Y đa khoa - Tuyến yên

Nội dung text: Y đa khoa - Tuyến yên

1. TUYEÁN YEÂN Ths. Bs. Nguyễn Phuùc Hậu Phoù Chuû Nhieäm BM Sinh lyù hoïc ÑAÏI HOÏC Y DÖÔÏC TP HCM
2. Tuyeán yeân chia ra hai phaàn rieâng bieät: Tuyeán yeân tröôùc laø yeân tuyeán Tuyeán yeân sau laø yeân thaàn kinh. Tuyeán yeân tröôùc tieát ra 6 hormon, ñoùng vai troø chính trong söï kieåm soaùt chöùc naêng chuyeån hoùa cuûa toaøn cô theå: - Hormon phaùt trieån cô theå GH (Growth Hormone). - Hormon höôùng voû thöôïng thaän ACTH (Adreno Cortico Tropin Hormone).
3. -Hormon kích thích tuyeán giaùp TSH (Thyroid - Stimulating Hormone). - Hormon kích thích tuyeán vuù P (Prolactin). - Hormon kích thích nang tröùng FSH (Follicle - Stimulating Hormone). - Hormon taïo hoaøng theå LH (Luteinizing Hormone).
4. Tuyeán yeân sau chöùa hai hormon laø: - Hormon choáng baøi nieäu ADH (AntiDiuretic Hormone). - Hormon Oxytocin: gaây co cô trôn töû cung vaø tuyeán vuù.
5. Tuyeán yeân tröôùc coù 5 loaïi teá baøo baøi tieát ra 6 hormon laø: - Somatotrop : tieát GH. - Corticotrop : tieát ACTH - Thyrotrop : tieát TSH - Gonadotrop : tieát FSH vaø LH - Lactotrop : tieát prolactin.
6. CHÖÙC NAÊNG CUÛA CAÙC HORMON GIAÛI PHOÙNG VAØ ÖÙC CHEÁ Caùc hormon giaûi phoùng vaø öùc cheá quan troïng cuûa vuøng döôùi ñoài laø: 1. Hormon giaûi phoùng hormon höôùng tuyeán giaùp TRH (Thyrotropin-releasing hormone): noù gaây giaûi phoùng TSH. 2. Hormon giaûi phoùng hormon höôùng voû thöôïng thaän CRH (Corticotropin-releasing hormone): noù gaây giaûi phoùng ACTH.
7. 3. Hormon giaûi phoùng hormon phaùt trieån GHRH (Growth hormone releasing hormone): noù gaây giaûi phoùng GH. 4. Hormon öùc cheá hormon phaùt trieån GHIH (Growth hormone inhibitory hormone): noù gaây öùc cheá vieäc giaûi phoùng GH. 5. Hormon giaûi phoùng caùc hormon höôùng sinh duïc GnRH (Gonado-tropin-releasing hormone): noù gaây giaûi phoùng hai hormon höôùng sinh duïc laø FSH vaø LH.
8. 6. Hormon öùc cheá prolactin PIH (Prolactin inhibitory hormone): noù gaây öùc cheá söï baøi tieát prolactin. 7. Hormon giaûi phoùng prolactin PRH (Prolactin releasing hormone): noù gaây giaûi phoùng prolactin.
9. HORMON PHAÙT TRIEÅN CÔ THEÅ (GH)
10. GH laø moät phaân töû protein, chöùa 191 axít amin trong moät chuoãi ñôn, troïng löôïng phaân töû laø 22.005. GH laøm phaùt trieån haàu heát caùc moâ cuûa cô theå. GH laøm taêng kích thöôùc teá baøo, vaø taêng phaân baøo, phaùt trieån soá löôïng teá baøo, vaø ñaëc bieät laø gaây bieät hoùa moät soá loaïi teá baøo nhö teá baøo xöông vaø teá baøo cô
11. TAÙC DUÏNG TREÂN CHUYEÅN HOÙA CUÛA GH 1. Chuyeån hoùa protein  GH laøm taêng toång hôïp protein trong taát caû caùc teá baøo cuûa cô theå, theå hieän baèng caùc taùc duïng sau ñaây:  1.1 Taêng vaän chuyeån axít amin qua maøng teá baøo:
12. GH tröïc tieáp laøm taêng vaän chuyeån haàu heát caùc axít amin qua maøng vaøo trong teá baøo Taêng noàng ñoä axít amin trong teá baøo, vaø thuaän lôïi cho vieäc toång hôïp protein Taêng dòch maõ mRNA ñeå toång hôïp protein do ribosome ôû maïng noäi baøo töông coù haït trong baøo töông.
13. Taêng söï sao cheùp DNA trong nhaân ñeå taïo thaønh mRNA. Laøm thuùc ñaåy söï toång hôïp protein vaø gaây phaùt trieån, neáu ñuû caùc ñieàu kieän nhö: naêng löôïng, axít amin, vitamin v.v Giaûm söï dò hoùa protein vaø caùc axít amin teá baøo: Do noù huy ñoäng moät löôïng lôùn axít beùo töï do töø toå chöùc môõ, ñeå cung caáp cho nhu caàu naêng löôïng cuûa cô theå, ñeå tieát kieäm söû duïng protein.
14. 2. Chuyeån hoùa lipit GH laøm taêng huy ñoäng axít beùo töø caùc toå chöùc môõ Laøm taêng axít beùo töï do trong maùu, vaø taêng söû duïng axít beùo cho naêng löôïng. Cô theå ñeå daønh ñöôïc protein vaø glucoz, duøng cho söï phaùt trieån.
15. Taùc duïng sinh ceton cuûa GH: Khi GH tieát quaù nhieàu, söï huy ñoäng lipit töø toå chöùc môõ trôû neân quaù möùc, moät löôïng lôùn axít aceto acetic ñöôïc taïo thaønh do gan, vaø ñöôïc giaûi phoùng vaøo dòch cô theå, nhö vaäy gaây tích ceton. Söï huy ñoäng lipit quaù möùc töø toå chöùc môõ cuõng thöôøng gaây ra chöùng gan beùo.
16. 3. Chuyeån hoùa gluxit GH coù 4 taùc duïng chính treân chuyeån hoùa glucoz teá baøo laø: 1. Giaûm söï tieâu duøng glucoz cho naêng löôïng: GH taêng huy ñoäng axít beùo cho naêng löôïng taïo neân moät löôïng lôùn acetyl – CoA gaây taùc duïng ñieàu hoøa ngöôïc (feed back) öùc cheá söï tieâu glucoz vaø glycogen.
17. 2. Taêng söï löu giöõ glycogen trong teá baøo: Glucoz vaø glycogen khoâng bò söû duïng cho naêng löôïng, neân glucoz vaøo trong teá baøo, vaø truøng hôïp thaønh glycogen döï tröõ. Vì vaäy, caùc teá baøo nhanh choùng bò baõo hoøa glycogen, vaø khoâng theå döï tröõ nhieàu hôn nöõa.
18. 3. Teá baøo giaûm thu nhaän glucoz vaø taêng noàng ñoä glucoz maùu – “Beänh ñaùi thaùo ñöôøng do tuyeán yeân”: Khi GH ñöôïc tieát nhieàu, ñaàu tieân, caùc teá baøo thu nhaän nhieàu glucoz, vaø noàng ñoä glucoz maùu giaûm nheï, nhöng taùc duïng naøy chæ keùo daøi töø 30 phuùt ñeán 1 giôø, vaø roài coù taùc duïng ngöôïc laïi, söï chuyeån glucoz vaøo teá baøo giaûm.
19. Vì teá baøo ñaõ thu nhaän glucoz quaù möùc vaø ngöøng thu nhaän theâm, neân noàng ñoä glucoz maùu thöôøng taêng leân tôùi 50 % hay hôn nöõa so vôùi bình thöôøng Xuaát hieän glucoz trong nöôùc tieåu, goïi laø ñaùi thaùo ñöôøng do tuyeán yeân.
20. 4. Söï baøi tieát insulin taêng: GH gaây ra taêng noàng ñoä glucoz maùu, kích thích teá baøo beta cuûa ñaûo Langerhans tuyeán tuïy baøi tieát nhieàu insulin. GH coù taùc duïng kích thích tröïc tieáp treân teá baøo beta. Gaây kích thích maïnh söï baøi tieát insulin cuûa tuïy, laøm bò kieät queä, taïo ra beänh ñaùi thaùo ñöôøng tuïy thöïc söï. Vì vaäy GH ñöôïc coi laø coù taùc duïng sinh ñaùi thaùo ñöôøng.
21. Hoaït ñoäng cuûa GH caàn coù söï phoái hôïp cuûa insulin vaø gluxit, Thieáu insulin vaø gluxit, GH seõ khoâng gaây phaùt trieån cô theå ñöôïc. Insulin vaø gluxit cung caáp naêng löôïng cho chuyeån hoùa vaø phaùt trieån, insulin laøm taêng söï vaän chuyeån moät soá axít amin vaøo trong teá baøo, cuõng nhö taêng vaän chuyeån glucoz vaøo teá baøo.
22. 3.1.2. Kích thích suïn vaø xöông phaùt trieån Taùc duïng hormon phaùt trieån laø taêng phaùt trieån xöông: (1) Taêng giöõ protein cho teá baøo suïn vaø teá baøo sinh xöông, laøm xöông phaùt trieån, (2) Taêng möùc sinh saûn cuûa caùc teá baøo (3) Chuyeån teá baøo suïn thaønh teá baøo sinh xöông
23. Hai cô cheá chính cuûa söï phaùt trieån xöông: -Xöông daøi phaùt trieån chieàu daøi ôû suïn ñaàu xöông, ñaàu xöông ñöôïc taùch rieâng khoûi thaân xöông qua suïn noái. Söï phaùt trieån naøy taïo ra suïn môùi, suïn chuyeån thaønh xöông môùi, laøm keùo daøi thaân xöông vaø ñaåy ñaàu xöông caøng xa ra.
24. Ñoàng thôøi, baûn thaân suïn ñaàu xöông cuõng bò söû duïng daàn daàn ñeå sau tuoåi tröôûng thaønh, suïn ñaàu xöông khoâng daøi theâm ñöôïc nöõa. Luùc naøy xaûy ra söï noái thaân xöông vôùi ñaàu xöông vaø xöông heát daøi. GH kích thích taát caû caùc quaù trình naøy, nhöng moät khi ñaàu xöông ñaõ noái vôùi thaân xöông, GH khoâng coù khaû naêng laøm xöông daøi theâm ñöôïc nöõa.
25. Cô cheá thöù hai laø: Caùc teá baøo taïo xöông naèm ôû chung quanh xöông vaø naèm ôû moät soá hoá xöông Chuùng taïo xöông môùi treân beà maët cuûa xöông cuõ Ñoàng thôøi, caùc teá baøo huûy xöông ôû trong xöông huûy ñi caùc xöông cuõ. Khi möùc ñoä taïo xöông lôùn hôn möùc ñoä huûy xöông, chieàu daøy cuûa xöông seõ taêng leân.
26. GH kích thích maïnh taïo coát baøo Xöông coù theå tieáp tuïc to ra suoát ñôøi, ñaëc bieät laø xöông maøng. Thí duï: xöông haøm bò kích thích ñeå phaùt trieån, ngay caû sau tuoåi tröôûng thaønh, laøm caèm vaø haøm raêng döôùi nhoâ ra phía tröôùc. Xöông soï coù theå phaùt trieån daøy ra, vaø laøm xöông nhoâ ra treân hoá maét.
27. GH taùc duïng kích thích gan vaø moät phaàn nhoû caùc toå chöùc khaùc taïo ra somatomedin, Somatomedin taùc duïng maïnh laøm taêng söï phaùt trieån cuûa xöông. Coù 4 somatomedin nhưng quan troïng nhaát laø somatomedin-C, coøn goïi laø IGF-I, noàng ñoä cuûa noù trong huyeát töông coù quan heä maät thieát vôùi möùc baøi tieát GH.
28. Ngöôøi ta cho raèng taùc duïng cuûa GH chuû yeáu laø thoâng qua somatomedin hôn laø taùc duïng tröïc tieáp treân xöông vaø caùc toå chöùc ngoaïi bieân khaùc.
29. GH noù chòu traùch nhieäm cho söï phaùt trieån cuûa moât soá moâ, vaø cô cheá somatomedin khoâng phaûi laø luoân luoân caàn thieát. GH gaén moät caùch yeáu vôùi caùc protein huyeát töông trong maùu, noù ñöôïc giaûi phoùng töø maùu vaøo toå chöùc raát nhanh, thôøi gian baùn huûy trong maùu laø döôùi 20 phuùt.
30. somatomedin-c gaén chaët vôùi protein mang trong maùu, Do ñoù somatomedin-C giaûi phoùng raát chaäm töø maùu vaøo toå chöùc Thôøi gian baùn huûy khoaûng 20 giôø, seõ keùo daøi taùc duïng gaây phaùt trieån.
31. 3.1.3. Ñieàu hoøa söï baøi tieát GH Trong nhieàu naêm ngöôøi ta tin raèng GH ñöôïc baøi tieát chæ trong thôøi kyø cô theå phaùt trieån Sau tuoåi tröôûng thaønh noù khoâng ñöôïc baøi tieát. Thöïc ra sau tuoåi tröôûng thaønh, söï baøi tieát chæ bò giaûm ñi, ôû tuoåi giaø söï baøi tieát giaûm 25 % so vôùi tröôûng thaønh. .
32. Söï baøi tieát GH thay ñoåi töøng phuùt vaø taêng leân trong nhöõng tröôøng hôïp: Nhòn ñoùi, ñaëc bieät laø giaûm traàm troïng protein, giaûm ñöôøng huyeát, noàng ñoä axít beùo trong maùu giaûm thaáp, taäp luyeän lao ñoäng, bò kích thích, vaø chaán thöông. Ñaëc bieät noù taêng trong 2 giôø ñaàu sau khi nguû say.
33. Noàng ñoä GH trong huyeát töông ngöôøi lôùn laø töø 1,6 ñeán 3ng/mL, ôû treû em vaø tuoåi tröôûng thaønh laø khoaûng 6ng/mL. Khi nhòn ñoùi keùo daøi, döï tröõ protein hay gluxit cuûa cô theå bò giaûm, möùc GH taêng leân ñeán 50ng/mL. Thieáu protein naëng trong beänh suy dinh döôõng möùc baøi tieát GH taêng maïnh 40ng/mL
34. Vai troø cuûa vuøng döôùi ñoài: GHRH vaø GHIH Vuøng döôùi ñoài tieát ra hai hormon laø GHRH vaø GHIH ñeå ñieàu hoøa baøi tieát GH. GHRH laøm taêng giaûi phoùng hormon GH cuûa yeân tröôùc GHIH öùc cheá söï giaûi phoùng GH Tình traïng caûm ñoäng, bò stress, hay chaán thöông, thoâng qua vuøng döôùi ñoài, coù theå laøm taêng söï baøi tieát GH
35. 3.1.4. Caùc baát thöôøng cuûa söï baøi tieát GH Caùc baát thöôøng cuûa söï baøi tieát GH bao goàm: Söï baøi tieát GH giaûm ñi hay maát haún, goïi laø suy tuyeán yeân Söï baøi tieát GH quaù möùc, goïi laø cöôøng tuyeán yeân.
36. 3.1.4.1. Suy tuyeán yeân Söï giaûm baøi tieát caùc hormon tuyeán yeân tröôùc coù theå baåm sinh hay maéc phaûi. Söï giaûm baøi tieát GH coù theå xaûy ra trong thôøi nieân thieáu, laøm cô theå chaäm phaùt trieån Ôû ñöùa treû 10 tuoåi chæ baèng ñöùa 4 – 5 tuoåi, vaø cho ñeán naêm 20 tuoåi, kích thöôùc cô theå chæ baèng ñöùa treû 7 – 10 tuoåi.
37. Ñöùa treû bò suy tuyeán yeân thì khoâng coù tuoåi daäy thì Khoâng baøi tieát ñuû hormon höôùng sinh duïc, ñeå phaùt trieån chöùc naêng sinh duïc ôû tuoåi tröôûng thaønh. Tuy nhieân ôû moät phaàn ba tröôøng hôïp, chæ suy rieâng hormon GH, ngöôøi naøy vaãn coù khaû naêng sinh saûn.
38. Vieäc ñieàu trò beänh suy tuyeán yeân tröôùc tuoåi tröôûng thaønh gaëp nhieàu khoù khaên Vì duøng GH ñoäng vaät khoâng coù taùc duïng treân ngöôøi, coøn laáy GH ôû ngöôøi thì haàu nhö khoâng theå thöïc hieän ñöôïc. Tuy nhieân, hieän nay GH ngöôøi coù theå ñöôïc toång hôïp baèng vi khuaån Escherichia Coli, do keát quaû cuûa söï aùp duïng thaønh coâng kyõ thuaät taùi toå hôïp DNA.
39. Vì vaäy, hormon naøy baét ñaàu ñöôïc duøng vôùi soá löôïng ñuû ñeå ñieàu trò. Ngöôøi suy tuyeán yeân chæ thieáu GH ñôn thuaàn, coù theå ñöôïc ñieàu trò khoûi hoaøn toaøn GH coøn coù taùc duïng caûi thieän caùc roái loaïn chuyeån hoùa khaùc, vì noù coù chöùc naêng chuyeån hoùa khaù roäng.
40. Suy tuyeán yeân treân ngöôøi lôùn: Thöôøng do hai nguyeân nhaân sau: (1) Caùc u cheøn eùp tuyeán yeân, cho ñeán khi teá baøo yeân tröôùc hoaøn toaøn hay gaàn hoaøn toaøn bò phaù huûy (2) Taéc maïch maùu tuyeán yeân (thrombosisthöôøng xaåy ra khi ngöôøi meï bò shock tuaàn hoaøn sau khi sinh con.
41. Taùc duïng cuûa suy tuyeán yeân laø: Giaûm baøi tieát caùc hormon höôùng sinh duïc, daãn ñeán maát chöùc naêng sinh duïc Suy giaùp, thieáu hormon giaùp seõ gaây ra beänh phuø nieâm dòch, taêng troïng löôïng, vì khoâng huy ñoäng lipit cho phaùt trieån; giaûm saûn xuaát hormon glucocorticoit cuûa tuyeán voû thöôïng thaän. Ngoaïi tröø chöùc naêng sinh duïc baát thöôøng, beänh nhaân coù theå ñöôïc ñieàu trò baèng caùch cho caùc hormon tuyeán giaùp vaø tuyeán thöôïng thaän.
42. 3.1.4.2. Cöôøng tuyeán yeân - Beänh khoång loà (gigantism) Thöôøng do u trong tuyeán yeân teá baøo saûn xuaát GH trôû neân hoaït ñoäng quaù möùc Laøm cho taát caû caùc moâ cuûa cô theå phaùt trieån nhanh Xaûy ra tröôùc tuoåi daäy thì, khi caùc suïn noái ñaàu xöông daøi chöa ñoùng laïi, thì cô theå lôùn nhanh veà chieàu cao, thaønh ngöôøi khoång loà, coù theå cao treân 2m.
43. Ngöôøi khoång loà bò taêng ñöôøng huyeát 10% bò beänh ñaùi thaùo ñöôøng. Coù theå daãn ñeán suy tuyeán yeân, vì u thöôøng phaùt trieån, gaây cheøn eùp, cho ñeán khi tuyeán bò phaù huûy Thieáu hormon tuyeán yeân laâu daøi cheát ôû tuoåi tröôûng thaønh. Neáu ñöôïc ñieàu trò baèng phaãu thuaät taùch u ra khoûi tuyeán, hay chieáu tia xaï tuyeán, beänh coù theå ñôõ hay khoûi.
44. -Beänh to ñaàu ngoùn (acromegaly) U tuyeán yeân xaåy ra sau tuoåi tröôûng thaønh Suïn noái ñaàu xöông daøi ñaõ noái lieàn vôùi thaân xöông Ngöôøi khoâng theå phaùt trieån veà chieàu cao ñöôïc Nhöng caùc moâ meàm vaãn coù theå phaùt trieån, vaø xöông coù theå moïc ra theo chieàu daøy,
45. Xöông tay chaân Xöông maøng: xöông soï, muõi, traùn, vaø treân hoá maét, xöông haøm döôùi, vaø caùc phaàn cuûa coät soáng Chuùng phaùt trieån khoâng ngöøng ôû tuoåi tröôûng thaønh.
46. Ngöôøi trôû neân dò daïng, caùc ñaàu töï do cuûa xöông phaùt trieån quaù möùc Haøm döôùi loài ra phía tröôùc, traùn nhoâ ra, do söï phaùt trieån quaù möùc cuûa phaàn treân hoá maét Muõi to ra gaáp 2 laàn bình thöôøng, chaân to , caùc ngoùn tay lôùn gaáp ñoâi. Cuoái cuøng nhieàu cô quan toå chöùc meàm nhö löôõi, gan, thaän lôùn daàn ra, coät soáng cong thaønh coøng löng.