩ nhi u ch t tan nh ư O2, CO 2, các bua hy đro, sunphuahy đro, CH 4, mu i, + + 2+ - 2- axit, các ion: Na , K , Ca , Cl , SO 4 , v.v M t s h n ưc b m n, hàm l ưng t ng s mu i tan trong h cao. Ví d : T ng s mu i tan n ưc h Aran là 1%, h Bi n ch t t i 24 %. + T p đồn sinh v t trong h : sinh v t trong h r t phong phú. - Th c v t: g m nhi u lồi khác nhau, ph bi n nh t là các lồi rong t o xanh, t o lam, to điatơmê, v.v - Ð ng v t: các lồi nhuy n th , giáp xác, các lồi cá, th đn là ch nhái, bị sát và đng v t cĩ vú. * Ho t đng đa ch t c a h Ho t đng đa ch t ch y u c a h là phá hu và đng tr m tích, nh ng h ch y cĩ c ho t đng v n chuy n s n ph m. Nh ng h cĩ di n tích l n, ho t đng phá hu di n ra m nh bi sĩng v b . trong h cĩ các tr m tích: c ơ h c, hố h c và sinh h c. V t li u tr m tích trong h cĩ hai ngu n g c: T các vùng xung quanh h do n ưc ch y trên m t mang đn, mt ph n t trong h t o ra trong đĩ ch y u là xác sinh v t. Tr m tích trong h g m tr m tích c ơ h c các lo i, đá cacbonat, các lo i mui, tr m tích h u c ơ, đá h n h p. b. Ho t đ ng đ a ch t c a đ m l y * Ðnh ngh ĩa và ngu n g c c a đm l y Ðm l y là nh ng vùng tr ũng trên b m t l c đa quá m th p, trên b ph m t l p than bùn trong tình tr ng m ưt. Nét đc tr ưng ch y u c a đm l y là s tích lu l p than bùn. Ðm l y cĩ nhi u thành g c thành t o khác nhau: do h b c n ho c nơng d n chuy n thành, do các v ũng, v nh bi n nơng đưc nâng lên t o thành, Trên đm l y, t p đồn th c vt ưa n ưc phát tri n m nh m , tàn tích c a chúng t o thành nên than bùn. * Các lo i đm l y và s t o than Da vào đa hình, đm l y đưc chia thành các lo i nh ư: đm l y th p, đm l y chuy n ti p (trung gian) và đm l y cao. Hàng n ăm, t p đồn th c v t đ l i m t l ưng l n tàn tích h u c ơ. Các tàn tích h u c ơ b phân gi i trong điu ki n y m khí sinh ra nhi u axit hu c ơ, các axit này gĩp ph n h n ch t i m c t i đa s ho t đng c a t p đồn vi sinh v t làm cho các tàn tích h u c ơ khơng đưc phân gi i tri t đ theo th i gian, tàn tích h u c ơ d ng bán phân gi i d n d n t o nên than bùn. T c đ hố than bùn c a các tàn tích h u c ơ bi n thiên t 0.55 cm đn 1.70 cm trong m t n ăm. B dày t ng than bùn thay đi t vài ch c centimet đn hàng tr ăm centimet. Trong tr ưng h p b v n đng h xu ng sâu, than bùn s b bi n đi tu ỳ theo điu ki n c th đ t o nên than nâu, than đá, than chì, antraxit+, nh ng than này cịn g i là than h hay than limnia- m than Na Dươ ng là than limnia Vi t Nam, đm l y hay g p các vùng tr ũng B c B , Nam B và ven bi n nh ư vùng Ð ng Tháp Mưi. Than bùn trong các đm l y Vi t Nam là ngu n nhiên li u trong sinh ho t, nguyên li u s n xu t phân bĩn ph c v s n xu t nơng nghi p, cịn là kho d tr n ưc ng t đ ép m n, h n ch s nhi m m n c a đt. 2.7. Ho t đng đa ch t c a bi n a. M t s ki n th c chung v bi n và đi d ươ ng Bi n và đi d ươ ng chi m 70,8 % di n tích b m t Trái Ð t (361 tri u km 2). Th tích nưc bi n và đi d ươ ng kho ng 1.370.323.000 km 3. Kh i n ưc v ĩ đi này th ưng xuyên Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .56
15. chuy n đng, tác đng m nh m vào rìa các l c đa. Ho t đng đa ch t c a bi n c ũng g m ba ph ươ ng th c: phá hu đá và khống v t, v n chuy n các s n ph m và đng tr m tích. + Ð i d ươ ng th gi i: Tồn b đi d ươ ng và bi n trên Trái Ð t g p l i thành đi dươ ng th gi i. Bi n là m t ph n c a đi d ươ ng th gii n m sát ho c sâu vào trong l c đa nh ư bi n Ban tích, bi n Nam H i.v.v Ð i d ươ ng th gi i chia thành các đi d ươ ng l n nh ư: Thái bình d ươ ng, Ði tây d ươ ng, n ð d ươ ng, B c b ăng d ươ ng và các bi n, di n tích và m t s đc tr ưng các đi d ươ ng b ng IV.2. Bng IV.2: Các đi d ươ ng trên th gi i % di n tích v i Di n tích Th tích n ưc Tên đi d ươ ng Sâu nh t (m) đi d ươ ng th (km 2) (km 3) gi i Thái bình d ươ ng 179.700.000 723.700 > 10.000 50% Ði tây d ươ ng 94.400.000 337.700 6.000 25% n đ d ươ ng 74.900.000 291.900 7.450 Bc b ăng d ươ ng 13.100.000 17.000 5.440 4% Ða hình đáy đi d ươ ng c c k ỳ ph c t p: cĩ nhi u dãy núi cao ng m d ưi n ưc, nh ng vùng đng b ng r ng l n khá b ng ph ng, nhi u h s t lún và các đt gãy sâu. S ơ đ đáy Ði dươ ng th hi n hình IV.10. Lc đa Mt bi n Thêm l c đa 0-200m Sưn l c đa 200-2500m ðáy đi d ươ ng 2500-6000m Vc th m > 6000m Hình IV.10: S ơ đ đáy Ði d ươ ng - Th m l c đa: ti p giáp v i l c đa, sâu khơng quá 200 m, th m l c đa chi m 7,6 % di n tích đáy đi d ươ ng. B r ng th m l c đa thay đi t vài kilơmet đn hàng tr ăm kilơmet. - S ưn l c đa: N m ti p giáp v i th m l c đa, đ sâu thay đi t 200-2500m, chi m kho ng 15 % di n tích đáy đi d ươ ng. Ð d c trung bình thay đi t 3,5 0 đn 7,5 0, đa hình ph c t p d n và th ưng b chia c t b i các rãnh sâu. - Ðáy đi d ươ ng: n m ti p giáp phía ngồi s ưn l c đa, đ sâu thay đi t 2500 m đn 6000 m, chi m kho ng 76 % di n tích đáy đi d ươ ng th gi i. Ð a hình b ng và cĩ các dãy núi ng m. - V c th m: Sâu > 6000 m, chi m kho ng 1,2% di n tích đáy đi d ươ ng. + Áp su t, nhi t đ và t tr ng n ưc bi n Áp su t t ăng theo đ sâu, xu ng sâu 10 m áp su t t ăng 1 atm, nh ng vùng bi n sâu, áp su t t i hàng ngàn atm. Do áp su t t ăng theo chi u sâu nên càng xu ng sâu, kh n ăng hồ tan c a n ưc bi n càng l n, h u h t các di tích sinh v t d ưi sâu khơng t n t i do b hồ tan rt m nh. Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .57
16. Nhi t đ trung bình hàng n ăm trên m t n ưc đi d ươ ng là 17,4 0C, cao h ơn nhi t đ trung bình trên l c đa 3 0C. T trên m t xu ng đ sâu 1000m nhi t đ gi m d n. T đ sâu 1000 m tr xu ng nhi t đ g n nh ư n đnh thay đi khơng đáng k . Trong n ưc bi n cĩ ch a m t l ưng mu i hồ tan. T tr ng n ưc bi n ph thu c đ mn, đ m n càng cao thì t tr ng càng l n và ng ưc l i. T tr ng n ưc bi n thay đi t 1,0275 đn 1,0220. + Thành ph n hố h c n ưc bi n: Nưc bi n hồ tan nhi u lo i mu i khác nhau. Ngu n g c các mu i tan t l c đa t i ra là ch y u, m t ph n do các ho t đng macma d ưi bi n. Hàm l ưng các mu i clorua cao nh t, th đn các mu i sunphat và cácbơnát, xem b ng IV.3 Bng IV.3: Hàm l ưng m t s ion trong n ưc bi n (% t ng s ) - + 2- 2+ 2+ + 2- - Ion Cl Na SO 4 Mg Ca K CO 3 Br % 55,2 30,6 7,7 3,8 1,2 1,1 0,2 0,2 3- - 2+ Các ion và các nguyên t cịn l i nh ư PO 4 , I , Cu , Au, Bg v.v chi m ch ưa đn 0,1 %. Tng s mu i tan trung bình c a n ưc bi n là 3,5% ( đ m n) và thay đi theo vùng. Ví d : vùng xích đo là 3,4%, Thái bình d ươ ng là 3,49 % và Ði tây d ươ ng là 3,54 %.v.v + T p đồn sinh v t s ng trong bi n Sinh v t bi n c c k ỳ phong phú và đa d ng, g p m i vùng trong bi n. S phát tri n và phân b t p đồn sinh v t ph thu c đ sâu, đ m n, nhi t đ, ánh sáng và áp su t n ưc bi n. Sinh v t s ng trong bi n cĩ th chia làm 3 nhĩm chính: - Nhĩm s ng đáy (Benton): g m các lo i đng, th c v t s ng t p trung th m l c đa. Các lồi rong t o s ng đ sâu 40-50 m. Các đng v t th ưng g p và san hơ, h i miên, cu gai. Xu ng sâu nhĩm đáy nghèo d n. - Nhĩm trơi n i (Planton): g m các sinh v t đơ n bào nh bé, t p trung l p n ưc trên mt, di chuy n nh các dịng n ưc bi n hay sĩng. Th c v t đin hình c a nhĩm là t o Ðiatơmê, cịn đng v t là nhĩm trùng mang l - Foraminifera và trùng phĩng x - Ra điolaria. Hai nhĩm sinh v t trên đĩng vai trị r t to l n trong s hình thành các tr m tích h u c ơ nh ư d u m , phi n th ch cháy. - Nhĩm b ơi l i (Necton): ch y u là các lo i cá, ngồi ra cịn cĩ các lo i khác thu c lp bị sát, chim, đng v t cĩ vú.v.v b. S v n đ ng c a n ưc bi n Nưc bi n luơn luơn v n đng theo ba ph ươ ng th c: Chuy n đng sĩng, ho t đng thu tri u và các dịng n ưc bi n. + Chuy n đng sĩng: Giĩ là nguyên nhân chính gây nên sĩng th ưng xuyên c a bi n. Giĩ làm cho các phân t n ưc di chuy n theo nh ng qu đo kín trong m t ph ng th ng đng song song v i h ưng giĩ th i. Khơng cĩ s di chuy n ch c a các kh i n ưc mà ch cĩ s di chuy n th ng đng. Chuy n đng c a sĩng mà ta quan sát đưc là s bi n d ng ca kh i nưc xu t phát t m t đa đim là lan mãi ra gây nên c m giác n ưc chuy n đng. Chi u cao sĩng ph thu c ch t ch vào s c giĩ (b ng IV.4). Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .58
17. Bng IV.4: M i t ươ ng quan gi a s c giĩ và chi u cao, dài c a sĩng (theo Jancovie) Cp giĩ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Chi u cao 0,5 0,9 1,4 2,1 2,8 3,8 4,9 6,3 8,1 10,2 TB sĩng (m) Chi u dài TB 14,0 29,0 39,0 51,0 65,5 75,5 97,0 123 158 195,5 sĩng (m) Kho ng cách gi a đnh sĩng và chân sĩng là chi u sao c a sĩng. Kho ng cách gi a hai đnh sĩng g n nhau là chi u dài sĩng. T ngồi kh ơi xa ti n vào b , chi u dài sĩng gi m đi và chi u cao sĩng t ăng lên. + Thu tri u: là hi n t ưng dâng lên và h xu ng tu n hồn c a n ưc bi n. Nguyên nhân thu tri u ch y u là do l c h p d n c a M t Tr ăng và M t Tr i lên Trái Ð t. Ngồi ra cịn do l c li tâm xu t hi n b i s t xoay quanh mình c a Trái Ð t. M t Tr ăng tuy nh nh ưng g n Trái Ð t nên l c h p d n c a nĩ v i Trái Ð t l n h ơn hai l n l c h p d n c a M t Tr i lên Trái Ðt. S ơ đ hình IV.11, gi i thích nguyên nhân c a hi n t ưng thu tri u. T m t ưng t ưng tồn b m t Trái Ð t là n ưc, m i đim trên m t cĩ l c li tâm khá m nh vuơng gĩc v i tr c quay, tâm Trái Ð t l c li tâm và h p d n b ng nhau nên tri u ti t. T i A, l c h p d n l n h ơn l c litâm, h p l c nĩ d n n ưc A v B. B l c h p d n l n nh t kéo d n n ưc A và C v B, C gi ng A, D l c li tâm l n h ơn l c h p d n c ũng kéo d n n ưc A và C v D. K t qu là nưc A và C h xu ng đng th i n ưc B và D dâng lên. Do s chuy n đng (t xoay) quanh tr c c a Trái Ð t nên trong m t ngày (24 gi ) m i đim trên b m t Trái Ð t đu qua 4 v trí A, B, C, D gây ra hi n t ưng thu tri u dâng lên h xu ng hai l n trong m t ngày. A M t tr ăng B D X C Lc li tâm Lc h p d n Hình IV.11: Nguyên nhân hi n t ưng thu tri u Hp l c Thu tri u cịn ph thu c s c hút c a M t Tr i lên Trái Ð t. Khi M t Tr i, M t tr ăng và Trái Ð t v trí th ng hàng cĩ thu tri u cao nh t (Tr ăng non và Tr ăng trịn), n u v trí vuơng gĩc cĩ thu tri u th p nh t. Thu tri u v nh Fundi (B c M ) lúc cao nh t là 21 m, thu tri u Ð S ơn thay đi t 3,0 đn 3,5 m. + Các dịng n ưc bi n: trong các đi d ươ ng và bi n cĩ nh ng dịng n ưc chuy n đng t n ơi này đn n ơi khác (h i l ưu). Cĩ nhi u nguyên nhân sinh ra dịng n ưc bi n. Giĩ tín Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .59
18. phong, giĩ mùa, s chênh l ch v nhi t đ, áp su t, t tr ng c a các vùng bi n. Các dịng nưc bi n th ưng xuyên chuy n đng đĩng vai trị l n trong vi c v n chuy n v t li u và đng tr m tích. c. Ho t đ ng đ a ch t c a bi n + Ho t đng phá hu : n ưc bi n th c hi n phá hu v t lý và hố h c các khống v t và đá. Quá trình sĩng v b gây nên s phá hu v t lý c c k ỳ m nh, rõ nh t các b bi n vách đng. Sĩng Mt bi n càng l n, s c phá hu càng m nh, áp su t ca sĩng đp vào b cĩ khi t i hàng ch c tn/m 2. Ví d : Trong m t tr n bão l n vnh Vika (x Êc t) sĩng đá đư a lên cao 10 m mt t ng đá n ng 1370 t n. Các mnh v n đá do n ưc đem theo đp vào b gây phá hu m nh các l p đá ven b . Hình IV.12. Hàm ch b do Theo th i gian, sĩng đp vào vách đá sĩng bi n v t o thành khoét thành các lõm (hàm ch) đn m t lúc nào đĩ, tồn b kh i đt đá trên s đ xu ng và v v n ra (xem hình IV.12). Nh ư v y, s phá hu c a sĩng làm b bi n lùi d n vào l c đa, quá trình này ph thu c vào bn ch t c a đá ven b , đá m m di n ra nhanh và ng ưc l i. Bán đo Mê đooc (Pháp) m i n ăm b bi n lùi vào đt li n 15-35 m; b bi n Xơtri (H c h i) m i n ăm lùi vào đt li n 4m. Các sn ph m phá hu b lơi ra bi n tích t t o th m bi n và th m l c đa. Sĩng v k t h p ho t đng thu tri u làm t ăng c ưng kh n ăng phá hu đá và khống v t trên di n r ng h ơn, thu tri u làm cho đá luân phiên khơ ưt làm t ăng c ưng kh n ăng phá hu c a sĩng bi n. N ưc bi n cịn hồ tan nhi u đá và khống v t, m nh nh t là các đá cacbơnát. + V n chuy n và đng tr m tích Các v t li u phá hu m t ph n b sĩng lơi ra xa b đn m t đ sâu nào đĩ thì đng l i. Ngu n v t li u th hai do n ưc ch y trên m t đem ra t l c đa. Trong các đi d ươ ng và bi n luơn di n ra quá trình v n chuy n và đng tr m tích. Cùng v i các v t li u cĩ ngu n g c l c đa, cịn cĩ các v t li u cĩ ngu n g c bi n nh ư: xác sinh v t bi n, các ch t hồ tan trong n ưc bi n, các v t li u do núi l a phun ng m d ưi đáy bi n. S phân ph i các lo i tr m tích thay đi theo các khu v c đáy đi d ươ ng nh ư sau: - Khu v c th m l c đa: Bi n nơng, sĩng m nh nh ưng r t giàu các lồi sinh v t và đc bi t ti p nh n nhi u v t li u t l c đa do n ưc ch y trên m t đem đn. Tr m tích đây g p đ lo i: c ơ h c, hố h c và sinh hố h c. Các tr m tích c ơ h c g n b r t thơ, càng xa b càng mn. N u ven b cĩ các dịng n ưc bi n thì quy lu t trên b phá v . Tr m tích cĩ ngu n g c hu c ơ c ũng r t phong phú, đáng chú ý nh t là san hơ và v xác các lồi nhuy n th . Các vũng và v nh bi n là n ơi thu n l i cho vi c t o thành phi n th ch cháy bitum. Nh ng vùng bi n nơng ( đ sâu 40-50 m), nhi t đ trên 20 0C, n ưc trong và luơn chuy n đng thì san hơ phát tri n r t m nh, th h sau phát tri n ph lên th h tr ưc đ t o thành nh ng ám tiêu san hơ t o nên c nh quan thiên nhiên tuy t đp. Tr m tích hố h c ph bi n nh t là các lo i mu i NaCl, KCl, Na 2SO 4, CaCO 3, các đá s t, nhơm. - Khu v c s ưn l c đa: khu vc này t ươ ng đi xa b bi n, đc d c l n, n ưc ít chuy n đng, các v t li u đng tr m tích ch y u là bùn cĩ ngu n g c l c đa và bùn h u c ơ. Bùn cĩ màu xanh ho c màu đ (ch y u màu xanh), trong bùn cĩ ch a nhi u khống v t nh ư glơcơni, CaCO 3, phosphorit v.v. Các sinh v t nhĩm trơi n i cĩ vai trị ch y u t o thành các bùn h u c ơ. Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .60
19. - Khu v c đáy đi d ươ ng: Do xa b nên tr m tích đây ch y u là bùn h u c ơ nh ư bùn glơbigerina, bùn radiolaria và bùn điatơmê. Tr m tích vơ c ơ đây cĩ sét đ, sét nâu ch a nhi u s t, Mn và m t ít ơlivin, hoocn ơblen gi ng bùn vơi g n b , M.S.S. Vetxơp d a trên c ơ s này cho r ng sét đ cĩ ngu n g c l c đa. C ũng cĩ ý ki n khác cho r ng, sét đ cĩ th là sn ph m ho t đng c a núi l a ng m d ưi đáy bi n ho c là s n ph m phá hu c a các đá dưi đáy đi d ươ ng. d. Khái nhi m t ưng đá tr m tích Nhà đa ch t ng ưi Thu S ĩ A.Gessly là ng ưi đu tiên dùng thu t ng t ưng đá - facies đi v i đá tr m tích. Theo ơng, t ưng đá là nh ng tr m tích cĩ thành ph n th ch h c đng nh t, ch a hố th ch đng nh t trong su t b dày và r ng c a nĩ. Cho t i hi n t i v n ch ưa các s th ng nh t trong vi c xác đnh t ưng đá, nhi u nhà th ch h c cho r ng t ưng đá ch cĩ d u hi u phát sinh nh ư thành ph n th ch h c, di tích h u c ơ, c u t o ph n ánh các điu ki n hay hồn c nh tích đng đá nh ư v trí đa lý, c u trúc đa t ng. Da vào v trí đa lý t nhiên trong vi c t o thành t ưng đá, đá tr m tích cĩ ba nhĩm tưng đá chính: t ưng bi n, t ưng v ũng và t ưng l c đa, m i nhĩm l i chia thành các t ưng khác nhau. Nhĩm t ưng bi n cĩ t ưng duyên h i, t ưng bi n nơng, t ưng bi n sâu và t ưng bi n th m. T ưng l c đa cĩ t ưng hoang m c, t ưng đm l y, t ưng h , t ưng b ăng hà.v.v 3. Ho t đng đa ch t n i l c 3.1. Ho t đng macma Ho t đng macma là quá trình ho t đng c a kh i dung d ch macma (lị macma) n m sâu trong v Trái Ð t. Ho t đng macma cĩ vai trị r t l n trong quá trình bi n đi và phát tri n c a v Trái Ð t. a. Ho t đ ng đ a ch t c a núi l a (ho t đ ng phun trào macma) + Núi l a: là nh ng đưng hình trịn hay khe n t đ kh i dung d ch macma t trong lịng Trái Ð t phun trào ra ngồi b m t v Trái Ð t (hình IV.11). Cĩ hai lo i núi l a là núi la t t và núi l aho t đng. Núi l a ho t đng là núi l a phun trào macma liên t c hay cĩ chu kỳ, hi n nay trên Trái Ðt cĩ 540 núi l a ho t đng. Núi l a t t là núi l a trong l ch ch ưa ghi nh n th y s phun trào c a chúng, đã th ng kê đưc >4000 núi l a t t. Núi l a cĩ d ng hình nĩn, mi ng núi n m trên đnh và cĩ ng thơng ch t trong t i mi ng. Ho t đng c a núi l a khơng ph i bao gi c ũng x y ra đt ng t. Tr ưc khi ho t đng th ưng xu t hi n Mi ng núi l a các d u hi u: khĩi tr ng b c lên t ng thơng mi ng núi, cĩ ti ng m vang d ưi đt, (h ng núi l a) cĩ đng đt. Th i gian báo hi u trên cĩ th dài hay ng n. Ti p theo là nh ng ti ng n kh ng khi p di n ra liên t c, t mi ng núi l a,m t c t khí ln thốt ra b c lên cao. N ăm 1883, ct khí b c lên c a núi l a Kracatau (In đơnêxia) cao kho ng 11 km. Sau Hình IV.13: Núi l a đĩ các dịng dung nham theo mi ng núi l a phun trào ra ngồi, ch y t i đâu đt cháy, vùi l p phá h i đn đĩ gây nh ng tác h i kh ng khi p cho con ng ưi và sinh gi i. + Các s n ph m phún xu t c a núi l a Sn ph m phun ra t các núi l a g m ch t khí, ch t l ng và ch t r n. Các ch t khí do núi l a phun ra g m các ch t halơgen, sunphuahy đrơ, cácbơníc, amơniac, nhi t đ các ch t khí phun ra thay đi t 100 0C đn 400 0C. Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .61
20. Các ch t l ng là dung nham macma, d a vào t l SiO 2, mà chia thành dung nham axit hay dung nham baz ơ. Dung nham axit ch a nhi u SiO 2 th đn là Na 2O, K 2O, màu sáng, đ 0 quánh l n, nhi t đ thay đi t 700 - 1000 C. Dung nham baz ơ ch a ít SiO 2, nhi u CaO, 0 0 MgO, FeO, Fe 2O3, màu s m, đ quánh nh , l ng, linh ho t, nhi t đ t 1100 - 1200 C nh ưng ngu i nhanh. Các lo i dung nham sau khi phun trào ra m t đt đơng c ng l i thành các đá macma phun trào. Các s n ph m đc g m cĩ bom núi l a, cuơi núi l a, cát núi l a, tro núi l a. Nh ng sn ph m đc cĩ ngu n g c macma và các đá vây quanh mi ng núi l a. Thành ph n c a s n ph m đc ph c t p, th ưng g p các khống v t nh ư: fenspát, mica, ơgit, hoocn ơblen Sau khi phun trào ra ngồi, các s n ph m tích đng t o thành các đá nh ư tuf núi l a, cát k t núi l a, dăm k t núi l a. + Phân b núi l a trên Trái Ð t Núi l a trên Trái Ð t t p trung 4 vùng chính - Vành đai núi l a d c theo 2 b Thái bình d ươ ng, chi m trên 60 % t ng núi l a ho t đng trên th gi i - D i núi l a t Ð a Trung H i đn In đơnêxia ch y theo v ĩ tuy n - D i núi l a Ð i Tây D ươ ng ch y theo kinh tuy n - D i núi l a Ðơng Phi ch y theo kinh tuy n. Trên l c đa, các núi l a g p ch y u ph n rìa ti p xúc v i các đi d ươ ng, đi dươ ng núi l a g p các vịng cung đo, các dãy núi ng m và các đt gãy sâu. b. Ho t đ ng macma xâm nh p Macma t d ưi sâu di chuy n lên các ph n trên c a v Trái Ð t, nhi t đ và áp su t gi m d n s đơng c ng t t t o thành các đá macma xâm nh p. Trong quá trình macma ngu i d n, kh i macma di n ra s phân di k t tinh. Khi nhi t đ gi m d n, đu tiên là các tinh th ơlivin đưc hình thành, ti p theo là pyrơxen, plazoclaz- baz ơ, plazoclazaxit, fenspátkali, mica cu i cùng là th ch anh. Phân d k t tinh macma r t ph c t p và ph thu c nhi u y u t . 3.2. V n đng ki n t o v Trái Ð t Vn đng ki n t o là nh ng ho t đng đa ch t n i l c d n t i s thay đi th n m ban đu c a đá, làm cho đá b nghiêng, u n n p ho c đt gãy, nh ng vùng r ng l n trên v Trái Ðt đưc nâng lên hay h xu ng. Thu c v n đng ki n t o cĩ 3 lo i chính sau: a. V n đ ng dao đ ng Vn đng dao đng cịn g i là v n đng th ăng tr m c a v Trái Ð t. V n đng dao đng bi u hi n s nâng lên cao m t cách t t khu v c này và s lún xu ng ch m ch p mt khu v c khác. Lo i v n đng này khĩ quan sát th y trong m t th i gian ng n. Nhi u n ơi trên Trái Ð t v n đng này gây nhi u h u qu r t tai h i. Ví d : N ưc Hà Lan đang b v n đng h xu ng kho ng 2/5 di n tích n ưc này cĩ đ cao tuy t đi th p h ơn m c n ưc bi n. Bán đo Scan đinavia đang dâng lên, kinh đơ c ũ c a Thu đin là Uplaxa tr ưc đây đưc xây ven bi n, nay đưc nâng lên cách b t i 60 km. V n đng dao đng đưc chia thành: + V n đng dao đng hi n t i Là nh ng v n đng di n ra trong th i gian g n đây và đang ti p di n. Nh ng v n đng này đưc th hi n trong hàng lo t các đc đim đa hình, đá tr m tích hi n t i Con ng ưi đã thu th p đưc nhi u s li u và hi n t ưng c a lo i dao đng này. + V n đng dao đng tân kin t o Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .62
21. Là nh ng v n đng dao đng x y ra t k Nêogen đn k Ð t . Hàng lo t các di tích v đa lý và đa ch t là nh ng b ng ch ng giúp con ng ưi hi u đưc nh ng dao đng di n ra trong th i k ỳ này. Các di tích rõ nh t là: Các th m bi n, th m sơng, th m phù sa c , các tr m tích bi n g p sâu trong l c đa nh ư l p v sị, h n, c bi n Di n Châu, Ngh An, di tích trùng l trong đá vơi Cao B ng. Di tích v s h xu ng là các đa hình xâm th c c ũ, ám tiêu san hơ chìm sâu d ưi n ưc bi n. + V n đng dao đng c : Là nh ng v n đng x y ra tr ưc k Nêogen. Vi c nghiên c u các v n d ng này khĩ kh ăn h ơn nhi u vì các di tích đ l i khơng đin hình, khơng rõ ràng. Ð a ch t h c ph i dùng ph ươ ng pháp phân tích t ưng đá, đ dày tr m tích và trình t các đa t ng đ suy đốn và nghiên c u các v n đng này. + Ý ngh ĩa c a vi c nghiên c u v n đng dao đng. - V m t lý lu n: Giúp con ng ưi ph c h i l ch s phát tri n c a v Trái Ð t, s phát tri n các y u t ki n trúc c ơ b n c a nĩ. Chúng ta cĩ th xác l p các điu ki n c đa lý t nhiên cho t ng giai đon riêng. - Ý ngh ĩa th c ti n: V n đng dao đng giúp con ng ưi hi u đưc quy lu t phân b các khống s n cĩ ích, xây d ng k ho ch th ăm dị và khai thác. Trong th i gian g n đây con ng ưi đã s d ng r ng rãi k t qu nghiên c u các dao đng vào vi c tìm ki m d u m và khí đt, các khống tr ng sa, các v phá hu c ch a các lo i qu ng nh ư bơxit, latêrit b. V n đ ng u n n p Là nh ng v n đng d n t i s vị nhàu các l p đá thành n p u n nh ng khơng phá v tính liên t c c a chúng. Nguyên nhân t o nên các v n đng u n n p là v n đng dao đng và vn đng chuy n d ch ngang v Trái Ð t. Kh n ăng bi n d ng khơng đt gãy ph thu c nhi t đ, áp su t và tính ch t c a đá. Khi nhi t đ và áp su t t ăng thì đ d o c a đá t ăng lên. Ví d : đá vơi nhi t đ và áp su t th ưng r t d b v và giịn b i tác d ng t i tr ng ho c l c cơ h c, nh ưng áp su t 10.000 atm thì r t d o và kéo dài thêm 50% chi u dài ban đu mà khơng b đt gãy. V n đng u n n p đã t o nên các n p u n trong đá. + Các lo i n p u n Cĩ 2 lo i n p u n c ơ b n là n p u n v ng (cịn g i là n p u n b i tà) và n p u n võng (n p u n h ưng tà). t 2 lo i n p u n c ơ b n này chia thành nhi u lo i n p u n khác nh ư: n p un đng, n p u n nghiêng, n p u n hình h p (xem hình IV.14). Vi c nghiên c u các n p u n trong đá cho phép chúng ta đánh giá đưc nh ng v n đng đa ch t đã di n ra trong khu v c. a b c d Hình IV.14: M t s lo i n p u n a. Np u n đng c. Np u n n m b. Np u n nghiêng d. N p u n ngh ch đo + Các ki u u n n p Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .63
22. các đi khác nhau c a v Trái Ð t đưc đc tr ưng b i các nhĩm u n n p khác nhau. Theo V.v. Bêlutxơp cĩ m y ki u u n n p chính sau: - Ki u u n n p tr n v n: tồn khu v c ch cĩ u n n p t o các n p v ng, n p võng mà khơng g p đá n m ngang, đây là ki u u n n p đc tr ưng cho vùng đa máng. Các n p v ng riêng t t p thành các ph c n p v ng, VD: ph c n p v ng Phanxif ăng Vi t Nam, các n p võng riêng t t p thành các ph c n p võng, VD ph c n p võng sơng Ðà, sơng Mã. - Ki u u n n p đt gãy: các n p u n n m riêng r , gi a chúng cĩ đá n m ngang. Ki u un n p này phát tri n ch y u mi n n n b ng. - Ki u u n n p trung gian: là ki u u n n p d ng l ưc ho c hình hịm, g p các đi chuy n ti p t mi n u n n p sang mi n b ng ho c t i vùng cĩ l c ki n t o y u khơng gây nên hi n t ưng vị nhàu đá. c. V n đ ng đ t gãy Là v n đng ki n t o gây nên s đt gãy các l p đá. N u hai bên c a đưng đt gãy các đá khơng d ch chuy n thì t o thành khe n t, n u đá cĩ d ch chuy n thì t o thành các đon tng, các phay ho c các đt gãy ki n t o. M t đt gãy là n ơi hai kh i đá d i nhau tách ra và chuy n d ch đi, hai kh i đá là cánh đt gãy, cánh nâng lên g i là cánh tr i, cánh h xu ng g i là cánh s t. D a vào hình d ng đt gãy mà chia ra các lo i nh ư hình V.15. Mt đt gãy ðt gãy thu n ðt gãy ngh ch ðt gãy ngang ðt gãy ch m ngh ch Hình IV.15: Các d ng đt gãy - Ð t gãy thu n: m t đt gãy úp nên cánh tr i và n m d ưi cánh s t - Ð t gãy ngh ch: M t đt gãy n m d ưi cánh tr i và úp lên cánh s t - Ð t gãy ngang: hai cánh di chuy n ngang theo hai h ưng ng ưc nhau - Ð t gãy ch m ngh ch: M t ph n cánh tr i ph lên cánh s t, th c ch t đây là đt gãy ngh ch nh ưng biên đ ngang r t l n. Vi c nghiên c u các đt gãy k t h p v i n p u n giúp chúng ta n m đưc quy lu t t o thành các đa hình, xác l p l i các điu ki n c đa lý và đa ch t. 3.3. Ð ng đt a. Khái ni m chung Nh ng ch n đng b t th n và nhanh chĩng t i m t khu v c nào đĩ c a v Trái Ð t đưc g i là đng đt. Nh ng ch n đng này cĩ khi r t m nh, gây nên nh ng tai ho kh ng khi p cho con ng ưi. Hàng n ăm trên Trái Ðt x y ra kho ng 1 tri u l n đng đt v i các c ưng đ khác nhau, trong đĩ kho ng 100.000 nghìn l n con ng ưi c m nh n đưc. Nh ng nguyên nhân chính gây nên đng đt Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .64
23. - Ho t đng macma: rõ nh t là ho t đng núi l a, tr ưc khi các ch t khí và dung nham phun trào lên m t đt th ưng di n ra các ch n đng m nh, cĩ th kéo dài su t th i k ỳ ho t đng c a núi l a. Tâm đng đt lo i này nơng và ph m vi nh h ưng nh . - Các ho t đng ki n t o: Ðây là nguyên nhân chính gây nên các tr n đng đt l n, 95 % các tr n đng đt mà con ng ưi đã bi t do ho t đng ki n to gây nên. Tâm các tr n đng đt lo i này th ưng các đ sâu khác nhau, nh ng tr n đng đt cĩ c ưng đ l n tâm cĩ th nm l p Manti thu c ph n trên c a quy n sima. Ph m vi nh h ưng c a đng đt r ng và th ưng gây nên nh ng tàn phá n ng n các cơng trình xây d ng trên m t đt. - Do núi l ho c các v n nhân t o: Nh ng ch n đng do nguyên nhân này cĩ tâm coi nh ư trên m t đt. Ph m vi nh h ưng c a đng đt lo i này nh và khơng gây tác h i l n nh ư các đng đt khác. b. Ð ng đ t và h u qu Hi n t ưng đng đt là nh ng bi u hi n và di n bi n c a quá trình đng đt. Ð ng đt th ưng di n ra trong m t th i gian ng n v i các hi n t ưng chính nh ư sau: + Nh ng âm thanh vang đng: Ti ng vang đng xu t hi n tâm đng đt, cĩ khi xa hàng tr ăm km cịn nghe rõ nh ư ti ng s m d n. Theo Ans ưperơp, nh ng ti ng vang đng là nh ng quá trình âm h c to ra do s h p nh t nhi u khe n t thành m t đưng n t v l n đc nh t. + Nh ng ch n đng đàn h i Mt đt rung chuy n, chao đo b i nh ng ch n đng đàn h i do sĩng đa ch t phát ra t tâm đng đt. Cĩ 2 lo i sĩng đa ch t c ơ b n là sĩng d c và sĩng ngang. - Sĩng d c: là quá trình v n đng c a v t ch t theo d c tia ch n đng (xem hình IV.16). Sĩng d c theo ph ươ ng MN là ph n ng c a mơi tr ưng đn s thay đi th tích c a vt ch t gây nên s co dãn v t ch t. T c đ sĩng d c thay đi theo mơi tr ưng: trong khơng khí 300m/gy; trong n ưc 1500m/gy. Trong đá bi n đng 5-6 km/gy, tu ỳ thu c các lo i đá và khống v t. Sĩng d c ký hi u là P. A - Sĩng ngang ký hi u là S chính là quá trình v n đng dao đng các h t v t ch t theo ph ươ ng AB vuơng gĩc v i ph ươ ng MN c a sĩng dc, biên đ và chu k ỳ l n, t c đ truy n sĩng M N ch m 3-4 km/gy. Sĩng ngang là ph n ng c a mơi tr ưng đi v i s thay đi hình d ng. + Nh ng khe n t và đt gãy Xu t hi n ngay ho c sau khi đng đt B ng ng, nh ng đt gãy cĩ th t n t i hay khép l i sau khi ht ch n đng. N ăm 1935, m t tr n đng Hình IV.16: Ph ươ ng sĩng d c (P) đt Tây Bc đã sinh ra m t đưng đt gãy dài 50 m Ði n Biên Ph . Ph ươ ng sĩng ngang (S) + Sĩng th n: Tr n đng đt cĩ tâm d ưi đáy bi n ho c vùng ven bi n th ưng t o nên các đt sĩng th n. Ð u ti n, n ưc rút kh i b cĩ khi t i hàng ngàn mét, sau đĩ m i ti n vào b v i t c đ kh ng khi p d ưi d ng nh ng ng n sĩng kh ng l cao vài ch c mét. Nh ng con sĩng này tràn sâu vào l c đa và tàn phá mãnh li t m i v t trên đưng di chuy n c a nĩ. Cĩ nh ng tr n sĩng th n gi t ch t hàng v n ng ưi. Năm 1755, trong tr n đng đt Lisbon, sĩng bi n dâng cao 20 m, tràn sâu vào l c đa 15 km gi t ch t 50.000 ng ưi. Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .65
24. + H u qu đng đt Ðng đt làm cho t ng ph n v Trái Ð t b bi n đi và gây nhi u tai h a và thi t h i kh ng khi p cho lồi ng ưi. Tr n đng đt x y ra t nh S ơn Tây - Trung Qu c n ăm 1556 làm ch t 830.000 ng ưi. N ăm 1908, Mêxina, Italia x y ra m t tr n đng đt làm thi t m ng 150.000 ng ưi. Tr n đng đt n ăm 1923 Nht B n đã tàn phá g n h t 2 thành ph Tơkiơ và Yơkơhama làm ch t 280.000 ng ưi. Trong th i gian g n đây, x y ra hàng ho t tr n đng đt Mêxicơ, Trung Qu c, Nh t B n tàn phá nhi u nhà c a, nhà máy h m m , làm thi t m ng hàng v n ng ưi. G n đây nh t, trung tu n tháng giêng n ăm 1995, đã x y ra tr n đng đt thành ph Kubê - Nh t B n làm thi t m ng vài ngàn ng ưi và thi t h i v t ch t 140 t đơ la. Tháng 12/2004 x y ra tr n đng đt ngồi kh ơi đo Sumatra thu c n ð D ươ ng làm ch t kho ng 300.000 ng ưi ca các n ưc Indonesia, Thái Lan, Malaysia, n ð và phá h y nhi u nhà c a. c. Ph ươ ng pháp nghiên c u đ ng đ t Con ng ưi đã ch t o ra nhi u lo i máy đ theo dõi, d báo, nghiên c u các tr n đng đt. Các máy này đã ghi và đo các rung đng c a v Trái Ð t nên cĩ tên chung g i là các đa ch n ký. Ð a ch n ký g m mt kh i kim lo i n ng (qu l c) treo vào m t cái giá. Kh i kim lo i cĩ th chuy n đng đng và ngang, trên kh i kim lo i g n m t cái bút đ v ch trên m t băng gi y n m ngang. B ăng gi y g n trên m t tr c quay chuy n đng nh m t máy đng h đt trên m t đt, s ơ đ máy nh ư hình IV.17. Nu m t đt khơng chuy n đng s cĩ v ch th ng trên trang gi y. Khi m t đt rung đng, tr c quay s chuy n đng theo nh ưng qu lc v n đng yên và bút s v ch ra đưng g y khúc trên b ăng gi y. Ð ưng g y khúc ghi đưc trên b ăng gi y là đa ch n đ. Máy đa ch n ký hi n đi cĩ th t ăng tín hi u các sĩng đa ch n lên hàng tr ăm ngàn l n nên nĩ cĩ th ghi đưc nh ng ch n đng t r t xa, nh ng rung đng r t nh trong lịng Trái Ð t. Nh ng k t qu đa ch n ký ghi đưc là c ơ s d báo các tr n đng đt c ũng nh ư nghiên c u đng đt. b a Hình IV.17: S ơ đ các lo i đa ch n ký a. Ð a ch n ký ghi dao đng ngang b. Ð a ch n ký ghi dao đng d c Sc phá hu ,đ rung đng c a các tr n đng đt đưc g i là c ưng đ đng đt. Hai nhà bác h c Rơtxi và Phoren đã l p m t thang đng đt g m 10 c p, n ăm 1964 đưc b sung thành 12 c p t c p 1 đn 12- cịn g i là 12 đ Richte (do B.Gutenbe và S.Richte đ ngh ). Cưng đ t 6 đ Richte tr lên b t đu gây nh ng tàn phá n ng n b m t Trái Ð t. 4. M t s gi thuy t v đa ki n t o (ki n t o đa c u) 4.1. Gi thuy t corút Các nhà nghiên c u ki n t o th k 19 cho r ng khi m i hình thành, Trái Ð t cĩ nhi t đ cao và ngu i d n đn nh ư hi n nay. Quá trình ngu i đi làm cho th tích c a Trái Ð t b co rút l i t o thành nh ng ki n trúc đa ch t và các d ng đa hình ph c t p trên b m t Trái Ðt. Gi thuy t này khơng gi i thích đưc vì sao các v n đng ki n t o ch y u di n ra Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .66
25. mi n đa máng. Ngồi ra nhi t đ Trái Ð t khơng gi m theo th i gian mà cĩ chi u h ưng tăng, rõ nh t là nh ng n ơi t p trung nhi u ch t phĩng x . 4.2. Gi thuy t đng t ĩnh Ho t đng ki n t o x y ra là do s m t cân b ng đng t ĩnh c a các kh i đi l c sial nh trên n n sima n ng. Khi các kh i sial dy và n ng h ơn s b chìm d n xu ng kh i sima. Do tác d ng xâm th c bào mịn các ph n cao kh i sial làm cho nh b t đi thì l i n i d n lên. S m t cân b ng đng t ĩnh là nguyên nhân gây nên v n đng ki n t o c a v Trái Ð t. Ðây là hi n t ưng cĩ th c nh ưng khơng th là nguyên nhân ch y u t o các v n đng ki n t o. 4.3. Gi thuy t m ch đng Theo nhà bác h c V.Obrutxep (1940) và m t s ng ưi khác, trong t ng th i gian, v Trái Ð t b c ăng ra ho c b ép l i. Khi b c ăng ra, v Trái Ð t m ng đi, mt s vùng lún xu ng to thành các đa máng và b n đi d ươ ng. Cùng th i gian này, xu t hi n các đt gãy sâu và phun trào macma. Khi v Trái Ð t b nén ép t o thành các n p u n v ng, các đt gãy ch m ngh ch và các ho t đng macma xâm nh p. Gi thuy t này khơng gi i thích đưc nguyên nhân nào làm cho m ch đng cĩ tính chu k ỳ trên v Trái Ð t. 4.4. Gi thuy t phĩng x Nhà bác h c ng ưi Anh J.Joly đư a ra gi thuy t phĩng x n ăm 1929. Ơng cho r ng: Nhi t l ưng to ra trong quá trình phân hu các nguyên t phĩng x ph n d ưi quy n sial và ph n trên quy n sima là nguyên nhân gây nên các v n đng ki n t o. Khi b nĩng ch y kh i sima t ăng th tích 12 % đi nâng quy n sial lên t o thành núi và các đt gãy chia kh i sial làm nhi u m ng. Cĩ m ng sial chìm xu ng sima, cĩ m ng đưc nâng lên, cĩ m ng chuy n d ch ngang t o các n p u n và xu t hi n s phun trào macma (ch y u phun trào bazan). Ho t đng phun trào bazan làm gi m nhi t đ, sima nĩng ch y đơng c ng l i làm cho các t ng sial b đy lên. Do sima khơng hố l ng cùng m t lúc m i n ơi nên ho t đng ki n t o khơng đng th i x y ra trên b m t Trái Ð t. Cơ s v t lý c a gi thuy t khơng đưc các s ki n đa ch t xác đnh, theo gi thuy t thì sima cĩ nhi t đ nĩng ch y th p h ơn sial, th c t bazan cĩ nhi t đ nĩng ch y h ơn granit. Gi thuy t cịn cho r ng các m ng sial chuy n d ch ngang do l c h p d n c a M t Tr ăng, M t Tr i lên Trái Ð t, theo tính tốn thì các l c trên khơng đ đ làm d ch chuy n các kh i l c đa sial. 4.5. Thuy t ki n t o m ng - ki n t o tồn c u Ng ưi đt n n mĩng đu tiên cho h c thuy t này là nhà bác h c ng ưi Ð c A.Vêgene. Theo ơng các l c đa đã b trơi d t theo h ưng chuy n d ch ngang. S chuy n d ch ngang các mng l c đa là nguyên t o núi, n p u n và các đt gãy. Các nhà bác h c đươ ng th i khơng cơng nh n và h c thuy t b lãng quên vài ch c n ăm. Th i gian g n dây, vi c nghiên c u đáy đi d ươ ng thu đưc nhi u k t qu m i. N ăm 1962 H.Hess và R.Dietz nêu gi thuy t "tách giãn đáy Ði d ươ ng". Ti p theo là thuy t "ki n t o m ng" c a V.Morgan, J.Ơliver và L.Sykes. Sau cùng là thuy t "ki n t o tồn c u" c a B.I Saaks, J.Ơliver và L.Sykes. Ba gi thuy t cĩ ni dung gi ng nhau nên đưc g i chung là thuy t "ki n t o m ng". N i dung h c thuy t cho rng: Quy n đá g m v Trái Ð t và ph n trên quy n sima cĩ b dày 70-100 km. Phía d ưi quy n đá là ph n m m (quy n m m) d nĩng ch y và cĩ th lỗng ra t o thành nh ng dịng đi l ưu. Quyn đá cĩ th b xé rách ( đc bi t d dàng các đáy Ði d ươ ng do v Trái Ð t đây m ng) t o thành các đt gãy và quy n đá b tách thành nhi u m ng. Các m ng này (trong đĩ cĩ các l c đa) s chuy n trên quy n m m. Quá trình d ch chuy n t o ra các đt gãy b ng, đt gãy ch m và đt gãy bi n d ng, các m ng tách ra n ơi này nh ưng t t p n ơi khác. N u hai m ng t xơ vào nhau s t o thành các dãy núi, các n p u n v ng ki u Hymalaya trên l c đa và d ưi đáy Ði d ươ ng. Khi hai m ng tách ra t o thành các đt gãy và s t xu ng sâu hình thành các vịng cung đo kèm theo ho t đng macma mãnh li t. Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .67
26. Theo thuy t này thì quy n đá hi n cĩ 7 m ng: B c M , Nam M , Âu- Á, Châu Phi, n Ð , Châu Úc, Nam C c. Ð i l c c Luaraxia tách thành B c M và Âu - Á. đi l c c Gonvana tách thành 5 m ng khác nh ư hi n nay. 5- Ð a hình b m t Trái Ð t 5.1. Khái ni m và ngu n g c đa hình a. Khái ni m chung B m t v Trái Ðt r t ph c t p và đa d ng v hình d ng, n ơi núi cao hi m tr , n ơi là bi n sâu, n ơi là đng b ng trù phú dân c ư Hình d ng c a b m t Trái Ð t nĩi chung hay m t khu v c nào đĩ nĩi riêng đưc g i là đa hình. Ð a hình m t khu v c ph thu c tồn b nh ng ch l i lõm cĩ trong khu v c. Nh ng ch l i lõm là các y u t đa hình. Các y u t đa hình đưc đc tr ưng b i hình thái, tr c l ưng hình thái, ngu n g c và tu i đa hình. - Hình thái đa hình là hình d ng bên ngồi các y u t đa hình. Các y u t đa hình cĩ th là dươ ng (l i) nh ư m t qu đi, m t dãy núi cĩ th là âm (lõm) nh ư m t b n đa, cĩ th trịn nh ư m t đnh đi hay nh n nh ư đnh núi. - Tr c l ưng hình thái là s bi u th kích th ưc chính xác các hình thái đa hình, đc tr ưng b i các ch s đnh lưng nh ư di n tích, đ cao tuy t đi, đ dài s ưn d c, đ d c Tr c l ưng hình thái là c ơ s đ ti n hành phân lo i các y u t đa hình. Ví d : D a vào di n tích mà cĩ: C c đi đa hình, đi đa hình, trung đa hình, vi đa hình. b. Ngu n g c đ a hình Tt c nh ng quá trình làm thay đi hình d ng b m t v Trái Ð t đưc g i là các quá trình hình thành đa hình. Các ho t đng đa ch t đã trình bày ch ươ ng 2 và ch ươ ng 3 là ngu n g c hình thành nên đa hình b m t Trái Ð t nh ư hi n nay. Tuy v y, trong các yu t đa hình c th , vai trị c a hai nhĩm quá trình n i l c và ngo i l c th hi n khác nhau. Ho t đng n i sinh đĩng vai trị ch y u trong s hình thành t o các y u t đa hình l n, cịn trong vi c thành t o các đa hình nh , quá trình n i sinh cĩ vai trị th y u, th m chí ch cĩ tác d ng gián ti p. Căn c vào các quá trình hình thành ch y u, đa hình b m t Trái Ð t đưc chia thành đa hình ki n t o (do ho t đng n i sinh) và đa hình bĩc mịn - b i t (do ho t đng ngo i sinh). 5.2. Ð a hình l c đa a. Mi n núi Là nh ng ph n c a v Trái Ð t đưc nâng lên r t cao so v i m t bi n ho c so v i các đng b ng lân c n. Ð c đim n i b t c a mi n núi là cĩ đ chia c t ngang và chia c t sâu r t ln. V n đng ki n t o đĩng vai trị quy t đnh trong s t o thành mi n núi. Trong mi n núi cĩ nh ng dãy núi cao, các thung l ũng, đng b ng gi a núi và các b n đa. Gia mi n núi và mi n đng b ng xung quanh cĩ m t đưng ranh gi i d nh n th y cĩ d ng m t đưng cong khép kín bao quanh mi n núi. Vi t Nam cĩ g p m t s đng bng gi a núi nh ư đng b ng Th t Khê - L ng S ơn, đng b ng Tú Lê - Yên Bái Nh ng vùng khá b ng ph ng cĩ đ cao t vài tr ăm mét đn hàng ngàn mét g i là cao nguyên. Vi t Nam cĩ nhi u cao nguyên nh ư Ð ng V ăn - Hà Giang, Mc Châu - S ơn La, vùng Tây Nguyên cĩ 5 cao nguyên Hi n nay ch ưa cĩ s th ng nh t trong vi c dùng đ cao đ xác đnh ranh gi i vùng núi cao, trung bình và th p. M t s tác gi đ ngh : Ð cao nh h ơn 1000 m là vùng vúi th p; t 1000-2000 m là vùng núi trung bình và >2000m là vùng núi cao. b. Mi n đ ng b ng Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .68
27. Là nh ng vùng r ng l n trong l c đa cĩ đa hình b ng ph ng. Ð ng b ng cĩ ngu n gc t v n đng ki n t o đưc g i là đng b ng mi n n n v i các tên g i nh ư đng b ng mĩng n n ho c đng b ng m t l p (hay đng b ng nguyên sinh). Ð ng b ng cĩ ngu n g c t các ho t đng ngo i sinh cĩ châu th , cánh đng cacxt ơ (karst), đng b ng b ăng tích Ðng bng B c b và đng b ng Nam b n ưc Vi t Nam là các châu th . Gi a đng b ng và mi n núi cĩ th cĩ mi n chuy n ti p g i là mi n trung du cĩ các đc đim nh ư: các đi bát úp ng ăn cách nhau b i các thung l ũng t ươ ng đi r ng. Vi t Nam, vùng trung du đin hình g p các t nh Phú Th , Vĩnh Phúc, Thái Nguyên Câu h i ơn t p 1. Trình bày quá trình phá hu khống v t và đá? 2. Trình bày ho t đng đa ch t c a giĩ th i và ý ngh ĩa? 3. Ho t đng đa ch t c a n ưc ch y trên m t và ý ngh ĩa ca nĩ? 4. Ho t đng đa ch t c a n ưc ng m? Gi i thích hi n t ưng đt tr ưt? 5. Ho t đng c a macma và ý ngh ĩa ca nĩ? 6. Vn đng ki n t o c a v Trái ðt? 7. ða hình b m t Trái ðt ph n l c đa? Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .69
28. CH ƯƠ NG V ÐA CH T VÀ ðA HÌNH VI T NAM Cu t o đa ch t và đa hình Vi t Nam là các y u t quan tr ng trong s hình thành nên ngu n tài nguyên đt n ưc ta. 1. Ð a ch t Vi t Nam 1.1. Tĩm l ưc tình hình nghiên c u đa ch t Vi t Nam Sau khi bình đnh xong Vi t Nam và Ðơng D ươ ng, ng ưi Pháp b t đu nghiên c u đa ch t đ phát hi n các tài nguyên khống s n trong lịng đt. M t s cơng trình nghiên c u c a các nhà đa ch t Pháp đn nay v n đưc đánh giá cao. Năm 1954, Vi t Nam t m chia làm hai mi n. mi n B c, các nhà đa ch t Vi t Nam đưc s c ng tác, giúp đ c a các nhà đa ch t Nga (Liên Xơ c ũ) đã ti n hành nghiên c u tồn di n đa ch t mi n B c Vi t Nam. Hàng lo t cơng trình đã hồn thành và đưc cơng b nh ư: "Ða ch t Vi t Nam ph n mi n B c" kèm theo b n đ đa ch t t l 1/1.000.000; các b n đ đa ch t t l trung bình cho các khu v c; m t s b n đ đa ch t l n và chi ti t các m , các khu xây d ng C ũng trong th i gian này, các nhà đa ch t Vi t Nam, mi n Nam cùng các chuyên gia đa ch t M và các n ưc phát tri n khác ti n hành điu tra tồn b đa ch t mi n Nam. Do nh h ưng chi n tranh nên tài li u v đa ch t m t s vùng kém chính xác. Sau khi th ng nh t đt n ưc, m t s đt điu tra đa ch t l n đưc tri n khai các t nh phía Nam. N ăm 1978, b n đ đa ch t cho tồn Vi t Nam t l 1/1.000.000 và 1/500.000 đưc cơng b . K t qu nghiên c u đa ch t Vi t Nam cĩ ý ngh ĩa đc bi t quan tr ng trong s nghi p phát tri n kinh t . Cùng v i vi c hi u bi t c u t o và c u trúc đa cht, chúng ta đã cĩ nh ng hi u bi t khá đy đ v ngu n tài nguyên trong lịng đt c a mình. Nh ng thành t u ban đu trong vi c th ăm dị và khai thác d u khí, khai thác than, xây d ng các cơng trình thu đin, phát tri n s n xu t xi m ăng, s n xu t phân bĩn cho nơng nghi p đu xu t phát t k t qu nghiên c u đa ch t Vi t Nam. 1.2. Các thành h đá Vi t Nam Ph n này ch nêu v n t t nh ng nét chính c a các thành h đá Vi t Nam, mu n hi u bi t c th h ơn c n đc thêm các sách tham kh o v d a ch t n ưc ta. a. Thành h ti n Cambri Các đá Thái c l ra thành m t d i ch y d c theo t ng n sơng H ng t ph Lu đn Lao Cai. Ðây là nh ng đá c nh t Vi t Nam, ph n l n b bi n ch t m nh m nh ư phi n k t tinh, gnai cĩ xilimanit, amphibơlit Ngồi ra, cịn g p đá Thái c đa kh i Cơng tum, đây gp octognai, paragnai cĩ ch a gn ơrat, amphibon, micaden. Ðá Thái c b vị nhàu và u n n p mnh. Theo nhà đa ch t ng ưi Nga A.Gatinxki (1973) đá amphibơlit B o Hà - Lao Cai cĩ tu i tuy t đi t 2.070 tri u đn 2.300 tri u n ăm. Các đá nguyên sinh l ra vùng cĩ đa hình đưc nâng cao gi ng nh ư đá Thái c nh ư: Vùng th ưng ngu n sơng Ch y; Chiêm Hố - Tuyên Quang; Sapa Lào Cai; S m S ơn - Thanh Hố; Cơng tum. Các đá nguyên sinh ph bi n là phi n k t tinh; phi n mica, đá hoa, qu c zit, paraamphibơlit. Ho t đng macma và v n đng ki n t o làm các đá b vị nhàu và u n n p m nh, nhi u n ơi đá nguyên sinh n m trái kh p trên đá tr h ơn, Ngh ĩa L g p đá nguyên sinh n m trên đá Ðêvon. b. Thành h Cambri Ðá cĩ tu i Cambri Vi t Nam g p ít, ph n c c B c g p Changpung lo i đá vơi màu đen ch a hĩa th ch Trùng ba lá. mi n Nam nhà đi ch t ng ưi Pháp E.Saurin x p đip Ðà Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .70
29. Lt cĩ tu i Cambri-silua v i các đá t trên xu ng d ưi là qu c zit, phi n mica tr ng và đen, an đêzit, amphibơlit và phi n mica đen. Vi c chia thành các th ng trong h này g p r t nhi u khĩ kh ăn vì đá ch a ít hố th ch. Ho t đng macma và ho t đng ki n t o trong h này di n ra ít. c. Thành h Ĩcđơvic Hố th ch trong các đá ĩc đơvic c ũng r t nghèo nàn, cĩ n ơi h u nh ư khơng g p, do v y vi c phân chia các th ng r t khĩ kh ăn. M t s vùng, các nhà đa ch t g i chung là đá nguyên sinh h , Cambri th ưng ho c silua h . Ðá ĩc đơvíc l ra N m Ho, Tràng Xá, Ðình C , ven sơng Mã. Vùng N m Ho g p đá cát k t, sét k t màu đ nh t, đá al ơrơlít màu xám xanh cĩ hố th ch trùng ba lá đc tr ưng c a ĩc đơvic. Vùng Tràng xá g p đá phi n th ch màu xám xanh cĩ hố th ch. Ho t đng macma và ki n t o gi ng Cambri. d. Thành h Silua Cũng nh ư đá ĩc đơvíc, đá silua ta đưc nghiên c u ch ưa k và th ưng phi ghép v i đá ĩc đơvíc. Vùng sơng Mã g p đá vơi đá b hố đá hoa. Vùng Hưng Lp là cát k t, sét k t màu đen cĩ ch a Trùng ba lá. Ho t đng macma khơng th y rõ, n u cĩ đá bi n ch t là do ho t đng macma xâm nh p v sau gây nên. e. Thành h Ðêvon Ðá tr m tích Ðêvon ph bi n r t r ng rãi, đin hình là các tr m tích cĩ tu i Ðêvon trung (Eipen -D2e). Các đá Ðêvon g p sơng Ch y, sơng Hi n, V nh H Long, B c Ninh, Ðình L p, Ðơng Tri u, xung quanh Hu , Cơng tum Ðá tr m tích đin hình là đá vơi cĩ hố th ch san hơ (Núi Voi - Ki n An), sét vơi, cát k t ch a mica, al ơrolit, sét k t. Ngồi san hơ cịn g p các hố th ch Uy n Túc, Ðài Ti n. Nha Trang g p đá vơi cĩ ch a hố th ch là Ðài Ti n. Ho t đng macma và ki n t o trong k Ðêvon di n ra y u. f. Thành h Các bon - Pecmi Hai h Các bon - Pecmi th ưng đoc ghép chung trong nguyên đi c sinh s m. Các đá h này khơng bi n đi m y. Ph bi n nh t là các đá vơi màu xám sáng, ngồi ra cịn g p đá vơi màu xám đen, b t k t, sét k t, sét ch a than. Nh ng hố th ch ch đo c a thành h này là Trùng thoi, Chân rìu, Tay cu n, san hơ 4 tia. N ăm 1973 Lê Hùng xác đnh Bơ xít vùng Phĩ bng huy n Mèo V c cĩ tu i pecmi th ưng dày t 10-12 m. Cơng tum g p đá sét k t cĩ tu i cácbon - pecmi n m ph trên đá vơi cĩ tu i Ðê von. Ho t đng macma và ki n t o trong hai k này di n ra y u. g. Thành h Tria s Tr m tích Trias c ũng khá ph bi n n ưc ta, đa s tr m tích l c đa nh ư d ăm k t, cu i kt, cát k t, sét k t. Hố th ch Trias khá phong phú nh ưng nhi u n ơi b o t n kém gây nhi u khĩ kh ăn trong vi c phân các th ng. Ðá Trias g p vịng cung sơng Ch y,vịng cung B c S ơn, Ðng M , Ðơng Tri u, sơng Ðà, M ưng Tè, Ð ng Nai, Ð c L c Các đá cát k t, sét k t, ácgilit cĩ màu s c khác nhau n m xen k v i nhau. Các hố th ch Mang phi n đin hình là Claraia đc tr ưng cho tu i In đi thu c Trias h . Lo i hố th ch đin hình th hai là Cúc đá- amnơnit. M t s n ơi g p Tuf núi l a, cát k t th ch anh, qu c zit. Ho t đng macma, v n đng ki n t o di n ra m nh m làm cho đá Trias ph c t p, th n m khơng n đnh, th ưng b u n n p ho c đt gãy. h Thành h Jura Ðá tu i Jura ít ph bi n h ơn Trias. Các tr m tích th ưng g p là sét k t, b t k t, cát k t, m t s n ơi nh ư vùng tr ũng An Châu, V ăn Lãng, Bình Liêu, Quang huy, Con Cuơng Hố th ch đin hình là ngành Chân lá và b t đu g p hố th ch th c v t. Ví d : Ði p Hà c i, th t các đá t trên xu ng d ưi nh ư sau: Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .71
30. - B t k t, cát k t màu đ xen v i các l p b t k t, sét k t màu đen, ch a v a than m ng cĩ hố th ch ptytophiflium s.p. - Cu i k t, s i k t xen các l p b t k t, sét k t màu đen, đ nh t, cĩ di tích các d u v t gn sĩng. - Sét k t, b t k t, cát k t màu đen phân l p m ng cĩ ch a hố th ch ngành Chân lá. Vùng N m Xe Lai Châu g p phun trào baz ơ, xuyên vào tr m tích Jura. Ðá sét k t Tr An b an đêzit xuyên vào tu i Jura s m. i. Thành h Crêta Ðá Crêta cĩ nhi u đc đim gi ng đá Jura, tr m tích ch y u cĩ ngu n g c l c đa, hố th ch nghèo nàn gây nhi u khĩ kh ăn cho vi c phân chia t m . Ðá Crêta ph bi n là cu i k t, bt k t, sét k t màu đ n m xen phun trào siêu baz ơ, ngồi ra cịn g p đá granit 2 mica, granit cĩ tucmalin. Các đá Crêta l ra m t s n ơi nh ư B c Giang, Thái Nguyên, Bc Thái, Tây Ði n Biên Ph , ven sơng Ðà k. Thành h Ð tam Ða s đá Ð tam cĩ tu i Nêogen, tu i Paleogen g p ít h ơn. Ðá Ð tam l ra ven sơng H ng t Lào Cai xu ng đn Yên Bái, vùng tr ũng quanh th xã Tuyên quang, ven sơng Ðà, sơng C và vùng Na D ươ ng. Nh ng đá đin hình là cu i k t, cát k t, sét k t cĩ ch a than. Trong đá Ð tam ch a nhi u hố th ch là đng v t n ưc ng t và di tích th c v t trong các v a than. Ho t đng macma k này g i chung là các xâm nh p Fanxif ăng v i nh ng đá ch y u là granit, điơrit. l. Thành h Ð t Tr m tích k Ð t g p ch y u nh ng vùng cĩ đa hình tr ũng, th p nh ư vùng tr ũng Bc B , vùng tr ũng Nam b , các thung l ũng vùng đi núi t o l p nên nh ng vùng đt phù sa màu m c a n ưc ta. Vùng đi núi, tr m tích Ð t g m s ưn tích, l ũ tích, phù sa các thung l ũng d c theo h th ng sơng su i. Vùng giáp ranh gi a mi n núi và trung du v i đng b ng hi n đi g p m t s th m phù sa c nh ư Xuân Mai, Sĩc S ơn Các đá tr m tích đ t ph bi n là cu i, s i, cát, b t d ng b r i và sét k t. Ðá h u cơ đin hình là than bùn g p vùng tr ũng B c B và Nam B , vùng đa hình cao g p latêrit, bơxit Ðu k Ð t di n ra m t s ho t đng macma khá m nh, đin hình là các phun trào bazan, đá bazan cĩ tu i Ð t g p nhi u n ơi nh ư vùng Tây Nguyên, V ĩnh Linh, Ph Qu ỳ Mt s tr m tích Ð t ch a hố th ch cĩ ngu n g c bi n r t đin hình nh ư Trùng L , Chân rìu và th c v t, điu này ch ng t hi n t ưng bi n ti n và thối nên cĩ s đan xen gi a các tr m tích l c đa v i tr m tích bi n. 1.3. Tài nguyên - Khống s n Kt qu nghiên c u đa ch t Vi t Nam cho th y lịng đt n ưc ta ch a nhi u khống sn quý. M d u khí t p trung vùng th m l c đa và bi n ðơng, m t ph n đang đưc khai thác. Nh ng m than l n cĩ ch t l ưng t p trung mi n ven bi n Ðơng Bc. M vàng sa khống B ng Miêu và nhi u n ơi khác, các lo i qu ng, các lo i đá quý M t s khống sn r t quý dùng đ s n xu t phân bĩn trong nơng nghi p nh ư apatit Cam đưng - Lao Cai. Mt ngu n khống s n quý n a là đá vơi đưc s d ng r ng rãi trong cơng nghi p xây d ng, giao thơng v n t i, trong nơng nghi p s n xu t ch t c i t o đt Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .72
31. 2. Ð a hình Vi t Nam Vi t Nam n m trong vùng Ðơng - Nam Châu Á, tr n v n B c bán c u. N ưc ta cĩ hình d ng khá đc bi t, dài theo h ưng B c - Nam, hai đu phía B c và phía Nam rng cịn gi a h p. N ơi r ng nh t phía B c h ơn 600 km, phía Nam kho ng 400 km, n ơi h p nh t g p mi n trung kho ng 50 km. Tồn b phía ðơng đt li n Vi t Nam đưc bao b c b ng bi n Ðơng v i đưng b bi n dài 3.260 km kéo dài t Mĩng Cái - Qu ng Ninh đn Hà Tiên. Ph n l c đa Vi t Nam cĩ hai mi n đa hình chính: Mi n núi và mi n đng b ng. mt s n ơi, xen k mi n núi v i mi n đng b ng cĩ m t vùng đa hình đc bi t g i là mi n trung du. 2.1. Mi n núi Mi n núi n ưc ta chi m 4/5 di n tích c n ưc. Ð a hình mi n núi g m các dãy núi cao, các đt g y sâu, các cao nguyên, đng b ng tr ưc núi và đng b ng gi a núi. Nhi u dãy núi ln và các đt gãy ch y theo h ưng Tây Bc- Ðơng Nam nh ư dãy Hồng Liên S ơn mi n Tây Bc, các dãy núi Tr ưng S ơn Bc Mi n ðơng Bc n ưc ta cĩ m t s dãy núi cao ch y theo h ưng vịng cung nh ư vịng cung Ngân - S ơn, vịng cung ðơng Tri u Sơng H ng, sơng Ðà, sơng Mã là nh ng đt gãy ch y theo h ưng Tây Bc - Ðơng Nam Tĩm l i di n tích n ưc ta tuy khơng r ng nh ưng cĩ đa hình r t ph c t p. Các nhà đa ch t, đa lý chia mi n núi n ưc ta thành các khu v c l n: Ðơng B c, Tây Bc, Tr ưng Sơn B c, Tr ưng S ơn Nam và Tây Nguyên. M i khu v c cĩ nh ng đc đim riêng v c u t o đa ch t, d ng đa hình, m c đ chia c t, tài nguyên khống s n, khí h u và th m th c v t. Dãy núi cao nh t n ưc ta là Hồng Liên S ơn v i đnh Fanxif ăng cao 3143 mét, đưc coi là mái nhà c a Ðơng D ươ ng. Mi n núi n ưc ta cịn cĩ m t s đnh núi cao h ơn 2000 mét nh ư Tây Cơn Lĩnh 2427 mét, Ng c Linh cao 2598 mét, Bi đup 2286 mét Ða hình mi n núi chia c t m nh, các đt gãy th ưng t o các dịng ch y. Nh ng cao nguyên l n n ưc ta g p mi n núi là Ð ng V ăn - Hà Giang, M c Châu - S ơn La, Tây Nguyên g m 5 cao nguyên liên ti p nhau: Gialai- Cơng tum, Ð c L c, ðà L t, Lâm Ð ng và Snarơ. Ð cao tuy t đi c a các cao nguyên thay đi t vài tr ăm mét đn hàng ngàn mét. Trong vùng núi cịn g p nhi u đng b ng v i di n tích khá l n: Ði n Biên Ph - Lai Châu, Th t Khê - L ng S ơn, Tú L - Ngh ĩa L , đng b ng Than Uyên. M t s k t qu nghiên c u gn dây cho th y vùng Tây Bc n ưc ta đang đưc v n đng nâng lên. Ði v i s n xu t lâm nghi p và nơng nghi p, mi n núi n ưc ta cĩ nhi u ti m n ăng l n. Nh ng r ng g quý, các lâm s n, các lồi đng v t quý hi m, các lo i d ưc li u quý đu gp mi n núi. Nhi u lo i cây tr ng cĩ giá tr cao đưc gieo tr ng mi n núi nh ư chè, cà phê, cao su, h tiêu, qu , sa nhân, các lo i cây ăn qu . Nhi u lo i rau gi ng đưc s n xu t Sapa, Ð ng V ăn. Mi n đi núi n ưc ta th ưng xuyên ch u tác đng m nh m c a các ho t đng đa ch t ngo i sinh, đin hình nh t là n ưc ch y trên m t. Trong m y ch c n ăm qua, do nhi u nguyên nhân nh ư: khai thác r ng, xây d ng các khu kinh t m i, đt n ươ ng làm r y c a các dân tc.v.v làm cho th m r ng b tàn phá nghiêm tr ng. Theo nh ng tài li u g n đây, mi n núi nưc ta hi n cĩ nhi u tri u ha đt tr ng đi núi tr c. Vùng đt r ng l n này đang b thối hố rt nghiêm tr ng do b xĩi mịn b i n ưc ch y trên m t. Chúng ta đang ph i t p trung r t nhi u ti n c a, trí tu và cơng s c đ d n ph kín cây xanh trên các vùng đt tr ng đi núi tr c theo h ưng phát tri n tr ng r ng, s n xu t nơng lâm k t h p 2.2. Mi n đng bng châu th Mi n đng b ng Vi t Nam đưc t o thành do quá trình b i t phù sa c a các h th ng sơng ngịi, m t ph n rìa các đng b ng ti p giáp v i bi n Ðơng. Mi n đng b ng n ưc ta đưc chia thành: đng b ng B c b , đng b ng Nam b và đng b ng ven bi n mi n Trung. Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .73
32. Các v t li u tr m tích t o l p đng b ng cĩ tu i ð tam phía d ưi tu i ð t ph lên phía trên và hi n đươ ng đưc b i đp ti p. Nh ng k t qu nghiên c u tr m tích k Ð t cho th y: đng b ng B c b đã tr i qua vài l n bi n ti n và bi n thối. Ð t bi n ti n g n đây nh t di n ra Holoxen trung cách đây 6000-10000 n ăm, đt bi n ti n này ng p kh p đng b ng, n ưc bi n dâng cao t 3-5 m so v i hi n t i. Mt s khu v c ven bi n Ðơng Tri u - Qu ng Ninh, Thu nguyên- H i Phịng đang b hố đm l y ch ng t nh ng vùng này đang b v n đng h xu ng. M t s khúc sơng Hng, lịng sơng đưc l ng đng nhi u phù sa đ hình thành nh ng bãi b i c ũng là b ng ch ng c a v n đng h xu ng. Ðc đim c ơ b n c a đng b ng là cĩ đa hình khá b ng ph ng, đ cao tuy t đi khơng ln. Ð cao tuy t đi bình quân c a đng b ng B c b kho ng 3m, đng b ng Nam b kho ng 1m. T c đ ti n ra bi n c a đng b ng n ưc ta khá nhanh Mi n đng b ng n ưc ta là nh ng lo i đt phù sa màu m , đã đưc s d ng t lâu vào sn xu t nơng nghi p và hi n t i là nh ng vùng s n xu t nơng nghi p chính c a n ưc ta. Nh ng cây tr ng chính vùng đng b ng là các lo i cây ng n ngày nh ư cây l ươ ng th c, cây cơng nghi p, các lo i rau Ph n đng b ng ti p giáp v i bi n th ưng b m n hố do nh h ưng c a n ưc bi n, đc bi t là vùng đng b ng sơng C u Long, hi n t ưng m n hố đt cĩ th vào sâu trong đt li n vài ch c km. Câu h i ơn t p 1. Ch ng t r ng n ưc ta cĩ n n đa ch t phong phú, đa d ng? Ý ngh ĩa? 2. ða hình mi n núi và ý ngh ĩa? 3. ða hình mi n đng b ng châu th và ý ngh ĩa ? Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .74
33. TÀI LI U THAM KH O CHÍNH 1. Nguy n V ăn Chi n: Ð a ch t đi c ươ ng- T sách Ð i h c bách khoa - Hà N i 1957. 2. Nguy n V ăn Chi n - Tr nh Ích- Phan Tr ưng Th : Th ch h c - Nhà xu t b n ði h c và THCN - Hà N i 1975. 3. Tr n Anh Châu: Ð a ch t đi c ươ ng - NXB Giáo d c - Hà N i 1992. 4. Nguy n Ðình Cát: Nh ng v n đ ki n t o h c - NXB Khoa h c k thu t - Hà N i 1975. 5. Bê Ch ch Chin: Khống v t h c - tài li u do Nguy n V ăn Chi n d ch - Hà N i 1961. 6. Võ N ăng L c. Ð a ch t đi c ươ ng. Nhà xu t b n Giao thơng v n t i - Hà N i. 2002. 7. Cao Liêm: B i gi ng đa ch t h c - Ð i h c Nơng nghi p I - Hà N i 1964. 8. Hồng Tr ng Mai: Khống v t h c- NXB Ð i h c và THCN - Hà N i 1975. 9. Ð H ưng Thành: Ða hình b m t Trái Ð t. T sách ÐH S Ư ph m I- Hà N i 1982. 10. T ng Duy Thanh: Ð a ch t l ch s . NXB Ð i h c và THCN - Hà N i 1975. Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .75
34. MC L C LI GI I THI U 2 M ðU: NI DUNG, PH ƯƠ NG PHÁP VÀ Ý NGH ĨA C A Ð A CH T H C 3 1. N i dung nghiên c u và m t s ngành c a đa ch t h c 3 2. Ph ươ ng pháp nghiên c u c a đa ch t h c 3 3. Ý ngh ĩa c a đa ch t h c 4 Ch ươ ng I. TRÁI ðT VÀ V TRÁI Ð T 5 1. Trái Ð t và h M t Tr i 5 1.1 H M t Tr i 5 1.2 Hình d ng và kích th ưc Trái Ð t: 6 1.3. S v n đng c a Trái Ð t 7 1.4. Nhi t Trái Ð t 7 1.5. T tr ng Trái Ð t 7 1.6. C u trúc Trái Ð t 8 2. V Trái Ð t 9 2.1. C u trúc v Trái Ð t 9 2.2. Thành ph n v t ch t c a v Trái Ð t 9 2.3. V phong hố 10 3. ða ch t l ch s 11 3.1. Tu i tuy t đi c a đá và khống v t 11 3.2. Tu i t ươ ng đi c a đá và khống v t 12 3.3. Niên đi đa ch t 13 3.4. M t s gi thuy t v ngu n g c Trái Ð t 14 Ch ươ ng II. KHỐNG V T H C 16 1. Ð nh ngh ĩa khống v t 16 2. Quá trình hình thành khống v t 16 3. M t s tính ch t c a khống v t 16 3.1. Tính ch t v t lý 16 3.2. Tính ch t hố h c 18 4. Phân lo i khống v t 18 5. Mơ t m t s khống v t 19 5.1. L p silicat 19 5.2. L p Cácbơnát 20 5.3. L p Oxýt 21 5.4. L p hydroxýt 22 5.5. L p sunphua 22 5.6. L p Sunphát 23 5.7. L p Halơit (l p mu i m ) 23 5.8. L p ph tphát 23 5.9. L p Vonframat 24 5.10. L p nguyên t t nhiên 24 6. Vai trị c a khống v t trong n n kinh t qu c dân 25 Ch ươ ng III. ÐÁ 26 1. Ð nh ngh ĩa và phân lo i đá 26 2. Ðá macma 26 2.1. Ð nh ngh ĩa và phân lo i đá macma 26 2.2. Thành ph n hố h c đá macma 27 2.3. Thành ph n khống v t đá macma 27 2.4. M t s đá macma 28 3. Ðá tr m tích 30 3.1. Ð nh ngh ĩa, hình thành và phân lo i đá tr m tích 30 Tr ưng ði h c Nơng nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình ða ch t .76