Tài liệu Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế - Phần 2

118 trang Đức Chiến 05/01/2024 910

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Tài liệu Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế - Phần 2", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

tai_lieu_nang_cao_nang_luc_canh_tranh_cua_doanh_nghiep_trong.pdf

Nội dung text: Tài liệu Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế - Phần 2

Chương 3 CHÍNH SÁCH, GIẢI PHÁP NHẰM BẢO VỆ VÀ NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA DOANH NGHIỆP VIỆT NAM TRONG THƯƠNG MẠI QUỐC TẾ I. MỘT SỐ CHÍNH SÁCH NHẰM BẢO VỆ VÀ NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA DOANH NGHIỆP TRONG THƯƠNG MẠI QUỐC TẾ 1. Sự cần thiết khách quan của chính sách bảo vệ doanh nghiệp trong thương mại quốc tế 1.1. Tác động tiêu cực của tự do hóa thương mại và hội nhập kinh tế quốc tế Tự do hóa thương mại đang l{ một xu thế kh|ch quan, tất yếu m{ không một quốc gia n{o có thể đứng ngo{i cuộc nếu không muốn để lỡ những cơ hội ph|t triển m{ xu thế n{y có thể mang lại. Nhưng tất cả c|c quốc gia, dù ph|t triển hay đang ph|t triển, dù gi{u hay nghèo, khi tham gia v{o qu| trình to{n cầu hóa đều phải chịu những t|c động mặt tr|i của nó ở những mức độ v{ khía cạnh kh|c nhau. Trong xu thế n{y, c|c quốc gia đang ph|t triển thường phải chịu nhiều thiệt thòi v{ cũng dễ bị tổn thương nhất. Bởi tự do hóa thương mại đặt c|c quốc gia n{y trước những th|ch thức vô cùng to lớn về khả năng cạnh tranh quốc tế v{ l{m trầm trọng thêm những vấn đề kinh tế - chính trị - x~ hội. Thứ nhất, về kinh tế: tự do hóa thương mại l{m tăng tính dễ bị tổn thương của c|c nền kinh tế đang ph|t triển.
176 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế - To{n cầu hóa l{m cho c|c nền kinh tế có c|c cơ cấu tùy thuộc lẫn nhau v{ c|c thị trường t{i chính hội nhập chặt chẽ, h{m chứa những nguy cơ to lớn về khủng hoảng tài chính tiền tệ, nhất l{ đối với c|c quốc gia đang ph|t triển. Trong điều kiện tự do hóa thương mại đang chịu sự chi phối của c|c nước tư bản ph|t triển thì sự phụ thuộc v{o cơ cấu kinh tế - t{i chính quốc tế tất yếu sẽ dẫn đến sự phụ thuộc của c|c nước đang ph|t triển v{o c|c thế lực tư bản t{i chính quốc tế v{ sự thu hẹp tương đối phạm vi v{ quyền lực của c|c Chính phủ quốc gia với chính qu| trình ph|t triển kinh tế - x~ hội của đất nước mình. - Tự do hóa thương mại đặt c|c nước đang ph|t triển trước nguy cơ đối đầu với sự cạnh tranh khốc liệt v{ s}n chơi không bình đẳng. Việc hội nhập v{o nền kinh tế to{n cầu thông qua tham gia v{o c|c thể chế kinh tế to{n cầu v{ khu vực bắt buộc tất cả c|c nước phải chấp nhận luật chơi tự do cạnh tranh, nghĩa l{ phải mở cửa thị trường, dỡ bỏ c|c h{ng r{o thuế quan v{ phi thuế quan đối với h{ng hóa v{ dịch vụ nước ngo{i, loại bỏ c|c hạn chế đầu tư. Điều n{y theo lý thuyết sẽ đem lại nhiều lợi ích cho c|c nước đang ph|t triển. Tuy nhiên, trong điều kiện hầu hết c|c nền kinh tế đang ph|t triển còn đang ở một trình độ ph|t triển thấp v{ khả năng cạnh tranh yếu do: ít vốn, công nghệ lạc hậu, năng suất lao động thấp, thiếu kinh nghiệm, trình độ quản lý yếu kém, thiếu kỹ năng tiếp thị, thiếu hiểu biết về môi trường kinh doanh quốc tế, sản phẩm l{m ra có gi| th{nh cao, chất lượng thấp, kiểu d|ng mẫu m~ không đ|p ứng được yêu cầu của thị trường thì chính luật tự do cạnh tranh n{y lại đặt những nước n{y trước những th|ch thức vô cùng to lớn. Khi mở cửa thị trường cho c|c h{ng hóa v{ dịch vụ nước ngo{i thì nguy cơ c|c doanh nghiệp nội địa bị lấn s}n thậm chí bị bóp nghẹt l{ điều ho{n to{n có thể xảy ra. C|c doanh nghiệp nước ngo{i,
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 177 c|c công ty xuyên quốc gia, với đầy đủ c|c thế mạnh về vốn, công nghệ v{ chất x|m sẽ không gặp nhiều khó khăn để đ|nh bại c|c doanh nghiệp bản xứ ngay tại s}n nh{ của họ. - Bên cạnh đó, nếu chơi theo đúng luật "tự do cạnh tranh", "tự do thương mại" m{ c|c nước ph|t triển vẫn kêu gọi thì hiện tại c|c nước đang ph|t triển vẫn còn có thể tận dụng được những lợi thế của mình trên thị trường thế giới. Nhưng nghịch lý thay, trong khi hô h{o c|c nước đang ph|t triển mở cửa thị trường cho h{ng hóa của mình thì chính họ, c|c nước ph|t triển gi{u có lại tìm mọi c|ch để hạn chế h{ng hóa của c|c nước đang ph|t triển tr{n v{o thị trường nước mình. - Tự do hóa thương mại còn góp phần l{m gia tăng c|c khoản nợ của c|c nước nghèo. Để có thể tăng trưởng kinh tế trong thời kì hội nhập, c|c nước nghèo cần vốn để đầu tư cho c|c chương trình phục vụ mục tiêu n{y. Do đó, họ cần vay vốn thông qua c|c tổ chức t{i chính tiền tệ (WB, IMF) hoặc vay trực tiếp của c|c nước ph|t triển. Theo lý thuyết, vốn được vay sẽ được sử dụng v{o c|c chương trình nhằm tăng trưởng kinh tế v{ sẽ được ho{n trả trong tương lai. V{ trên thực tế, đ~ có một số quốc gia thực hiện được lý thuyết n{y như c|c nước NICs. Tuy nhiên, con số c|c quốc gia mất khả năng trả nợ, trở th{nh con nợ dai dẳng của WB, IMF v{ c|c nước gi{u thì lại lớn hơn nhiều. Họ không những không trả được nợ m{ ngược lại g|nh nặng nợ nần trên vai họ lại ng{y c{ng chồng chất. - Tự do hóa thương mại l{m tăng nguy cơ tụt hậu v{ phụ thuộc về mặt công nghệ của c|c nước đang ph|t triển. Không thể phủ nhận khoa học công nghệ đóng một vai trò vô cùng quan trọng đối với sự ph|t triển kinh tế - xã hội trong nền kinh tế to{n cầu hiện nay. Sự ph|t triển của khoa học công
178 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế nghệ chính l{ một trong những động lực của qu| trình to{n cầu hóa. Nhiều ý kiến lạc quan cho rằng cuộc c|ch mạng khoa học công nghệ mang tới cho c|c nước đang ph|t triển những cơ hội để rút ngắn khoảng c|ch ph|t triển đối với c|c nước công nghiệp. Tuy nhiên, nếu xem xét s}u hơn một chút sẽ thấy ngay một sự thật rằng cụm từ “cuộc c|ch mạng công nghệ đang diễn ra như vũ b~o” thực chất, chủ yếu chỉ xảy ra ở những nước công nghiệp ph|t triển, ở những tập đo{n khổng lồ. Còn ở những nước nghèo, người d}n chỉ nghe về nó chứ ít có cơ hội được tham gia, chứ chưa nói đến được hưởng th{nh quả của nó. Thực trạng đ|ng buồn l{ qu| trình to{n cầu hóa đ~ khiến cho khoa học công nghệ c{ng ph|t triển thì hố ngăn c|ch về công nghệ giữa c|c nước ph|t triển v{ c|c nước đang ph|t triển ng{y c{ng s}u sắc hơn, giống như c|i c|ch nó đ~ đ{o s}u hố ngăn c|ch gi{u nghèo. - Điều nguy hại hơn v{ đ|ng buồn hơn l{ lại kh| phổ biến, l{ ngay cả khi đ~ tiếp nhận công nghệ từ bên ngo{i, phần lớn c|c nước đang ph|t triển không l{m chủ được công nghệ, không biến nó th{nh của mình được. Nguyên nh}n chính l{ do họ không có nguồn nh}n lực để sử dụng công nghệ, đặc biệt l{ những chuyên gia giỏi. Do đó, cùng với việc nhận viện trợ hoặc nhập khẩu công nghệ, họ phải thuê cả chuyên gia nước ngo{i để vận h{nh, bảo dưỡng v{ sửa chữa. Chưa kể đến chi phí thuê chuyên gia đắt đỏ, điều n{y đ~ l{m trầm trọng hơn tình trạng phụ thuộc công nghệ của c|c nước nghèo. Thứ hai, về mặt xã hội: tự do hóa thương mại l{m tăng khoảng c|ch gi{u nghèo trên thế giới. Sự ph}n hóa gi{u nghèo được coi l{ mặt tr|i mang tính tổng hợp nhất của qu| trình tự do hóa thương mại v{ to{n cầu hóa hiện nay.
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 179 Tự do hóa thương mại đang l{m thế giới ng{y một thịnh vượng hơn, đem lại những cơ hội để tăng thu nhập, thế nhưng cơ hội đó không ph}n chia đồng đều cho tất cả mọi người. V{ điều đ|ng buồn hơn l{ hầu hết cơ hội đó lại chỉ rơi v{o tay những người vốn đ~ gi{u có, những người có khả năng tiếp cận v{ tận dụng được cơ hội. Những người nghèo khổ rất khó có khả năng tiếp cận với cơ hội n{y, do đó không thể tăng được thu nhập m{ thậm chí còn nghèo đi, bởi họ không thể tự bảo vệ mình trước những t|c động tiêu cực của to{n cầu hóa. Bằng c|ch n{y, tự do hóa đ~ l{m s}u sắc thêm tình trạng ph}n hóa gi{u nghèo. Bên cạnh đó, cùng với qu| trình tự do hóa thương mại diễn ra mạnh mẽ thì nguy cơ chảy m|u chất x|m ở c|c nước đang ph|t triển v{ tình trạng ô nhiễm môi trường ng{y c{ng trở nên trầm trọng. Thứ ba, về chính trị: tự do hóa thương mại đe dọa chủ quyền của c|c quốc gia nhỏ. C|c quốc gia khi chấp nhận hội nhập kinh tế, tham gia v{o c|c thể chế hoặc khu vực hoặc to{n cầu đều phải tu}n thủ luật chơi chung, chấp nhận hạn chế thẩm quyền riêng biệt của mình trong nhiều lĩnh vực kinh tế - x~ hội v{ thậm chí l{ chính trị, m{ kẻ đứng đằng sau thao túng mọi hoạt động của c|c tổ chức n{y lại l{ c|c nước tư bản ph|t triển m{ đặc biệt l{ Mỹ. Để được trở th{nh th{nh viên của WTO, một quốc gia phải chấp nhận mở toang cửa nền kinh tế nước mình cho c|c công ty nước ngo{i, không được bảo hộ cho những ng{nh công nghiệp non trẻ của mình. C|c nước đang ph|t triển sẽ ng{y c{ng phải đương đầu với |p lực của m}u thuẫn giữa yêu cầu hội nhập v{o xu thế to{n cầu hóa v{ yêu cầu duy trì an ninh quốc gia v{ độc lập chủ quyền của họ. Nếu chiều theo mọi đòi hỏi tham lam của c|c thế lực bên ngo{i, họ sẽ mất chủ quyền quốc gia, ng{y c{ng lệ thuộc
180 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế v{o bên ngo{i, có thể dẫn đến những hậu quả khôn lường trong tương lai. 1.2. Những tác động tích cực của chính sách bảo vệ doanh nghiệp (bảo hộ mậu dịch hợp lý) trong thương mại toàn cầu Tự do hóa thương mại v{ hội nhập v{o nền kinh tế to{n cầu thông qua tham gia v{o c|c thể chế kinh tế to{n cầu v{ khu vực bắt buộc tất cả c|c nước phải chấp nhận “luật chơi” tự do cạnh tranh, nghĩa l{ phải mở cửa thị trường, dỡ bỏ c|c h{ng r{o thuế quan v{ phi thuế quan đối với h{ng hóa v{ dịch vụ nước ngo{i, loại bỏ c|c hạn chế đầu tư. Nhưng cạnh tranh luôn l{ con dao hai lưỡi. Một mặt, nó l{ động lực thúc đẩy sản xuất trong nước vươn lên; mặt kh|c, nó có thể giết chết sản xuất trong nước nếu không đủ sức mạnh để tồn tại. Hơn nữa, trong bối cảnh mở cửa tự do, nền kinh tế luôn đứng trước nguy cơ chịu t|c động của c|c cuộc khủng hoảng kinh tế từ bên ngo{i, nguy cơ tụt hậu v{ phụ thuộc về mặt công nghệ của c|c nước đang ph|t triển, sự gia tăng khoảng c|ch gi{u nghèo, tình trạng chảy m|u chất x|m v{ những mối đe dọa ô nhiễm môi trường sinh th|i Đứng trước l{n sóng mạnh mẽ của tự do hóa thương mại trên thế giới, một chính s|ch bảo vệ doanh nghiệp hợp lý có khả năng bảo vệ thị trường nội địa chống lại sự cạnh tranh, chèn ép của h{ng hóa nước ngo{i, từ đó tạo điều kiện cho c|c ng{nh sản xuất trong nước ph|t triển. Nền kinh tế được bảo hộ sẽ tr|nh được c|c cú sốc từ bên ngo{i, có được môi trường tương đối ổn định để dần dần lớn mạnh. Chính s|ch bảo vệ doanh nghiệp trong thương mại quốc tế sẽ cải thiện đ|ng kể c|c ng{nh sản xuất nội địa. Bất cứ một quốc gia n{o trên thế giới đều có những chiến lược ph|t triển
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 181 kinh tế nhất định, trong đó luôn x|c định những lĩnh vực ưu tiên đặc biệt. Nhưng để c|c doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực n{y đạt được hiệu quả tối ưu v{ n}ng cao khả năng cạnh tranh trong nước v{ quốc tế, Nh{ nước cần phải có những ưu đ~i đặc biệt. Bảo hộ l{ công cụ phổ biến được Chính phủ c|c nước sử dụng để n}ng đỡ c|c doanh nghiệp gặp khó khăn, đặc biệt l{ c|c doanh nghiệp có ảnh hưởng đến nền kinh tế nước chủ nh{, hoặc c|c doanh nghiệp có tập trung nguồn nh}n lực v{ t{i chính lớn, thông qua đó cải thiện ng{nh sản xuất nội địa. Ví dụ như Trung Quốc duy trì mức bảo hộ rất cao cho ng{nh công nghiệp ô tô, Nhật Bản duy trì mức bảo hộ cao với ng{nh sản xuất nông nghiệp, Hoa Kỳ dù l{ một nền kinh tế mạnh nhất thế giới, khởi xướng cho xu thế tự do hóa thương mại v{ có tầm ảnh hưởng lớn trong WTO, nhưng vẫn |p dụng những biện ph|p bảo hộ h{ng sản xuất trong nước như phim ảnh, sắt thép, ô tô, may mặc, nông sản Bên cạnh đó, đối với c|c quốc gia ph|t triển như Mỹ, Nhật Bản v{ EU, mục tiêu chính trong chính s|ch bảo hộ l{ duy trì việc l{m cho những tổ chức hay nhóm người nhất định, ổn định tương đối thu nhập v{ giảm bớt sức ép về chính trị của c|c tổ chức đo{n thể. Để bảo hộ ng{nh công nghiệp dệt may vốn l{ ng{nh công nghiệp thu hút kh| nhiều lao động, EU đ~ đưa ra những thỏa thuận về hạn ngạch xuất khẩu với c|c nước kh|c, đặc biệt l{ c|c nước có nguồn nguyên liệu phong phú v{ nguồn nh}n công rẻ. Với c|c nước đang ph|t triển v{ những nước có trình độ ph|t triển thấp, mục đích bảo vệ doanh nghiệp ngo{i đảm bảo công ăn việc l{m, n}ng đỡ c|c nh{ sản xuất non kém, còn l{ để duy trì c|n c}n thanh to|n có lợi v{ cải thiện nguồn ng}n s|ch. Trước tình trạng th}m hụt c|n c}n thanh to|n v{
182 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế hạn hẹp về ng}n s|ch, phụ thuộc v{o vay nợ nước ngo{i, thì một chính s|ch bảo hộ hợp lý sẽ giúp c|c quốc gia n{y ph|t triển những ng{nh h{ng thay thế nhập khẩu hoặc hướng về xuất khẩu, hạn chế nhập khẩu những mặt h{ng không cần thiết hay xa xỉ từ đó hạn chế chi tiêu ngoại tệ v{ thu về nhiều hơn thông qua xuất khẩu. 2. Các chính sách bảo vệ doanh nghiệp trong thương mại quốc tế Hầu hết c|c chính s|ch bảo vệ doanh nghiệp trong thương mại quốc tế đối với c|c ng{nh kinh tế đều tương tự nhau xét về bản chất, chỉ kh|c nhau về mức độ, hình thức v{ tính phức tạp khi |p dụng. Trong thương mại quốc tế hiện có rất nhiều chính c|c s|ch bảo vệ doanh nghiệp sản xuất trong nước, tuy nhiên những chính s|ch phù hợp với những quy định của WTO tiêu biểu gồm: 2.1. Hàng rào kỹ thuật thương mại và các biện pháp vệ sinh dịch tễ 2.1.1. H{ng r{o kỹ thuật thương mại (Technical Barriers to Trade) L{ c|c biện ph|p đề cập đến c|c yêu cầu, tiêu chuẩn, quy định kỹ thuật đối với h{ng nhập khẩu v{o nước mình. C|c tiêu chuẩn n{y tạo thuận lợi cho thương mại quốc tế bằng c|ch giúp người mua nước ngo{i đ|nh gi| được quy c|ch, chất lượng sản phẩm v{ cũng gi|n tiếp trở th{nh r{o cản thương mại trong trường hợp những tiêu chuẩn, quy định đặt ra qu| kh|c biệt giữa c|c nước. - C|c yêu cầu về nh~n m|c, bao bì, đóng gói h{ng hóa tập trung chủ yếu v{o chuẩn hóa quy c|ch của sản phẩm chế tạo, như nh~n m|c, bao bì, đóng gói
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 183 - C|c yêu cầu về quy trình v{ sản xuất, thu hoạch v{ chế biến. - C|c yêu cầu về vệ sinh kiểm dịch động thực vật (SPS), nhằm bảo vệ cuộc sống hoặc sức khỏe con người v{ động thực vật thông qua việc bảo đảm an to{n thực phẩm v{ ngăn chặn sự x}m nhập của c|c dịch bệnh có nguồn gốc từ động thực vật. Theo Hiệp định H{ng r{o kỹ thuật đối với thương mại (TBT) của WTO, c|c nước th{nh viên WTO phải tu}n thủ c|c yêu cầu sau: - C|c tiêu chuẩn hướng dẫn v{ kh|i niệm của c|c tổ chức tiêu chuẩn quốc tế như ISO, CODEX, IEC phải được dùng l{m căn cứ để thực hiện ở c|c quốc gia trừ khi c|c tiêu chuẩn quốc tế có liên quan hoặc một phần n{o đó của c|c tiêu chuẩn n{y l{ c|c c|ch thức không có hiệu quả hoặc không phù hợp cho việc thực hiện c|c mục tiêu hợp ph|p đang đeo đuổi, ví dụ như c|c yếu tố căn bản về khí hậu hoặc địa lý hoặc c|c vấn đề cơ bản về công nghệ. - Qu| trình x}y dựng v{ ban h{nh phải theo hình thức m{ c|c tổ chức quốc tế đ~ hướng dẫn. - C|c th{nh viên sẽ tích cực xem xét để chấp nhận c|c quy định kỹ thuật tương ứng của c|c th{nh viên kh|c nếu như c|c th{nh viên đó thấy rằng c|c quy định n{y đ|p ứng đầy đủ mục tiêu đặt ra c|c quy định của chính mình. - Việc x}y dựng c|c quy định mới có khả năng cản trở thương mại phải được thông b|o kịp thời cho c|c nước th{nh viên WTO.
184 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế - C|c quy định kỹ thuật, tiêu chuẩn cũng như thủ tục x|c định sự phù hợp với c|c quy định kỹ thuật không được tạo ra c|c trở ngại vô lý đối với thương mại quốc tế, phải đảm bảo nguyên tắc không ph}n biệt đối xử v{ đ~i ngộ quốc gia, phải minh bạch v{ tiến tới h{i hòa hóa. 2.1.2. C|c biện ph|p vệ sinh dịch tễ (Sanitary and Phytosanitary Measures) C|c nước th{nh viên WTO có quyền đưa ra c|c biện ph|p về kiểm dịch động vật v{ thực vật cần thiết với điều kiện phải tu}n theo c|c quy định của Hiệp định SPS (Agreement on Sanitary and Phytosanitary Measures). Theo Hiệp định SPS của WTO, c|c nước th{nh viên có quyền sử dụng c|c biện ph|p kiểm dịch động - thực vật cần thiết để bảo vệ cuộc sống v{ sức khỏe của con người nhưng chỉ được |p dụng ở mức độ cần thiết để bảo vệ cuộc sống v{ sức khỏe con người, động vật v{ thực vật, dựa trên c|c nguyên tắc khoa học không được duy trì thiếu căn cứ khoa học x|c đ|ng v{ đặc biệt l{ không được |p dụng theo c|ch thức tạo ra sự ph}n biệt đối xử không hợp lý v{ tùy tiện hay hạn chế một c|ch vô lý tới thương mại quốc tế. 2.2. Trợ cấp và chống trợ cấp trong thương mại quốc tế Trong thương mại thế giới, buôn b|n công bằng v{ ngay thẳng l{ điều kiện quan trọng để thúc đẩy tự do hóa thương mại, góp phần bảo đảm sự ổn định v{ minh bạch trong thương mại. Thỏa thuận về trợ cấp v{ chống trợ cấp đ~ đạt được trong thời kỳ GATT, sau đó Hiệp định n{y đ~ tiếp tục được sửa đổi, ho{n thiện v{ cấu th{nh nên hệ thống ph|p lý của WTO ng{y nay. Không giống như Hiệp định tiền nhiệm, Hiệp định mới về trợ cấp của WTO chứa đựng định nghĩa về trợ cấp v{ đưa ra kh|i niệm về “trợ cấp đặc thù” hay còn gọi
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 185 l{ “trợ cấp riêng”. Chỉ c|c trợ cấp đặc thù hay trợ cấp riêng mới chịu sự điều chỉnh bởi c|c nguyên tắc được quy định trong Hiệp định n{y. Những quy định về trợ cấp được l{m rõ trong Hiệp định về Trợ cấp v{ C|c biện ph|p đối kh|ng SCM (Subsidies and Countervailing Measures) v{ Hiệp định Nông nghiệp AoA (Agreement on Agriculture). 2.2.1. Về trợ cấp v{ trợ cấp riêng - Trợ cấp xảy ra khi một số lợi ích được chuyển giao nhờ có sự hỗ trợ của Chính phủ về gi| hay thu nhập, hay có sự đóng góp t{i chính của Chính phủ cũng như c|c tổ chức công cộng, chẳng hạn như chuyển giao trực tiếp c|c khoản tiền hay bảo l~nh tín dụng; hoặc bỏ qua c|c khoản tiền lẽ ra phải thu cho ng}n s|ch nh{ nước, chẳng hạn như c|c ưu đ~i về thuế (trừ thuế gi|n thu); hoặc Chính phủ cung cấp h{ng hóa v{ dịch vụ không thuộc nhóm cơ sở hạ tầng, hay thông qua việc mua hàng hóa. (Trích Điều 1 - Hiệp định về Trợ cấp v{ C|c biện ph|p đối kh|ng) - Trợ cấp riêng l{ loại trợ cấp chỉ d{nh cho một ng{nh hoặc một số ng{nh, một doanh nghiệp hay một nhóm doanh nghiệp nhất định, v{ c|c cơ quan có thẩm quyền hay c|c văn bản ph|p luật không chỉ ra một c|ch rõ r{ng, công khai c|c tiêu chuẩn kh|ch quan để đạt được trợ cấp. Trợ cấp |p dụng giới hạn cho c|c doanh nghiệp nhất định nằm trong một vùng địa lý x|c định thuộc phạm vi thẩm quyền của nh{ chức tr|ch cấp trợ cấp thì cũng được coi l{ trợ cấp riêng.
186 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế Việc x|c định trợ cấp riêng phải được chứng minh rõ r{ng trên cơ sở chứng cứ thực tế. (Trích Điều 2 - Hiệp định về Trợ cấp v{ C|c biện ph|p đối kh|ng) 2.2.2. Hiệp định của WTO về c|c loại trợ cấp v{ c|c biện ph|p đối kh|ng |p dụng cho mỗi loại trợ cấp SCM (Subsidies and Countervailing Measures Agreement) Hiệp định SCM đưa ra c|c quy định về việc sử dụng c|c biện ph|p trợ cấp cũng như c|c quy định về những h{nh động một th{nh viên WTO có thể sử dụng để đối phó lại ảnh hưởng của c|c biện ph|p trợ cấp. Theo Hiệp định, một th{nh viên WTO có thể sử dụng cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO để yêu cầu một th{nh viên kh|c rút lại biện ph|p trợ cấp m{ họ đang |p dụng, hoặc có những phương thức khắc phục ảnh hưởng tiêu cực của biện ph|p trợ cấp đó. Th{nh viên bị ảnh hưởng cũng có thể thực hiện điều tra riêng của mình v{ có thể |p một mức thuế nhập khẩu bổ sung (được gọi l{ thuế chống trợ cấp) đối với h{ng nhập khẩu được trợ cấp m{ theo kết quả điều tra g}y tổn hại đến ng{nh sản xuất trong nước. Một số quy định của Hiệp định về trợ cấp v{ c|c biện ph|p chống trợ cấp cũng tương tự như c|c quy định của Hiệp định về Chống b|n ph| gi|. Thuế chống trợ cấp tương tự như thuế chống b|n ph| gi|, chỉ có thể được |p dụng khi nước nhập khẩu đ~ tiến h{nh điều tra tỉ mỷ về h{nh động trợ cấp. Một giải ph|p kh|c tr|nh cho việc |p dụng c|c biện ph|p trợ cấp l{ người xuất khẩu được trợ cấp có thể đồng ý tăng gi| xuất khẩu của họ. Hiệp định SCM công nhận rằng trợ cấp có thể đóng một vai trò quan trọng ở c|c nước ph|t triển cũng như trong việc
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 187 chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch tập trung sang nền kinh tế thị trường. C|c nước kém ph|t triển v{ c|c nước đang ph|t triển có thu nhập bình qu}n đầu người ít hơn 1.000 Đô la Mỹ/năm được miễn |p dụng c|c quy định về trợ cấp xuất khẩu bị cấm. C|c nước đang ph|t triển kh|c có thời hạn l{ năm 2003 để dỡ bỏ c|c khoản trợ cấp xuất khẩu của mình. Có thể ph}n ra c|c loại trợ cấp sau: - Đối với c|c sản phẩm phi nông nghiệp: Bao gồm 3 loại trợ cấp: trợ cấp bị cấm, trợ cấp có thể đối kh|ng, v{ trợ cấp không thể đối kh|ng. + Trợ cấp bị cấm: Trợ cấp có thể được sử dụng để hỗ trợ cho một ng{nh sản xuất non trẻ vươn lên chiếm lĩnh thị trường hoặc vì c|c mục đích kh|c. Tuy nhiên, có một số hình thức trợ cấp bị cấm trong WTO. WTO đặc biệt cấm c|c th{nh viên không được sử dụng c|c biện ph|p trợ cấp gắn với th{nh tích xuất khẩu (trợ cấp xuất khẩu) cũng như c|c trợ cấp gắn với việc ưu tiên sử dụng h{ng nội địa hơn h{ng nhập khẩu (tức l{ trợ cấp để sản xuất ra những sản phẩm thay thế h{ng nhập khẩu). (Trích Điều 3 - Hiệp định về Trợ cấp v{ C|c biện ph|p đối kh|ng) + Trợ cấp có thể đối kh|ng: Điều 5 - Hiệp định về Trợ cấp v{ C|c biện ph|p đối kh|ng của WTO quy định những trường hợp sau đ}y sẽ được coi l{ trợ cấp có thể đối kh|ng: (1) Trường hợp trợ cấp được x|c định rõ l{ đ~ g}y ra phương hại (tổn hại) cho nền công nghiệp nội địa của một nước hoặc vô hiệu hóa hoặc tước đi mất lợi ích m{ thông
188 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế thường nước đó vẫn thu nhận được, đặc biệt l{ lợi ích thu được do chế độ nh}n nhượng lẫn nhau về thuế quan. (2) Trường hợp trợ cấp g}y ra phương hại (tổn hại) nghiêm trọng tới lợi ích của nước thứ ba l{ th{nh viên của WTO. Quy định của WTO cũng chỉ ra rõ rằng, phương hại (tổn hại) nghiêm trọng trong trường hợp n{y có nghĩa l{: Tổng trợ cấp tính theo gi| trị của một sản phẩm vượt qu| 5% trị gi| của nó; Trợ cấp để bù cho sự thua lỗ kéo d{i trong hoạt động kinh doanh của một ng{nh sản xuất; Trợ cấp để bù cho c|c hoạt động kinh doanh thua lỗ của một doanh nghiệp, trừ khi đó l{ một biện ph|p nhất thời mang tính chất một lần v{ không lặp lại với doanh nghiệp đó v{ được cấp chỉ thuần túy để cho phép có thời gian tìm kiếm một giải ph|p l}u d{i v{ tr|nh ph|t sinh một vấn đề x~ hội gay gắt; Trực tiếp xóa nợ cho doanh nghiệp, ví dụ như xóa một khoản nợ nh{ nước hay cấp kinh phí để thanh to|n nợ. C|c nước th{nh viên của WTO sẽ không được |p dụng một trong c|c loại trợ cấp đ~ nêu ở trên. Nếu một th{nh viên của WTO chứng minh được rằng một nước th{nh viên kh|c đang |p dụng hay duy trì một khoản trợ cấp dẫn đến thiệt hại, l{m vô hiệu hóa, suy giảm hay g}y phương hại nghiêm trọng một ng{nh sản xuất của mình thì thành viên này có quyền khiếu nại lên Cơ quan Giải quyết tranh chấp của WTO. Nếu cơ quan n{y x|c định điều khiếu nại trên l{ đúng thì th{nh viên đang thực h{nh hay duy trì trợ cấp phải rút bỏ ngay trợ cấp đó hoặc phải có những biện ph|p thích hợp để loại bỏ t|c động có hại từ việc trợ cấp đó g}y ra cho c|c th{nh
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 189 viên kh|c. Nếu không, Cơ quan Giải quyết tranh chấp cho phép bên khiếu nại có quyền thực hiện biện ph|p đối kh|ng. Thuế đối kh|ng phải được đ|nh với mức thuế phù hợp với từng trường hợp v{ trên cơ sở không ph}n biệt đối xử. (Trích Điều 19 - Hiệp định về Trợ cấp v{ C|c biện ph|p đối kh|ng) + Trợ cấp không thể đối kh|ng: Đ}y l{ loại trợ cấp không phải l{ trợ cấp riêng (quy định ở phần trên) hoặc cũng có thể l{ trợ cấp riêng nhưng liên quan tới c|c vấn đề sau: (1) Hỗ trợ cho c|c hoạt động nghiên cứu như: chi phí nh}n sự, chi phí công cụ, thiết bị, đất đai nh{ cửa sử dụng cho hoạt động nghiên cứu; chi phí tư vấn v{ dịch vụ ho{n to{n cho hoạt động nghiên cứu; chi phí bổ sung phụ trội ph|t sinh trực tiếp từ hoạt động nghiên cứu; c|c chi phí điều h{nh kh|c ph|t sinh trực tiếp từ hoạt động nghiên cứu. (2) Trợ giúp cho c|c vùng khó khăn trên l~nh thổ của một nước th{nh viên. Vùng khó khăn đó phải được x|c định ranh giới một c|ch rõ r{ng về địa lý với những đặc điểm kinh tế v{ h{nh chính nhất định. Vùng đó được coi l{ vùng khó khăn trên cơ sở những tiêu thức vô tư v{ kh|ch quan, nêu rõ r{ng những khó khăn của vùng đó ph|t sinh từ những nh}n tố không mang tính nhất thời. C|c tiêu thức đó phải được nêu rõ trong luật, quy chế hay những văn bản chính thức kh|c để có thể cho phép kiểm tra được. (3) Hỗ trợ nhằm xúc tiến n}ng cấp những phương tiện hạ tầng hiện có cho phù hợp với yêu cầu mới về môi trường. Tuy nhiên, sự hỗ trợ đó chỉ l{ biện ph|p nhất thời không kéo dài, có giới hạn không qu| 20% chi phí n}ng cấp, v{ không bao gồm chi phí thay thế hay vận h{nh những khoản đầu tư
190 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế đ~ được hỗ trợ. Khoản hỗ trợ n{y cũng có thể được cấp cho mọi doanh nghiệp ứng dụng thiết bị mới hay quy trình sản xuất mới. (Điều 8 - Hiệp định về Trợ cấp v{ C|c biện ph|p đối kháng) Tuy nhiên, nếu một nước th{nh viên n{o đó trong WTO có lý do để chứng minh được rằng, trợ cấp loại n{y đ~ dẫn tới những t|c hại nghiêm trọng cho ng{nh sản xuất trong nước của nước th{nh viên đó thì họ có thể khiếu nại lên Ủy ban về Trợ cấp v{ c|c biện ph|p đối kh|ng của WTO. Nếu Ủy ban n{y x|c định điều khiếu nại trên l{ đúng thì có thể khuyến nghị với nước đang |p dụng trợ cấp điều chỉnh chương trình trợ cấp sao cho triệt tiêu được t|c động xấu của nó tới c|c thành viên kh|c. Ủy ban phải có kết luận trong vòng 120 ng{y kể từ ng{y vấn đề được đưa ra trước Ủy ban. Trong trường hợp c|c khuyến nghị nói trên không được tu}n thủ trong vòng 6 th|ng, Ủy ban sẽ cho phép bên khiếu nại được |p dụng những biện ph|p đối kh|ng tương xứng với tính chất v{ mức độ của t|c động đ~ được x|c định. (Trích Điều 9 - Hiệp định về Trợ cấp v{ C|c biện ph|p đối kh|ng) - Với c|c sản phẩm nông nghiệp: c|c nước th{nh viên WTO đ~ cùng nhau ký kết Hiệp định nông nghiệp AoA (Agreement on Agriculture) với mục đích đưa ra một chương trình cải c|ch trong thương mại nông nghiệp nhằm tạo nên tính hợp lý, công bằng theo định hướng thị trường, dựa trên một số lĩnh vực cần xem xét như: những vấn đề quan t}m không thuộc thương mại kể cả an to{n lương thực, bảo vệ môi trường, sự cần thiết phải |p dụng đối xử đặc biệt v{ có ph}n biệt đối xử với c|c nước đang ph|t triển, những t|c
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 191 động tiêu cực có thể có do thực hiện chương trình cải c|ch đối với c|c nước chậm ph|t triển v{ c|c nước thuần túy phải nhập khẩu lương thực. 2.3. Biện pháp chống bán phá giá (Anti-Dumping Practices) Đ}y l{ biện ph|p có mục tiêu bảo hộ sản xuất trong nước nhưng được c|c tổ chức thương mại quốc tế thừa nhận v{ cho phép sử dụng trong những trường hợp nhất định. C|c biện ph|p chống b|n ph| gi| (Anti-Dumping Practices) là các quy định về mức thuế nhập khẩu đặc biệt khi gi| h{ng hóa của c|c nước xuất khẩu b|n ph| gi| v{o nước nhập khẩu. Một sản phẩm bị coi l{ b|n ph| gi| nếu gi| xuất khẩu thấp hơn mức gi| của sản phẩm tương tự tại nước xuất khẩu hoặc chi phí sản xuất của mặt h{ng đó. Việc một quốc gia |p dụng c|c biện ph|p chống b|n ph| gi| l{ nhằm ngăn ngừa việc nh{ xuất khẩu b|n ph| gi| h{ng hóa sang nước mình, bảo vệ nền sản xuất trong nước. Nhưng để đảm bảo tự do trong thương mại, |p dụng chống bán phá gi| không thể tùy tiện m{ phải đảm bảo một số điều kiện nhất định. Chỉ khi cơ quan có thẩm quyền x|c định có đủ ba yếu tố điều kiện l{: - Có h{nh động b|n ph| gi|, nghĩa l{ h{ng hóa xuất khẩu tới nước nhập khẩu đang b|n ở mức gi| thấp hơn gi| trị thông thường của nó khi b|n h{ng hóa đó trên thị trường nước xuất khẩu. - Có sự tổn thất vật chất do h{nh động b|n ph| gi| g}y ra hoặc đe dọa g}y ra đối với ng{nh công nghiệp nước nhập khẩu sản xuất c|c h{ng hóa tương tự với h{ng hóa b|n phá giá.
192 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế - Có quan hệ nh}n quả giữa b|n ph| gi| v{ c|c tổn thất vật chất (hoặc đe dọa g}y tổn thất) do h{nh động b|n ph| gi| gây ra. Thì cơ quan có thẩm quyền mới được phép ban h{nh c|c biện ph|p chống b|n ph| gi| đối với h{nh vi b|n ph| gi|. C|c biện ph|p chống b|n ph| gi| gồm có: 2.3.1. C|c biện ph|p chống b|n ph| gi| tạm thời C|c biện ph|p chống b|n ph| gi| tạm thời có thể được |p dụng dưới hình thức thuế chống b|n ph| gi| tạm thời hoặc dưới hình thức đảm bảo bằng tiền đặt cọc hoặc tiền bảo đảm, tương đương với mức thuế chống b|n ph| gi| được dự tính tạm thời v{ không được cao hơn mức ph| gi| tạm dự tính tạm thời. C|c biện ph|p chống b|n ph| gi| tạm thời không được phép |p dụng sớm hơn 60 ng{y kể từ ng{y bắt đầu cuộc điều tra. Việc |p dụng c|c biện ph|p chống b|n ph| gi| tạm thời được |p dụng trong thời gian c{ng ngắn c{ng tốt, v{ không vượt qu| 4 th|ng. Trong qu| trình điều tra, nếu cơ quan có thẩm quyền cần thời gian để kiểm tra xem liệu mức thuế thấp hơn mức ph| gi| có thể bù đắp thiệt hại ph|t sinh hay không, khoảng thời gian nói trên có thể kéo d{i th{nh 6 hoặc 9 th|ng. 2.3.2. Cam kết về gi| C|c thủ tục điều tra có thể được đình chỉ hoặc chấm dứt m{ không |p dụng bất cứ biện ph|p tạm thời hay thuế chống b|n ph| gi| n{o nếu như c|c nh{ xuất khẩu có cam kết ở mức thỏa đ|ng sẽ điều chỉnh gi| của mình hoặc đình chỉ h{nh động b|n ph| gi| v{o khu vực đang điều tra để c|c cơ quan có
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 193 thẩm quyền thấy rằng thiệt hại do việc b|n ph| gi| g}y ra đ~ được loại bỏ. Việc l{m chấp nhận cam kết về gi| của nh{ xuất khẩu chỉ được phép thực hiện sau khi c|c cơ quan có thẩm quyền đ~ có quyết định sơ bộ khẳng định có việc b|n ph| gi| v{ có thiệt hại do việc b|n ph| gi| đó g}y ra. 2.3.3. Thuế chống b|n ph| gi| chính thức Nếu kết quả điều tra chính thức đi đến quyết định cuối cùng cho thấy có tồn tại việc b|n ph| gi|, v{ có thiệt hại do việc b|n ph| gi| g}y ra cho ng{nh công nghiệp sản xuất h{ng hóa tương tự ở trong nước, v{ mối quan hệ nh}n quả giữa chúng thì ph|n quyết cuối cùng sẽ l{ qui định thu thuế chống bán phá giá chính thức. Mức thuế chống b|n ph| gi| không được phép vượt qu| biên độ b|n ph| gi| đ~ được x|c lập, nhưng nó có thể ít hơn biên độ đó nếu như mức thuế thấp hơn đó có thể loại trừ được thiệt hại cho ng{nh công nghiệp. Mức thuế đồng thời cũng phải tu}n theo nguyên tắc giảm đi, nghĩa l{ nếu mức ph| gi| bằng 50%, mức thiệt hại bằng 40% thì mức thuế chống b|n ph| gi| bằng 40%. Thuế chống b|n ph| gi| có hiệu lực trong vòng 5 năm kể từ khi được |p dụng. Sau thời hạn n{y, nếu có yêu cầu tiếp tục duy trì thuế chống b|n ph| gi| của c|c Bên có liên quan, cơ quan hữu quan có thể xem xét lại liệu việc tiếp tục |p dụng thuế chống b|n ph| gi| có còn cần thiết nữa hay không, liệu c|c t|c hại của việc b|n ph| gi| có còn tiếp diễn hay lại xảy ra hay không nếu thuế chống b|n ph| gi| được điều chỉnh hay loại bỏ ho{n to{n. 2.3.4. Thuế đối kh|ng Hiệp định chống b|n ph| gi| của WTO qui định trong trường hợp việc trợ cấp t{i chính của một Chính phủ hoặc
194 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế một công ty nước ngo{i cho ng{nh công nghiệp sản xuất, vận chuyển v{ xuất khẩu h{ng hóa trong nước đe dọa hoặc l{m tổn hại cho ng{nh công nghiệp nội địa sản xuất c|c h{ng hóa tương tự thì được phép tiến h{nh h{nh động đối kh|ng chống lại c|c hoạt động nhập khẩu liên quan dưới dạng |p đặt một loại thuế đặc biệt, gọi l{ “thuế đối kh|ng”. 2.4. Tự vệ trong thương mại Khi nhập khẩu một mặt h{ng n{o đó tăng lên đột biến g}y ra thiệt hại nghiêm trọng cho một ng{nh sản xuất, WTO cho phép c|c th{nh viên bị thiệt hại có thể sử dụng c|c biện ph|p tự vệ tạm thời kể cả hạn chế định lượng để khắc phục thiệt hại do nhập khẩu g}y ra. (Trích Điều 2 - Hiệp định về C|c biện ph|p tự vệ) WTO quy định, một nước chỉ có thể |p dụng c|c biện ph|p tự vệ sau khi đ~ có sự điều tra để x|c định tổn hại nghiêm trọng của c|c nh{ chức tr|ch có thẩm quyền. Hiệp định về C|c biện ph|p tự vệ cũng chỉ ra rõ: “Tổn hại nghiêm trọng” được hiểu l{ sự suy giảm to{n diện đ|ng kể tới vị trí của ng{nh công nghiệp nội địa. “Đe dọa g}y ra tổn hại nghiêm trọng” được hiểu l{ tổn hại nghiêm trọng rõ r{ng sẽ xảy ra. Trong qu| trình điều tra, việc x|c định liệu một h{ng hóa nhập khẩu có g}y ra hoặc đe dọa g}y ra tổn hại nghiêm trọng cho sản xuất nội địa phải dựa trên cơ sở thực tế (chứ không chỉ l{ sự phỏng đo|n, viện dẫn hay khả năng xa). (Trích Điều 3, 4 - Hiệp định về C|c biện ph|p tự vệ)
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 195 WTO cho phép c|c nước th{nh viên được |p dụng c|c biện ph|p tự vệ chỉ ở mức độ cần thiết để ngăn chặn hoặc khắc phục những tổn hại nghiêm trọng v{ tạo điều kiện thuận lợi điều chỉnh ng{nh công nghiệp có liên quan. Nếu c|c nước th{nh viên sử dụng biện ph|p hạn chế số lượng thì không được giảm khối lượng h{ng nhập khẩu xuống thấp hơn mức nhập khẩu trung bình trong 3 năm gần đ}y trừ khi chứng minh được rõ r{ng rằng mức hạn chế thấp hơn đó l{ cần thiết để ngăn cản hay khắc phục những thiệt hại rất nghiêm trọng đang diễn ra. (Trích Điều 5 - Hiệp định về C|c biện ph|p tự vệ) C|c th{nh viên sẽ chỉ |p dụng c|c biện ph|p tự vệ trong khoảng thời gian cần thiết để ngăn chặn hay khắc phục những tổn hại nghiêm trọng v{ tạo điều kiện điều chỉnh. Thời gian n{y không được vượt qu| 4 năm. Mặc dù vậy, WTO cũng nới rộng trong trường hợp đặc biệt cho phép thời hạn có thể kéo d{i tới 8 năm tùy thuộc v{o sự đ|nh gi| của c|c nh{ chức tr|ch có thẩm quyền, nếu việc kéo d{i l{ cần thiết nhằm tiếp tục bảo vệ hay điều chỉnh những tổn thất. Tuy nhiên, trong những trường hợp nghiêm trọng m{ sự chậm trễ có thể g}y ra thiệt hại khó có thể khắc phục được, WTO cho phép một th{nh viên có thể |p dụng biện ph|p tự vệ tạm thời (chưa cần có sự điều tra của WTO) dựa trên x|c định sơ bộ những chứng cứ rõ r{ng chứng tỏ gia tăng nhập khẩu đ~ g}y ra hoặc đe dọa g}y ra tổn hại nghiêm trọng. Biện ph|p tạm thời được |p dụng dưới hình thức thuế quan, trong thời hạn dưới 200 ng{y. Nếu như sau đó kết quả điều tra của WTO cho thấy h{ng nhập khẩu n{y không g}y ra hoặc đe dọa g}y ra những tổn hại nghiêm trọng đối với ng{nh sản xuất nội địa thì nước |p dụng tự vệ phải ho{n lại lượng thuế đ~ thu thêm.
196 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế 3. Tình hình thực hiện chính sách bảo vệ doanh nghiệp trong thương mại quốc tế của Việt Nam 3.1. Hàng rào kỹ thuật 3.1.1. C|c quy định kỹ thuật, tiêu chuẩn Hệ thống tiêu chuẩn Việt Nam (TCVN) hiện có trên 4.600 tiêu chuẩn quốc gia, trong đó chỉ có khoảng 150 tiêu chuẩn bị bắt buộc |p dụng. C|c tiêu chuẩn bắt buộc |p dụng thường l{ những tiêu chuẩn liên quan đến c|c lĩnh vực an to{n, vệ sinh, bảo vệ sức khỏe, bảo vệ môi trường. Về mặt thể chế, Tổng cục Tiêu chuẩn, Đo lường v{ Chất lượng thuộc Bộ Khoa học, Công nghệ v{ Môi trường l{ cơ quan quản lý nh{ nước về những tiêu chuẩn kỹ thuật, tiêu chuẩn v{ thủ tục x|c định sự phù hợp. Một số văn bản liên quan đến vấn đề quy định kỹ thuật v{ thủ tục x|c định sự phù hợp đ~ được ban h{nh. Tuy nhiên, do trình độ khoa học công nghệ cũng như trình độ quản lý còn nhiều hạn chế nên công t|c kiểm tra chất lượng h{ng hóa chưa được thực hiện tốt, chưa ngăn cản được h{ng kém chất lượng th}m nhập thị trường trong nước, g}y ra những t|c hại nhất định đến sức khỏe con người v{ môi trường. Như vậy, Việt Nam chưa sử dụng h{ng r{o kỹ thuật như một công cụ hạn chế nhập khẩu nhằm bảo hộ sản xuất trong nước. Cho đến nay, việc |p dụng chúng ở Việt Nam vẫn chưa có gì đ|ng kể do trình độ hạn chế của Việt Nam. 3.1.2. Vấn đề vệ sinh dịch tễ v{ kiểm dịch động vật v{ thực vật Việt Nam đ~ x}y dựng hệ thống c|c quy định về kiểm định h{ng hóa nông sản nhập khẩu. Khi x}y dựng hệ thống
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 197 những quy định n{y, chúng ta đ~ có sự tham khảo c|c chuẩn mực quốc tế, do đó chưa có gì tr|i với c|c quy định của WTO. Nhưng hệ thống c|c quy định còn chưa đầy đủ, chưa đồng bộ v{ còn đơn giản, thiếu chi tiết v{ nhất l{ việc tổ chức thực hiện thiếu chặt chẽ, vì vậy hiệu lực, hiệu quả sử dụng trên thực tế còn thấp. Do đó mục đích sử dụng c|c biện ph|p n{y chỉ dừng lại ở mức độ bảo vệ sức khỏe con người, động thực vật. Kiểm dịch động vật v{ thực vật có thể được sử dụng như một h{ng r{o kỹ thuật hợp ph|p để ngăn cản nhập khẩu nông sản. Việt Nam đ~ có những quy định ph|p lý kh| chặt chẽ v{ phù hợp với thông lệ quốc tế về lĩnh vực n{y nhưng việc thực thi còn kém hiệu quả. Do đó, biện ph|p n{y chưa được sử dụng tốt để bảo vệ sức khỏe con người, động thực vật cũng như tạo ra h{ng r{o bảo hộ sản xuất trong nước. 3.1.3. Yêu cầu về ghi nh~n h{ng hóa Đ}y l{ một NTM mang lại hiệu quả cao trong việc bảo hộ sản xuất trong nước, có thể tạo ra NTB. Trên thế giới, đặc biệt l{ ở c|c nước ph|t triển, biện ph|p n{y được sử dụng như một công cụ hữu hiệu v{ được quy định chi tiết bằng hệ thống văn bản ph|p luật. Tuy nhiên, ở Việt Nam, biện ph|p n{y còn kh| mới mẻ. Trình độ về tiêu chuẩn kĩ thuật của Việt Nam còn chưa đ|p ứng được với yêu cầu chung của nền kinh tế trong qu| trình hội nhập, lại phải cạnh tranh gay gắt với nước ngo{i. Trước năm 1999, Việt Nam hầu như chưa có quy định chi tiết về vận dụng biện ph|p n{y như một công cụ bảo hộ sản xuất trong nước. Ng{y 30/8/1999, Quy chế Ghi nh~n h{ng hóa đ~ được ban h{nh kèm theo Quyết định số 178/1999QĐ-TTg cùng ng{y của Thủ tướng Chính phủ. Kể từ ngày 01/03/2000, c|c loại h{ng sản xuất tại nước ngo{i được
198 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế nhập khẩu v{o thị trường Việt Nam đều phải ghi nh~n h{ng hóa theo Quy chế ghi nh~n h{ng hóa ban h{nh theo Quyết định trên. H{ng hóa nhập khẩu phải tu}n thủ quy định về ghi nh~n như sau: Ghi trên phần nh~n nguyên gốc c|c thông tin thuộc nội dung bắt buộc (tên h{ng hóa; tên v{ địa chỉ của thương nh}n chịu tr|ch nhiệm về h{ng hóa; định lượng của h{ng hóa; th{nh phần cấu tạo; chỉ tiêu chất lượng chủ yếu; ng{y sản xuất, thời hạn sử dụng, thời hạn bảo quản; hướng dẫn bảo quản, hướng dẫn sử dụng; xuất xứ của h{ng hóa) bằng tiếng Việt Nam hoặc l{m nh~n phụ ghi những thông tin thuộc nội dung bắt buộc bằng tiếng Việt Nam đính kèm nh~n nguyên gốc của h{ng hóa đó trước khi đưa ra b|n ở thị trường Việt Nam. Đ}y l{ một bước thay đổi tiến bộ, song c|c quy định còn đơn giản so với quy định của nhiều nước công nghiệp ph|t triển trên thế giới, t|c dụng bảo hộ còn hạn chế, hơn nữa chúng ta vẫn còn thiếu những quy định về đóng gói h{ng hóa. 3.2. Các biện pháp bảo vệ thương mại tạm thời 3.2.1. Chống b|n ph| gi| Ng{y 29/04/2004 Ủy ban Thường vụ Quốc hội đ~ ban hành Ph|p lệnh số 20/2004/PL-UBTVQH11 về Chống b|n ph| gi| h{ng hóa nhập khẩu v{o Việt Nam. Luật Thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu số 45/2005/QH11 ng{y 16/6/2005 cũng đ~ có quy định c|c biện ph|p về thuế tự vệ, thuế chống b|n ph| gi|, thuế chống trợ cấp v{ thuế chống ph}n biệt đối xử đối với h{ng hóa nhập khẩu. Chính phủ cũng đ~ ban h{nh Nghị định số 90/2005/NĐ-CP ng{y 11/7/2005 về Quy định chi tiết một số điều của Ph|p lệnh chống bán phá giá hàng hóa nhập khẩu v{o Việt Nam v{ Nghị định số 04/2006/NĐ-CP
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 199 ngày 9/01/2006 về việc Th{nh lập v{ quy định chức năng, nhiệm vụ chống b|n ph| gi|, chống trợ cấp, tự vệ. Bộ T{i chính ban h{nh Thông tư số 106/2005/TT-BTC ngày 5/02/2005 về Hướng dẫn thu, nộp, ho{n trả thuế chống b|n ph| gi|, thuế chống trợ cấp v{ c|c khoản đảm bảo thanh to|n thuế chống b|n ph| gi|, thuế chống trợ cấp. Tuy nhiên hiện Việt Nam vẫn chưa có c|c bộ luật ho{n chỉnh về thuế chống b|n ph| gi|, thuế chống trợ cấp như c|c nước đ~ hội nhập trước Việt Nam nhiều năm. Việt Nam cũng chưa có kinh nghiệm trong việc điều tra chống b|n ph| gi|, chống trợ cấp v{ cũng chưa có kinh nghiệm gì đ|ng kể trong việc đối phó với việc h{ng xuất khẩu của Việt Nam bị điều tra b|n ph| gi| v{ trợ cấp. Xét trên những khía cạnh n{y, việc hình th{nh v{ x}y dựng bộ m|y thực thi |p dụng chống b|n ph| gi| v{ chống trợ cấp cuả Việt Nam mới đang ở giai đoạn khởi động v{ bước đầu vận h{nh. Đó sẽ l{ một trong những khó khăn chủ yếu của Việt Nam khi phải đối mặt với những tranh chấp thương mại quốc tế khi tiến s}u hơn v{o tiến trình tự do hóa thương mại. 3.2.2. C|c biện ph|p tự vệ Biện ph|p tự vệ l{ một công cụ được WTO thừa nhận để hạn chế định lượng h{ng nhập khẩu trong một thời gian nhất định nhằm bảo vệ ng{nh sản xuất trong nước bị thiệt hại hay có nguy cơ bị thiệt hại nghiêm trọng. Trên thực tế, Việt Nam đ~ |p dụng biện ph|p tự vệ để bảo vệ một số ng{nh trong nước nhằm tr|nh tổn thương do h{ng nhập khẩu gia tăng lớn về số lượng. Để thực hiện c|c biện ph|p tự vệ, từ năm 2002, Ủy ban Thường vụ Quốc hội Việt Nam đ~ ban h{nh Ph|p lệnh số 42/2002/PL-UBTVQH10 ng{y 25/05/2002 về Tự vệ trong nhập khẩu h{ng hóa nước ngo{i v{o Việt Nam. Chính phủ cũng đ~ ban h{nh Nghị định số 150/2003/NĐ-CP ngày
200 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế 08/12/2003 quy định chi tiết thi h{nh Ph|p lệnh về Tự vệ trong nhập khẩu h{ng hóa nước ngo{i v{o Việt Nam và Nghị định số 04/2006/NĐ-CP ngày 09/01/2006 về Th{nh lập v{ quy định chức năng, nhiệm vụ v{ cơ cấu tổ chức của Hội đồng xử lý vụ việc chống b|n ph| gi|, chống trợ cấp v{ tự vệ. Nghị định 150/2003/NĐ-CP của Chính phủ đ~ quy định cụ thể về c|c biện ph|p tự vệ, thủ tục điều tra v{ |p dụng các biện ph|p n{y trong trường hợp nhập khẩu h{ng hóa qu| mức v{o Việt Nam, g}y thiệt hại nghiêm trọng cho ng{nh sản xuất trong nước. Bảy biện ph|p tự vệ gồm: (1) Tăng mức thuế nhập khẩu so với mức thuế nhập khẩu hiện h{nh; (2) Áp dụng hạn ngạch nhập khẩu; (3) Áp dụng hạn ngạch thuế quan; (4) Áp dụng thuế tuyệt đối; (5) Cấp phép nhập khẩu để kiểm so|t nhập khẩu; (6) Phụ thu đối với h{ng hóa nhập khẩu; (7) C|c biện ph|p kh|c. C|c biện ph|p tự vệ có thể không |p dụng đối với h{ng hóa nhập khẩu có xuất xứ từ một nước kém ph|t triển nếu h{ng hóa nhập khẩu của nước đó v{o Việt Nam không vượt qu| 3% tổng lượng h{ng hóa nhập khẩu bị điều tra để |p dụng biện ph|p tự vệ. Tuy nhiên, c|c biện ph|p tự vệ vẫn được |p dụng đối với h{ng hóa nhập khẩu có xuất xứ từ c|c nước kém ph|t triển, nếu tổng lượng h{ng hóa nhập khẩu của c|c nước n{y v{o Việt Nam vượt qu| 9% tổng lượng h{ng hóa nhập khẩu bị điều tra để |p dụng c|c biện ph|p tự vệ. Bộ Công Thương l{ cơ quan chịu tr|ch nhiệm điều tra trước khi quyết định |p dụng hoặc không |p dụng c|c biện ph|p tự vệ. 3.2.3. Trợ cấp L{ một nước đang ph|t triển ở trình độ trung bình thấp, thu nhập đầu người h{ng năm mới ở trên 1.000 USD, Việt
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 201 Nam có lý do chính đ|ng cần duy trì một số chương trình, biện ph|p trợ cấp nhất định để thúc đẩy ph|t triển kinh tế - x~ hội, hỗ trợ một số ng{nh non trẻ nhưng có ý nghĩa lớn đối với đời sống của bộ phận phần lớn d}n cư. Hiện nay, c|c chương trình trợ cấp ở Việt Nam nhìn chung có gi| trị không lớn, phần nhiều mang tính chất hỗ trợ bổ sung hoặc khuyến khích động viên. Hình thức trợ cấp phổ biến l{ ưu đ~i miễn giảm về thuế (thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế nhập khẩu ) dưới dạng c|c ưu đ~i đầu tư để thu hút c|c doanh nghiệp trong v{ ngo{i nước tham gia v{o c|c lĩnh vực, ng{nh nghề ưu tiên ph|t triển hoặc c|c địa b{n khó khăn cần có đòn bẩy kinh tế để ph|t triển. Tuy nhiên, theo quy định của WTO thì một số chương trình hoặc c|c biện ph|p trợ cấp nói trên của Việt Nam bị coi l{ trợ cấp bị cấm (như mức thuế nhập khẩu ưu đ~i theo tỷ lệ nội địa hóa, thưởng theo kim ngạch xuất khẩu, miễn giảm thuế thu nhập doanh nghiệp cho dự |n sản xuất h{ng xuất khẩu ) v{ do đó WTO yêu cầu Việt Nam phải chấm dứt. Với quyết t}m hội nhập s}u rộng v{o WTO, Việt Nam đ~ có nhiều nỗ lực trong việc điều chỉnh c|c chính s|ch trong nước liên quan tới trợ cấp. Cho tới nay, Việt Nam đ~ cam kết b~i bỏ c|c hình thức trợ cấp liên quan đến tỷ lệ nội địa hóa hoặc yêu cầu sử dụng nguyên liệu trong nước v{ c|c hình thức trợ cấp trực tiếp từ ng}n s|ch theo th{nh tích xuất khẩu từ thời điểm gia nhập WTO. Đối với c|c hình thức trợ cấp xuất khẩu bị cấm còn lại theo hiệp định SCM (chủ yếu dưới hình thức c|c ưu đ~i đầu tư), Việt Nam cam kết b~i bỏ sau 9 năm kể từ thời điểm gia nhập. Đối với trợ cấp nông nghiệp thuộc phạm vi điều chỉnh của Hiệp định Nông nghiệp, Việt Nam cũng đ~ cam kết r{ng
202 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế buộc trợ cấp xuất khẩu nông sản ở mức bằng 0% trong biểu cam kết về h{ng hóa v{ khẳng định rằng kể từ thời điểm gia nhập, Việt Nam sẽ không duy trì hoặc đưa ra bất cứ biện ph|p trợ cấp xuất khẩu n{o đối với h{ng nông sản, trừ một số loại trợ cấp xuất khẩu nông sản m{ c|c nước đang ph|t triển được phép duy trì. Hiện tại, Việt Nam đang duy trì nhiều hình thức trợ cấp thông qua tín dụng ưu đ~i, ưu đ~i về thuế (thuế suất ưu đ~i, miễn giảm thuế thu nhập doanh nghiệp), thưởng xuất khẩu, ưu đ~i bảo l~nh tín dụng, rút ngắn thời gian khấu hao t{i sản cố định, giảm mức vốn lưu động tối thiểu theo quy định, miễn giảm hoặc ho~n nộp tiền thuê đất. Bản thông b|o về trợ cấp công nghiệp của Việt Nam theo Điều XVI.1 của GATT 1994 v{ Điều 25 của Hiệp định về Trợ cấp v{ C|c biện ph|p đối kh|ng giai đoạn 1996-1998 bao gồm c|c chương trình sau: (1) Hỗ trợ một số doanh nghiệp điều chỉnh cơ cấu; (2) Hỗ trợ c|c doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngo{i sản xuất h{ng xuất khẩu; (3) Hỗ trợ c|c doanh nghiệp trong nước sản xuất h{ng xuất khẩu; (4) Hỗ trợ c|c doanh nghiệp trong nước sản xuất kinh doanh trong một số lĩnh vực nhất định; (5) Hỗ trợ c|c doanh nghiệp nước ngo{i sản xuất kinh doanh trong một số lĩnh vực nhất định; (6) Hỗ trợ c|c doanh nghiệp trong nước sản xuất kinh doanh trong một số địa b{n nhất định; (7) Hỗ trợ c|c doanh nghiệp nước ngo{i sản xuất kinh doanh trong một số địa b{n nhất định; (8) Tín dụng ưu đ~i cho c|c doanh nghiệp ng{nh vật liệu điện; (9) Hỗ trợ cơ sở sản xuất gặp khó khăn, cơ sở sản xuất mới th{nh lập hoặc mở rộng sản xuất, |p dụng công nghệ sản xuất mới; (10) Hỗ trợ c|c doanh nghiệp công ích nh{ nước. C|c chương trình trợ cấp n{y đ~ có t|c dụng hỗ trợ đ|ng kể cho một số doanh nghiệp trong nước.
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 203 Mức hỗ trợ nông nghiệp trong nước của Việt Nam rất thấp v{ thường chỉ l{ c|c chương trình hỗ trợ dạng "hộp xanh" được WTO cho phép như hỗ trợ nghiên cứu khoa học, đ{o tạo, hỗ trợ c|c vùng khó khăn. Mức hỗ trợ ở những hình thức bị WTO yêu cầu cắt giảm như hỗ trợ về gi| đối với nông sản l{ hầu như bằng 0. Trong khi đó, quy định của WTO cho phép c|c nước th{nh viên đang ph|t triển có thể duy trì c|c hỗ trợ dạng n{y với điều kiện mức hỗ trợ không vượt qu| 10% tổng gi| trị sản xuất đối với một nông sản cụ thể hay to{n bộ gi| trị sản xuất nông nghiệp của nước đó. Về việc |p dụng thuế chống trợ cấp đối với h{ng nhập khẩu v{o Việt Nam phù hợp với những quy định của WTO, Việt Nam đ~ ban h{nh ph|p lệnh chống trợ cấp h{ng hóa nhập khẩu v{o Việt Nam số 22/2004/PL-UBTVQH10 ngày 30/8/2004 thể hiện đầy đủ tinh thần v{ nội dung cơ bản của Hiệp định SCM về |p dụng biện ph|p đối kh|ng đối với h{ng nhập khẩu được trợ cấp. Bên cạnh đó, ng{y 11/7/2005, Chính phủ cũng đ~ ban h{nh Nghị định số 89/2005/ NĐ-CP về Quy định chi tiết thi h{nh một số điều của Ph|p lệnh Chống trợ cấp h{ng nhập khẩu v{o Việt Nam để ho{n thiện cơ sở ph|p lý v{ thực thi việc sử dụng công cụ thuế chống trợ cấp đảm bảo tính công bằng trong cạnh tranh thương mại trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế. 3.2.4. Quy tắc xuất xứ Hiện Việt Nam mới chỉ có quy định về xuất xứ ưu đ~i với c|c th{nh viên AFTA m{ chưa có quy định n{o kh|c về quy tắc xuất xứ không ưu đ~i. Trong khi nhiều nước sử dụng quy tắc xuất xứ như một công cụ bảo hộ hiệu quả sản xuất trong nước thì Việt Nam chưa triển khai nghiên cứu đầy đủ v{ tận dụng khả năng có thể |p dụng biện ph|p n{y.
204 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế Th|ng 11/1995, Bộ Thương mại v{ Tổng cục Hải quan đ~ ra Thông tư liên bộ số 280/BTM-TCHQ quy định về giấy chứng nhận xuất xứ h{ng hóa xuất khẩu, nhập khẩu. Thông tư n{y bao gồm những nguyên tắc chung về chế độ cấp v{ kiểm tra giấy chứng nhận xuất xứ h{ng hóa. Ngo{i ra, đối với từng chế độ ưu đ~i cụ thể cũng có c|c quy định riêng về xuất xứ như: Thông tư số 33/TC-TCT (năm 1996) quy định danh mục h{ng hóa v{ thuế suất thuế nhập khẩu để thực hiện chương trình giảm thuế h{ng nhập khẩu từ EU; Quy chế của Phòng Thương mại v{ Công nghiệp Việt Nam về việc cấp giấy chứng nhận xuất xứ h{ng hóa đối với h{ng xuất sang EU (mẫu A v{ B); Quyết định số 416/TM-ĐB năm 1996 của Bộ Thương Mại về Quy chế cấp giấy chứng nhận xuất xứ ASEAN của Việt Nam (mẫu D) để hưởng c|c ưu đ~i theo “Hiệp định về chương trình ưu đ~i thuế quan hiệu lực chung (CEPT)” trong nông nghiệp v{ công nghiệp. 4. Đánh giá chung về chính sách bảo vệ doanh nghiệp trong thương mại quốc tế của Việt Nam thời gian qua 4.1. Những thành công Chính s|ch bảo vệ doanh nghiệp trong thương mại quốc tế của Việt Nam thời gian qua về cơ bản đ~ thực hiện được mục tiêu khuyến khích sản xuất trong nước thay thế h{ng nhập khẩu, chú trọng bảo hộ sản xuất trong nước, khuyến khích đầu tư thông qua việc quy định mức thuế suất thuế nhập khẩu |p dụng đối với h{ng hóa nhập khẩu từ c|c thị trường kh|c nhau. Ngo{i ra còn |p dụng biện ph|p bảo hộ có trọng điểm, có thời gian, phù hợp với tiến trình hội nhập quốc tế. Có thể kh|i qu|t những th{nh công trong việc |p dụng c|c chính s|ch bảo vệ doanh nghiệp trong thương mại quốc tế của Việt Nam qua những điểm sau:
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 205 - Tạo điều kiện cho nhiều ng{nh sản xuất có khả năng cạnh tranh kém hơn so với c|c nước vẫn tiếp tục duy trì v{ ph|t triển. Một số ng{nh như sản xuất xe m|y, ti vi, m|y vi tính đ~ n}ng dần khả năng cạnh tranh nhờ n}ng cao trình độ quản lý, đổi mới công nghệ. - Tạo điều kiện cho sản phẩm sản xuất trong nước tuy có chất lượng kém hơn, gi| cao hơn h{ng nhập khẩu tồn tại và ph|t triển được, giúp cho Việt Nam có thể x}y dựng c|c ng{nh sản xuất của riêng mình như: ng{nh mía đường, ng{nh xi măng m{ không phụ thuộc ho{n to{n v{o nhập khẩu. - Hỗ trợ x}y dựng một số ng{nh công nghiệp quan trọng cho mục tiêu công nghiệp hóa, hiện đại hóa như: ng{nh thép, ng{nh sản xuất ô tô, xe m|y - Góp phần hướng dẫn tiêu dùng trong nước, đảm bảo một số mục tiêu x~ hội như giữ gìn bản sắc văn hóa, duy trì công ăn việc l{m. 4.2. Những hạn chế, bất cập Bên cạnh những mặt đạt được, việc thực hiện chính sách bảo vệ doanh nghiệp trong thương mại quốc tế của Việt Nam trong thời gian qua còn tồn tại những hạn chế, bất cập sau: - L{m giảm sức cạnh tranh của sản xuất trong nước: nhiều ng{nh công nghiệp bị hạn chế khả năng tiếp cận với đầu v{o nhập khẩu gi| rẻ, buộc phải chuyển sang sử dụng sản phẩm thay thế trong nước đắt hơn, l{m tăng chi phí sản xuất, giảm lợi thế cạnh tranh; - Khuyến khích sản xuất thay thế nhập khẩu trong khi định hướng chiến lược ph|t triển kinh tế của Việt Nam l{ sản xuất hướng về xuất khẩu. T|c động hạn chế nhập khẩu của
206 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế c|c biện ph|p phi thuế quan đ~ khiến nhiều nh{ đầu tư chuyển sản xuất từ phục vụ xuất khẩu sang lĩnh vực thay thế nhập khẩu, l{m ảnh hưởng đ|ng kể đến ng{nh xuất khẩu; - Không tạo ra động lực khuyến khích cạnh tranh trong c|c ng{nh được bảo hộ cao, ngăn cản những nỗ lực chủ động cải tiến, hợp lý hóa sản xuất, tự n}ng cao khả năng cạnh tranh của nhiều ng{nh sản xuất nội địa. - C|c biện ph|p bảo hộ sản xuất trong nước của Việt Nam còn có những “sơ hở” v{ rất nhiều điểm chưa phù hợp với thông lệ của c|c tổ chức kinh tế quốc tế như WTO, APEC 5. Định hướng hoàn thiện chính sách bảo vệ doanh nghiệp trong thương mại quốc tế của Việt Nam Từ những quan điểm của Nh{ nước ta về việc thực thi chính s|ch bảo hộ c|c ng{nh sản xuất trong nước, định hướng ho{n thiện chính s|ch bảo vệ doanh nghiệp trong thương mại quốc tế của Việt Nam trong thời gian tới cần qu|n triệt những nguyên tắc cơ bản sau: - Những biện ph|p bảo hộ phải phù hợp với thông lệ quốc tế đ~ được cụ thể hóa ở WTO; phù hợp với những quy định cụ thể của ASEAN v{ APEC; - Hệ thống c|c biện ph|p bảo hộ phải đủ mạnh để bảo vệ nền sản xuất non trẻ trong nước, song phải tạo đ{ v{ thúc đẩy c|c doanh nghiệp tự đổi mới v{ tăng sức cạnh tranh của hàng hóa trên thị trường quốc tế; - Gắn việc thực thi c|c chính s|ch bảo vệ sản xuất trong nước với tạo thuận lợi cho thương mại ph|t triển. Có sự khuyến khích v{ kết hợp chặt chẽ, khéo léo giữa hệ thống h{ng r{o thuế quan với hệ thống c|c biện ph|p phi thuế
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 207 quan, giữa tự do hóa với việc bảo hộ trong nước, đặt quyền lợi quốc gia lên h{ng đầu. Như vậy, hệ thống phi thuế quan cần đảm bảo nguyên tắc luôn tạo ra được một lối tho|t nhất định khi nền thương mại trong nước bị đe dọa trước sự cạnh tranh quốc tế; Trong bối cảnh Việt Nam gia nhập WTO, việc sử dụng c|c NTM cổ điển như cấm nhập khẩu, hạn ngạch hay doanh nghiệp đầu mối để bảo hộ sản xuất trong nước sẽ ng{y c{ng khó khăn. Vì vậy, nghiên cứu c|c NTM mới để có thể tiếp tục bảo hộ một số ng{nh sản xuất theo đúng những mục tiêu ph|t triển d{i hạn của đất nước l{ rất cần thiết. Khi x}y dựng v{ |p dụng c|c NTM, nguyên tắc chung l{ không tr|i với c|c quy định của WTO. Từ thực tiễn thực hiện chính s|ch bảo vệ doanh nghiệp trong thương mại quốc tế của Việt Nam thời gian qua v{ kinh nghiệm của c|c nước, định hướng ho{n thiện chính s|ch bảo vệ doanh nghiệp trong thương mại quốc tế thời gian tới như sau: 5.1. Các biện pháp kỹ thuật và kiểm dịch động thực vật Theo c|c Hiệp định của WTO về c|c h{ng r{o kĩ thuật đối với thương mại (Agreement on Technical Barriers to Trade - TBT) về vệ sinh kiểm dịch động thực vật (Agreement on Sanitary and Phytosannitary Measures - SPS), c|c nước được phép sử dụng c|c quy định, tiêu chuẩn kĩ thuật, c|c biện ph|p vệ sinh kiểm dịch thích hợp hoặc cần thiết để bảo vệ sức khỏe, đời sống của con người, động thực vật, bảo vệ môi trường v{ quyền lợi người tiêu dùng. Tuy nhiên, c|c biện ph|p đó không được |p dụng nhằm tạo ra sự ph}n biệt đối xử tùy tiện hay hạn chế vô lý đối với thương mại quốc tế.
208 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế Theo đó Việt Nam cần có chính s|ch đồng bộ hơn về tiêu chuẩn kỹ thuật cũng như n}ng cao hơn nữa khả năng vận dụng linh hoạt c|c quy định của Hiệp định TBT, nhằm phục vụ tốt c|c mục tiêu ph|t triển nói chung v{ thương mại nói riêng. Cụ thể, Việt Nam có thể bảo vệ sản xuất trong nước thông qua hạn chế nhập khẩu nếu biết khéo léo vận dụng tiêu chí “thích hợp” hoặc “cần thiết” của Hiệp định TBT. Tương tự việc sử dụng TBT, vận dụng tốt c|c biện ph|p SPS trong thương mại cũng l{ một phương thức hợp ph|p v{ hiệu quả để bảo vệ sản xuất nông nghiệp nói riêng cũng như sức khỏe con người, động thực vật v{ môi trường nói chung. Muốn như vậy, Việt Nam cần x}y dựng hợp lý danh mục chi tiết c|c mặt h{ng phải kiểm tra SPS bắt buộc. Bảo hộ thông qua h{ng r{o kỹ thuật còn được gọi l{ bảo hộ “vùng x|m”. Cần nghiên cứu v{ x}y dựng hệ thống c|c biện ph|p bảo hộ kiểu n{y kết hợp với c|c biện ph|p có thể biện hộ l{ phù hợp với thông lệ v{ quy định của WTO tiêu chuẩn môi trường, thủ tục nhập khẩu C|c biện ph|p “bảo hộ vùng x|m” có hiệu quả không kh|c c|c biện ph|p bảo hộ thông thường, nhưng c|ch thức v{ biện ph|p bảo hộ tinh xảo hơn, tận dụng chính những lỗ hổng trong hệ thống ph|p lý của WTO. Bảo hộ được chuyển từ c|c biện ph|p hạn chế định lượng sang c|c biện ph|p tinh vi, mang tính kĩ thuật hơn v{ đang l{ xu thế chung của chính s|ch bảo hộ hợp lý. C|c biện ph|p vừa được WTO thừa nhận vừa giúp c|c nước |p dụng đạt được mục tiêu bảo hộ tốt nhất. Kết hợp sử dụng “bảo hộ vùng x|m” v{ c|c biện ph|p kh|c để sử dụng trong trường hợp cần thiết như: - X}y dựng, h{i hòa v{ hệ thống hóa c|c biện ph|p kỹ thuật, môi trường, bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng, hệ thống quản lý chất lượng, quy c|ch, tiêu chuẩn kỹ thuật v{ tiêu
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 209 chuẩn vệ sinh an to{n thực phẩm nhằm mục đích bảo hộ khi cần thiết cho c|c ng{nh thực hiện tự do hóa, tránh gây ra những biến động lớn đối với c|c ng{nh kinh tế. - Tăng cường đ{o tạo trình độ chuyên môn, kỹ thuật, luật ph|p, kinh nghiệm cho c|c c|n bộ thuộc c|c cơ quan chức năng liên quan đến việc |p dụng c|c biện ph|p “bảo hộ vùng x|m”. - X}y dựng cơ sở vật chất, trang thiết bị cho công t|c điều tra, kiểm tra h{ng hóa nhằm thực thi nghiêm túc c|c quy định về tiêu chuẩn, quy c|ch h{ng hóa của c|c cơ quan quản lý chức năng. - Đổi mới phương thức trợ cấp xuất khẩu hiện nay theo hướng tập trung có trọng điểm. Vì thế, trợ cấp xuất khẩu hướng v{o những ng{nh kinh tế được bảo hộ có định hướng xuất khẩu (l{ mục tiêu của chính s|ch thương mại) chứ không chỉ đơn thuần dựa trên kim ngạch xuất khẩu của doanh nghiệp như hiện nay. - N}ng cao việc phối hợp chặt chẽ giữa c|c cơ quan chức năng với cơ quan thực hiện đ{m ph|n quốc tế đảm bảo khả năng thực thi cơ chế “bảo hộ vùng x|m”, tr|nh g}y ra c|c tranh chấp có ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường mại quốc tế. 5.2. Các biện pháp chống bán phá giá Luật ph|p v{ thực tiễn chống b|n ph| gi| ở hầu hết c|c nước đều tu}n thủ theo những quy định của WTO, chỉ kh|c nhau những vấn đề m{ trong quy định của WTO chưa quy định, không quy định rõ hoặc cho phép c|c Chính phủ được quyền quyết định. Như vậy, những quy định về chống b|n phá giá của WTO l{ cốt lõi, nền tảng để c|c quốc gia ban h{nh,
210 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế sửa đổi cũng như |p dụng c|c quy định về chống b|n ph| gi| của mình. Để tiến h{nh chống b|n ph| gi| có kết quả, cần thiết phải ban h{nh đạo luật chống b|n ph| gi|. Nội dung của luật chống b|n ph| gi| cần phải phù hợp với c|c quy định chung, cơ bản của Luật Chống b|n ph| gi| của WTO (GATT 1994). Trong đó có tính đến c|c quy định riêng biệt phù hợp với đặc thù của Việt Nam. Có cơ quan chuyên tr|ch của nh{ nước phụ tr|ch công t|c chống b|n ph| gi|. Cơ quan n{y sẽ đứng ra tiến h{nh điều tra b|n ph| gi|, v{ đưa ra kết luận về h{nh vi b|n ph| gi| cũng như quy định mức thuế chống b|n ph| gi| nếu có h{nh động b|n ph| gi| xảy ra. H{nh động chống b|n ph| gi| nhằm mục đích chống lại b|n ph| gi| (qua thuế chống b|n ph| gi|), chống lại sự trợ cấp t{i chính của nước ngo{i (qua thuế đối kh|ng) v{ còn l{ biện ph|p trả đũa với những nước |p dụng c|c mức thuế mang tính kỳ thị |p đặt đối với h{ng hóa trong nước. Nếu Việt Nam bị nước ngo{i |p thuế chống b|n ph| gi| thì ta cũng có thể dùng biện ph|p n{y để trả đũa. Hiệp hội đóng vai trò quan trọng trong việc chống b|n ph| gi|. Do vậy cần ph|t huy sức mạnh của hiệp hội v{ sự hợp t|c của c|c doanh nghiệp cùng nhau đối phó với vấn đề b|n ph| gi|, nhằm ngăn chặn h{nh vi b|n ph| gi| trên thị trường nội địa một c|ch th{nh công. Để đối phó với c|c vụ kiện chống b|n ph| gi| ở thị trường nước ngo{i: - C|ch l{m có hiệu quả l{ chủ động kh|ng kiện, gi{nh quyền lợi hợp ph|p cho c|c doanh nghiệp sản xuất trong nước. Phải ý thức được tính hệ trọng của vấn đề, cùng thống nhất v{ có th|i độ tích cực trong qu| trình tiến h{nh kh|ng
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 211 c|o. Trên cơ sở ph|p luật, đấu tranh có lý, có tình để bảo vệ quyền lợi cho c|c doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam. - Ph|t huy vai trò c|c hiệp hội ng{nh h{ng xuất nhập khẩu. Tất cả đồng lòng hiệp lực tham gia kh|ng kiện. C|c doanh nghiệp cần đo{n kết th{nh một khối thống nhất, nghiêm túc thực hiện c|c nghị quyết, biện ph|p được hiệp hội thông qua để cùng hợp lực gi{nh thế chủ động trong kh|ng kiện. - Mời luật sư có kinh nghiệm, có năng lực l{ điều kiện quan trọng bảo đảm gi{nh thắng lợi trong vụ kiện. - C|c doanh nghiệp liên quan đến vụ kiện cần nhanh chóng bắt tay v{o h{nh động mới có thể tạo ra thế chủ động. Hiệp hội ng{nh h{ng sớm tập hợp t{i liệu liên quan đến vụ kiện gửi cho c|c doanh nghiệp. Trong thời gian trước khi khởi kiện, hiệp hội mời luật sư có kinh nghiệm v{ c|c chuyên gia kinh tế đến c|c doanh nghiệp hướng dẫn c|ch thức điều tra trước, giúp c|c doanh nghiệp l{m tốt công t|c chuẩn bị theo yêu cầu của Bên đi kiện đối với việc sản xuất v{ tiêu thụ sản phẩm ở đơn vị mình, tạo điều kiện tốt cho việc kiểm tra thuận lợi v{ lập luận kh|ng c|o sau n{y. - Bên cạnh đó, sự ủng hộ chi viện kịp thời của c|c Bộ, ng{nh l{ rất quan trọng. Ví dụ trong vụ kiện nước t|o đặc của Trung Quốc gần đ}y, L~nh đạo Bộ hợp t|c Kinh tế Mậu dịch v{ c|c ng{nh hữu quan đ~ kịp can thiệp v{ hỗ trợ có hiệu quả cho c|c doanh nghiệp trong thời điểm quyết định, góp phần to lớn l{m cho vụ kiện tiến triển theo hướng kh|ch quan, công bằng v{ có lợi cho Trung Quốc. - X}y dựng v{ ho{n thiện c|c văn bản ph|p quy về chống b|n ph| gi| (nhất l{ c|c văn bản luật, ph|p lệnh) với c|c yêu cầu sau:
212 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế + Đảm bảo duy trì sự cạnh tranh l{nh mạnh v{ công bằng trên thị trường; + Ngăn chặn một công ty hoặc một ng{nh sản xuất nước ngo{i dùng h{nh động b|n ph| gi| để chiếm lĩnh thị trường nước ta, nhằm bảo vệ cho c|c ng{nh sản xuất công nghiệp trong nước; + L{ công cụ để chống lại tình trạng Chính phủ hoặc c|c hiệp hội nước ngo{i trợ cấp cho h{ng hóa xuất khẩu của họ, dẫn đến h{nh động b|n ph| gi| g}y thiệt hại cho ng{nh sản xuất nội địa của Việt Nam; + L{ công cụ để |p dụng biện ph|p trả đũa đối với những quốc gia, vùng, l~nh thổ n{o |p dụng biện ph|p b|n ph| gi| mang tổ chức kỳ thị, ph}n biệt đối xử đối với h{ng hóa xuất khẩu của Việt Nam; + Phù hợp với chiến lược ph|t triển kinh tế - x~ hội, chiến lược CNH, HĐH của đất nước, đồng thời phải phù hợp với Hiệp định Chống b|n ph| gi| theo khuôn khổ của WTO. Trong đó, cần chú ý đến yếu tố nền kinh tế đang ph|t triển ở nước ta, c|c quy định phải phù hợp với tình hình, điều kiện cụ thể của đất nước. 5.3. Tự vệ Mặc dù đ~ ban h{nh Ph|p lệnh về Tự vệ trong nhập khẩu h{ng hóa nước ngo{i v{o Việt Nam, nhưng cho đến nay, những biện ph|p tự vệ m{ Việt Nam |p dụng vẫn chưa ph|t huy một c|ch có hiệu quả, trong khi h{ng hóa của nhiều nước vẫn đang ph| gi| tại thị trường Việt Nam, hoặc đang đe dọa tới ng{nh công nghiệp nội địa, thậm chí cả những h{ng hóa có ảnh hưởng đến an ninh quốc phòng, x~ hội vẫn đang nhập lậu v{o Việt Nam.
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 213 Biện ph|p tự vệ l{ một công cụ được WTO thừa nhận để hạn chế định lượng h{ng nhập khẩu trong một thời gian nhất định nhằm bảo vệ ng{nh sản xuất trong nước bị thiệt hại hay có nguy cơ bị thiệt hại nghiêm trọng. Đ}y l{ biện ph|p có tầm quan trọng rất lớn bởi khả năng ph|t huy t|c động nhanh chóng v{ mạnh mẽ của nó. Trong qu| trình hội nhập, việc sử dụng biện ph|p n{y l{ hết sức cần thiết, tuy nhiên cũng cần nhận rõ hạn chế không thể phủ nhận của biện ph|p n{y l{ nó không thể duy trì trong một thời gian d{i v{ dễ g}y ra các h{nh động trả đũa. 5.4. Trợ cấp Một trong c|c công cụ được WTO cho phép c|c nước th{nh viên duy trì l{ c|c hình thức trợ cấp không g}y bóp méo thương mại hoặc g}y tổn hại tới lợi ích của c|c nước th{nh viên kh|c. C|c hình thức trợ cấp trong Hiệp định SCM chủ yếu liên quan đến c|c sản phẩm công nghiệp. Trợ cấp cho c|c ng{nh công nghiệp nội địa có thể dưới hình thức trợ cấp trực tiếp hoặc gi|n tiếp. Có thể kể đến c|c hình thức trợ cấp trực tiếp như: trợ giúp t{i chính, cho vay ưu đ~i của Chính phủ Trợ cấp gi|n tiếp có thể thực hiện thông qua hỗ trợ c|c ng{nh cung cấp đầu v{o hay đảm bảo đầu ra cho sản phẩm. Mặc dù c|c quy định về trợ cấp tại Hiệp định SCM v{ Hiệp định Nông nghiệp của WTO kh| chi tiết nhưng một số hình thức trợ cấp vẫn còn chưa chịu sự điều chỉnh cụ thể bởi c|c quy tắc quốc tế thống nhất; Chẳng hạn như c|c hình thức trợ cấp liên quan tới tín dụng xuất khẩu, bảo l~nh tín dụng xuất khẩu, bảo hiểm xuất khẩu Chính vì vậy m{ nhiều nước vẫn đang tiếp tục |p dụng những hình thức trợ cấp n{y nhằm tr|nh né c|c cam kết về cắt giảm trợ cấp xuất khẩu.
214 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế Mặt kh|c, WTO thừa nhận trợ cấp l{ một công cụ ph|t triển hợp ph|p v{ quan trọng của c|c th{nh viên đang ph|t triển. Dưới gi|c độ ph|p lý, Việt Nam có thể được hưởng những đ~i ngộ đặc biệt v{ kh|c biệt về trợ cấp d{nh cho nước đang ph|t triển. L{ quốc gia đi sau, Việt Nam có thể nghiên cứu kinh nghiệm của c|c nước gia nhập WTO trước để sử dụng hiệu quả c|c biện ph|p trợ cấp nhằm hỗ trợ c|c doanh nghiệp trong nước. Để đ|p ứng yêu cầu của WTO, bên cạnh việc tiếp tục duy trì c|c hình thức trợ cấp không ảnh hưởng tới thương mại (như trợ cấp nghiên cứu giống mới trong nông nghiệp, phương ph|p sản xuất mới, xóa đói giảm nghèo, khắc phục thiên tai ) thì những hình thức hỗ trợ cho xuất khẩu (như trợ gi|, hỗ trợ l~i suất, thưởng thức xuất khẩu ) cần phải từng bước loại bỏ, có thể thay v{o đó l{ những hình thức trợ cấp kh|c phù hợp với c|c quy định của WTO. Theo đó, Việt Nam cần phải ph|t huy mạnh mẽ vai trò của c|c Hiệp hội ng{nh h{ng, nhất l{ trong lĩnh vực tiêu thụ sản phẩm. Nh{ nước cần cho phép v{ khuyến khích c|c Hiệp hội ng{nh h{ng tự th{nh lập c|c quỹ hỗ trợ, quỹ phòng ngừa rủi ro cho ng{nh h{ng của mình, nhất l{ những ng{nh h{ng có gi| trị kim ngạch xuất khẩu lớn (như gạo, c{ phê, cao su, chè, thủy hải sản ). Những hỗ trợ từ c|c quỹ của Hiệp hội cho c|c th{nh viên khi gi| cả thị trường biến động thất thường, m{ nguồn thu của quỹ l{ do c|c th{nh viên đóng góp tự nguyện, hoặc từ c|c khoản t{i trợ của c|c c| nh}n, tổ chức trong ngo{i nước theo đúng quy định của nh{ nước hay từ c|c khoản thu nhập chính đ|ng của Hiệp hội tạo ra thì không vi phạm c|c quy định của WTO. Ngo{i ra, c|c biện ph|p trợ cấp mang tính phổ biến v{ ít bóp méo thương mại như hỗ trợ nghiên cứu v{ ph|t triển,
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 215 n}ng cấp m|y móc thiết bị đ|p ứng tiêu chuẩn môi trường, hỗ trợ về hạ tầng nông nghiệp được WTO cho phép |p dụng m{ không bị h{nh động đối kh|ng, cần tích cực được vận dụng vì nó có t|c dụng gi|n tiếp hỗ trợ sản xuất nội địa, n}ng cao năng lực sản xuất v{ cạnh tranh của c|c doanh nghiệp. 5.5. Thuế thời vụ Thuế thời vụ l{ hình thức |p dụng c|c mức thuế nhập khẩu kh|c nhau cho cùng một sản phẩm tùy thuộc v{o thời gian chịu thuế của sản phẩm. Ví dụ, ở Việt Nam, vụ mùa cam bắt đầu từ đầu th|ng 8 đến cuối th|ng 11. V{o chính vụ, cam thu hoạch trong nước nhiều, Việt Nam |p dụng mức thuế suất nhập khẩu cho cam l{ 20%. Ngo{i thời gian n{y, do nhu cầu tiêu thụ trong nước, trong khi sản xuất không đủ đ|p ứng, Việt Nam có thể quy định thuế xuất nhập khẩu với cam l{ 0%. Theo Hiệp định Nông nghiệp, phải thuế hóa tất cả c|c NTM cho sản phẩm nông nghiệp. Do đó, |p dụng thuế thời vụ vừa đ|p ứng được yêu cầu của Hiệp định vừa tăng tính linh hoạt của công cụ thuế cho mặt h{ng chịu thuế thời vụ. 5.6. Các biện pháp liên quan đến môi trường Vấn đề bảo vệ môi trường đang v{ sẽ l{ một chủ đề nổi bật liên quan đến nhiều lĩnh vực của quan hệ quốc tế, trong đó có thương mại. Mỗi một quốc gia đều có chính s|ch riêng để bảo vệ môi trường. Thực tế cho thấy việc sử dụng c|c biện ph|p liên quan đến môi trường như một NTB sẽ l{ xu hướng mới trong thương mại quốc tế. Trong bối cảnh hội nhập kinh tế to{n cầu, Việt Nam cần nghiên cứu để có thể khai th|c tốt NTB n{y khi cần bảo hộ sản xuất trong nước, đồng thời có thể đưa ra căn cứ x|c đ|ng
216 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế b|c bỏ những biện ph|p viện lý do bảo vệ môi trường để hạn chế h{ng nhập khẩu của Việt Nam. Một thực tế không thể phủ nhận l{ ng{y c{ng có nhiều biện ph|p phi thuế quan mới ra đời thì tính phức tạp của việc |p dụng v{ quản lý c|c biện ph|p phi thuế quan ng{y c{ng trở nên khó khăn hơn. Điều n{y đặt ra cho c|c nh{ hoạch định chính s|ch l{ cần có một định hướng đúng đắn cho sự |p dụng v{ quản lý c|c biện ph|p đó. 5.7. Tăng cường năng lực cho đội ngũ cán bộ thực thi các chính sách bảo vệ doanh nghiệp trong thương mại quốc tế Việt Nam với tư c|ch l{ một nước đang ph|t triển, đang trong giai đoạn chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, do vậy khi tham gia v{o hệ thống giải quyết tranh chấp thương mại của WTO, chúng ta cũng đang gặp không ít những khó khăn: thiếu đội ngũ chuyên gia pháp lý có chuyên môn, thông thạo ngoại ngữ v{ kinh nghiệm trong việc tham gia xử lý c|c tranh chấp thương mại quốc tế; chưa có kinh nghiệm tham gia v{o DSM/WTO với tư c|ch l{ nguyên đơn, bị đơn; c|c biện ph|p trả đũa hợp ph|p không đem lại hiệu quả với c|c nước đang ph|t triển; tiềm lực kinh tế của c|c nước đang ph|t triển còn yếu nên khả năng t{i chính để đi thuê c|c luật sư giỏi v{ chuyên gia nước ngo{i hạn chế. Để chủ động tham gia v{o cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO Việt Nam cần chuẩn bị một đội ngũ luật sư, c|n bộ giỏi, am hiểu về từng lĩnh vực của WTO, nghiên cứu về cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO, nghiên cứu c|c vụ tranh chấp cụ thể, lập luận của Ban Hội thẩm v{ c|c ph|n quyết đ~ được DSB thông qua, trên cơ sở đó tư vấn cho c|c nh{ hoạch định
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 217 chính s|ch, c|c nh{ l{m luật của Việt Nam v{ l{m kinh nghiệm để tham gia c|c tranh chấp tại WTO. Đội ngũ c|n bộ n{y sẽ l{ nguồn nh}n lực tham gia qu| trình giải quyết c|c tranh chấp thương mại quốc tế nói chung v{ DSM/WTO nói riêng. Trước mắt Việt Nam cần đ{o tạo cấp tốc về luật sư, chuyên gia ph|p luật tại cơ sở nước ngo{i. Về l}u d{i, cần tiếp tục tập trung x}y dựng c|c cơ sở đ{o tạo cử nh}n luật v{ thực h{nh nghề luật như Trường Đại học Luật H{ Nội, Khoa Luật - Đại học Quốc gia H{ Nội, Học viện Tư ph|p th{nh trung t}m đ{o tạo ph|p luật lớn, gắn kết giữa đ{o tạo v{ thực tiễn. Chú trọng ph|t triển đội ngũ c|n bộ hoạch định chính s|ch bảo hộ, bởi mỗi một quyết định đề ra sẽ có t|c động to lớn tới c|c ng{nh sản xuất trong nước v{ nó có thể g}y ra những thiệt hại v{ l~ng phí rất lớn cho x~ hội. Ngo{i ra, để thực thi được chính s|ch bảo hộ hợp lý, phù hợp với quy định v{ thông lệ quốc tế đòi hỏi những người l{m công t|c thương mại phải có kinh nghiệm v{ sự am hiểu rộng, phải l{ người có kiến thức v{ kỹ năng đ{m ph|n, thuyết phục. Với c|c c|n bộ thực thi như c|n bộ Hải quan, c|c Bộ, ng{nh trực tiếp phụ tr|ch về ph}n bổ hạn ngạch, trợ cấp phải được đ{o tạo, rèn luyện tu dưỡng về đạo đức nghề nghiệp v{ phải có kĩ năng xử lý nhanh nhạy trước mọi tình huống để n}ng cao hiệu quả trong thực thi công việc, hạn chế nhập khẩu tr|i phép, buôn lậu v{ gian lận thương mại. Có một thuận lợi đối với Việt Nam l{ việc Việt Nam gia nhập Trung t}m Tư vấn Luật WTO (ACWL). Trung t}m n{y sẽ giúp Việt Nam đ{o tạo c|n bộ pháp lý các Bộ, ng{nh để dần dần đảm nhận công t|c tham mưu ph|p lý về WTO cho Chính phủ.
218 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế Ngo{i ra, Việt Nam còn nhận được c|c tư vấn ph|p lý miễn phí liên quan tới c|c quy định của WTO. 5.8. Tham gia Công ước Viên của Liên hợp quốc về Hợp đồng mua bán hàng hóa quốc tế (CISG) Công ước Viên năm 1980 về Hợp đồng mua b|n h{ng hóa quốc tế của Liên hợp quốc (CISG) l{ một trong những Công ước quốc tế quan trọng nhất về thương mại đa phương, được |p dụng rộng r~i với 80 quốc gia thành viên tham gia, trong đó có c|c cường quốc lớn trên thế giới, bao gồm cả Nhật Bản, H{n Quốc, Trung Quốc, Singapore ở ch}u Á. Công ước CISG điều chỉnh tới 80% giao dịch thương mại quốc tế. Nội dung Công ước quy định c|c vấn đề về x|c lập hợp đồng, quyền v{ nghĩa vụ của người b|n v{ người mua, vi phạm hợp đồng v{ chế t{i đối với việc vi phạm hợp đồng. Hiện nay hầu hết c|c quốc gia có quan hệ thương mại với Việt Nam đ~ l{ th{nh viên của CISG. Trong khi đó, mức độ tiếp cận với CISG của c|c doanh nghiệp Việt Nam vẫn còn rất hạn chế. Do vậy, Việt Nam cần sớm gia nhập CISG để để hỗ trợ doanh nghiệp trong c|c giao dịch buôn b|n quốc tế. Việc gia nhập CISG không chỉ giúp c|c doanh nghiệp tiết kiệm thời gian đ{m ph|n, không còn ở thế bị động trong đ{m ph|n m{ còn giúp tòa |n v{ Trọng t{i Việt Nam có đầy đủ cơ sở ph|p lý để xem xét v{ giải quyết tranh chấp về hợp đồng mua b|n h{ng hóa quốc tế. Đ}y cũng l{ cơ sở để Việt Nam r{ so|t khung ph|p luật hiện h{nh về mua b|n h{ng hóa, hợp đồng mua bán hàng hóa để sửa đổi, bổ sung, ho{n thiện. Với những quốc gia đ~ l{ th{nh viên của CISG, vấn đề tranh chấp thương mại sẽ được giải quyết dễ d{ng hơn, dựa trên những quy định rõ r{ng của CISG. Khi Việt Nam gia nhập CISG, c|c đối t|c nước ngo{i sẽ không thể chèn ép, bắt c|c
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 219 doanh nghiệp trong nước |p dụng luật nước họ hoặc luật nước ngo{i. C|c trọng t{i viên khi giải quyết tranh chấp cũng có đầy đủ có sở ph|p lý để xem xét v{ giải quyết tranh chấp về hợp đồng mua b|n h{ng hóa quốc tế. Ngo{i ra, khi ph|n quyết được đưa ra theo những quy định của Công ước CISG cũng dễ d{ng được công nhận v{ cho thi h{nh ở nước ngo{i khi giải quyết c|c tranh chấp. 5.9. Nâng cao khả năng tham gia và thành công trong tranh chấp thương mại quốc tế Để n}ng cao khả năng tham gia v{ th{nh công trong tranh chấp thương mại quốc tế cần thực hiện tốt c|c nội dung sau: 1- Nghiên cứu, vận dụng th{nh công những ưu đ~i d{nh cho c|c nước đang ph|t triển v{ b{i học kinh nghiệm của WTO Nghiên cứu kỹ những ưu đ~i n{y sẽ giúp cho Việt Nam có những thuận lợi nhất định, giảm chi phí (vì được WTO trợ giúp về mặt ph|p lý) v{ tự tin hơn khi tham gia v{o qu| trình giải quyết tranh chấp tại WTO. Việt Nam cần lường trước những tình huống không thuận lợi, c|c bất đồng, xung đột v{ tranh chấp có thể xảy ra. Đồng thời rút kinh nghiệm từ c|c tranh chấp thực tế đ~ xảy ra rồi (c|c tranh chấp thương mại đối với c| ba sa, gi{y dép, bật lửa ) v{ b{i học kinh nghiệm của WTO d{nh cho c|c nước đang ph|t triển để có thể có những bước đi v{ ứng xử phù hợp với từng đối t|c thương mại nước ngo{i. 2- Tích cực theo kiện và chuẩn bị tốt t{i liệu tố tụng Trong bất kỳ vụ kiện n{o theo cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO, một mặt chúng ta cần x|c định giải quyết tranh chấp bằng thương lượng, hòa giải bởi nếu hòa giải
220 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế th{nh công sẽ giảm bớt thiệt hại cho cả hai Bên. Đ}y l{ điểm mấu chốt để giải quyết xung đột trong quan hệ thương mại quốc tế. Mặt kh|c chúng ta cần tích cực chuẩn bị đầy đủ t{i liệu cần thiết, l{m việc v{ hợp t|c với luật sư trong nước v{ nước ngo{i từ sớm để chuẩn bị tốt khi có nguy cơ bị kiện v{ trong quá trình theo kiện l{ điều kiện tiên quyết để đạt được kết quả tốt. 3- Chuẩn bị tốt về t{i chính khi theo kiện Qu| trình giải quyết tranh chấp của WTO gắn liền với việc xem xét c|c vấn đề mang tính kỹ thuật cao, chứa đựng nhiều vấn đề ph|p lý phức tạp v{ thường kéo d{i. Việc chuẩn bị một vụ kiện tại WTO l{ một khó khăn lớn cho c|c nước đang ph|t triển như Việt Nam nên cần sự đầu tư "d{i hơi" về kinh phí. Do đó, chúng ta cần phải có một nguồn kinh phí riêng (nên chăng l{ một mục chi trong ng}n s|ch Nh{ nước) phục vụ cho việc tham gia v{ c|c công việc có liên quan đến việc tham gia hệ thống giải quyết tranh chấp của WTO. II. MỘT SỐ GIẢI PHÁP, KIẾN NGHỊ NHẰM BẢO VỆ VÀ NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA DOANH NGHIỆP VIỆT NAM TRONG THƯƠNG MẠI QUỐC TẾ 1. Đối với các doanh nghiệp và Hiệp hội ngành hàng 1.1. Nghiên cứu thị trường quốc tế Khi quyết định ph|t triển ra thị trường nước ngo{i, doanh nghiệp cần phải nghiên cứu kỹ thị trường quốc tế, cần nắm được những đặc điểm, yêu cầu của thị trường x}m nhập. - Những đặc điểm chung của môi trường kinh doanh quốc tế: Sau chiến tranh thế giới thứ II v{ đặc biệt l{ những
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 221 năm gần đ}y môi trường kinh doanh quốc tế đ~ có những biến đổi rất lớn. Đ~ xuất hiện nhiều khả năng mới v{ nhiều vấn đề mới, những biến đổi cơ bản đó l{: + Việc quốc tế hóa nền kinh tế thế giới diễn ra một c|ch mạnh mẽ thể hiện ở sự ph|t triển nhanh chóng của thương mại quốc tế v{ đầu tư ra nước ngo{i. + Cạnh tranh trên thị trường quốc tế ng{y c{ng khốc liệt hơn. + Hình th{nh hệ thống t{i chính quốc tế, đảm bảo hoán đổi tiền tệ tự do hơn. + Vai trò có tính quyết định của c|c công ty đa quốc gia trong nhiều lĩnh vực sản xuất, đầu tư v{ tiêu thụ sản phẩm quan trọng. + Vẫn còn nhiều h{ng r{o cản trở thương mại được dựng lên để bảo hộ thị trường trong nước khỏi sự cạnh tranh của nước ngo{i. + Có nhiều thị trường mới được mở, như thị trường: Trung Quốc, c|c nước SNG, c|c nước EU, c|c nước Đông Nam Á - Môi trường kinh tế của nước kh|ch h{ng: Ngo{i việc nắm được những đặc điểm về thương mại, chính trị, văn hóa của thị trường sở tại, c|c doanh nghiệp còn phải nghiên cứu kỹ về nền kinh tế của quốc gia m{ doanh nghiệp muốn x}m nhập. Tính chất hấp dẫn của một đất nước với tư c|ch l{ một thị trường xuất khẩu do hai đặc điểm quyết định: thứ nhất, l{ cơ cấu kinh tế, thứ hai, là tính chất ph}n phối thu nhập trong nước. Cơ cấu kinh tế của một nước quyết định nhu cầu của nó về h{ng hóa, dịch vụ, tỷ lệ người có công ăn việc l{m v{ mức
222 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế thu nhập. Những nhu cầu trên đ}y phụ thuộc v{o quốc gia đó l{ nước chậm ph|t triển, nước đang ph|t triển hay nước công nghiệp ph|t triển. Khả năng xuất khẩu của một nước cũng quyết định nhu cầu nhập khẩu của họ. Đặc điểm thứ hai l{ tính chất ph}n phối thu nhập của nước kh|ch h{ng. Sự ph}n phối thu nhập chịu ảnh hưởng không chỉ của những đặc điểm kinh tế của đất nước, m{ của cả những đặc điểm của hệ thống chính trị. Tính chất ph}n phối thu nhập l{m cho một quốc gia n{o đó có đặc điểm thu nhập của d}n cư như: có một số ít người gi{u, thu nhập cao còn lại đại đa số có mức thu nhập rất thấp; có mức thu nhập phần nhiều l{ thấp; hoặc có mức thu nhập phần nhiều l{ trung bình. Những đặc điểm trên về thu nhập d}n cư của một nước có ảnh hưởng trực tiếp đến khối lượng, chất lượng v{ cơ cấu hàng mua. - Môi trường chính trị - luật ph|p của nước kh|ch h{ng: C|c quốc gia thường rất kh|c nhau về môi trường chính trị - luật ph|p. Để đạt được hiệu quả kinh doanh tối ưu, khi thiết lập quan hệ kinh doanh với bạn h{ng ở một quốc gia n{o đó, doanh nghiệp cần phải chú ý tới c|c nh}n tố như: (1) Th|i độ của Chính phủ đối với việc mua h{ng ngoại; (2) Sự ổn định chính trị; (3) Những hạn chế về ngoại tệ; (4) Bộ m|y Nh{ nước; (5) Môi trường văn hóa. Mỗi quốc gia đều có những phong tục, tập qu|n, những quy tắc, những điều cấm kỵ riêng của mình. Để hoạt động kinh doanh khỏi thất bại, người b|n phải nghiên cứu kỹ xem những người mua ở nước ngo{i chấp nhận mặt h{ng n{y hay mặt h{ng kia như thế n{o v{ họ sử dụng chúng ra sao.
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 223 Không hiểu biết môi trường văn hóa sẽ l{m giảm cơ hội th{nh đạt của doanh nghiệp. C|c nước còn kh|c nhau cả về những nguyên tắc xử sự trong kinh doanh. Khi ra nước ngo{i đ{m ph|n c|c nh{ kinh doanh Việt Nam phải biết những đặc điểm đó. Mỗi nước, thậm chí mỗi vùng trong một nước có những truyền thống văn hóa riêng, sở thích riêng v{ những điều kiêng kỵ riêng, m{ c|c doanh nghiệp cần biết, cần nghiên cứu để kinh doanh đạt được hiệu quả cao nhất. 1.2. Đánh giá thực trạng, tiềm năng của doanh nghiệp Đ|nh gi| đúng thực trạng của doanh nghiệp giúp nh{ quản lý doanh nghiệp nắm được bức tranh to{n cảnh hoạt động của doanh nghiệp. Khi đ|nh gi| thực trạng của doanh nghiệp cần l{m rõ c|c vấn đề về: tiềm năng của doanh nghiệp, tốc độ tăng trưởng, tốc độ biến động của doanh lợi, uy tín của doanh nghiệp Đ|nh gi| thực trạng không phải chỉ để mô tả hiện trạng m{ l{ ph}n tích v{ tìm ra những b{i học th{nh công v{ không th{nh công để đưa doanh nghiệp tiếp tục ph|t triển. - Đ|nh gi| c|c nguồn tiềm năng của doanh nghiệp: Tiềm năng l{ những khả năng tiềm t{ng m{ doanh nghiệp có sẵn để hoạt động kinh doanh. Đó chính l{ phần nguồn lực chưa được sử dụng vì những lý do kh|ch quan v{ chủ quan n{o đó của bản th}n doanh nghiệp v{ c|c nh}n tố bên ngo{i doanh nghiệp. Nói c|ch kh|c, đó l{ phần chênh lệch giữa khối lượng công việc thực tế đạt được với năng lực sản xuất, tiêu thụ của doanh nghiệp. Ngo{i ra tiềm năng còn bao gồm cả những yếu tố, những điều kiện m{ doanh nghiệp sẽ có được trong tương lai. Tiềm năng trong kinh doanh của doanh nghiệp bao gồm
224 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế nguồn lực về lao động, vật tư, t{i nguyên thiên nhiên, điều kiện tự nhiên, về mặt h{ng, chất lượng sản phẩm, về tiềm lực khoa học kỹ thuật về c|c yếu tố quản lý kinh doanh. Tiềm năng kinh doanh của doanh nghiệp bao gồm nhiều yếu tố, tuy nhiên khi đ|nh gi| cần quan t}m đến những tiềm năng chủ yếu, đó l{: lao động: nguồn tiềm năng n{y thể hiện trên hai mặt số lượng v{ chất lượng; tiềm năng về tư liệu lao động gồm: công cụ, m|y móc, thiết bị, trình độ công nghệ của m|y móc, thiết bị; tiềm năng về nguồn cung cấp nguyên, nhiên vật liệu cho sản xuất sản phẩm; tiềm năng về vị trí địa lý; tiềm năng từ nước ngo{i có thể khai th|c được - Đ|nh gi| tốc độ tăng trưởng v{ biến động doanh lợi của doanh nghiệp: Cần đi s}u đ|nh gi| tốc độ tăng trưởng của doanh nghiệp. Mục đích của việc đ|nh gi| n{y l{ nắm được tình hình v{ xu thế ph|t triển kinh doanh của doanh nghiệp trong thời gian qua (ổn định, bấp bênh, ph|t triển hay thu hẹp), từ đó có những biện ph|p hữu hiệu để mở rộng kinh doanh, n}ng cao tốc độ tăng trưởng của doanh nghiệp. Việc đ|nh gi| chính x|c tốc độ tăng trưởng của doanh nghiệp cần phải thông qua một số hệ thống chỉ tiêu. Từ đó mới có giải ph|p đúng đắn nhằm tăng nhịp độ ph|t triển n}ng cao hiệu quả kinh doanh. Về đ|nh gi| tốc độ biến động của doanh lợi: Mục đích của việc đ|nh gi| tốc độ biến động của doanh lợi l{ giúp cho người quản lý doanh nghiệp biết được xu hướng biến động của nó, tìm ra những nh}n tố dẫn đến những biến động để đề ra biện ph|p khắc phục nhằm n}ng cao hiệu quả kinh doanh. Ngo{i c|c vấn đề trên, khi đ|nh gi| thực trạng kinh tế của doanh nghiệp còn cần đ|nh gi| trên c|c khía cạnh như: sự biến động về lao động; sự biến động về thu nhập, tình hình đời sống c|n bộ, nh}n viên; khả năng cạnh tranh của h{ng
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 225 hóa trên thị trường, nhất l{ của c|c mặt h{ng xuất khẩu; khả năng thanh to|n Trên cơ sở đ|nh gi| đúng thực trạng kinh tế của doanh nghiệp, sẽ biết được vị trí của doanh nghiệp đang nằm trong giai đoạn n{o của chu kỳ kinh doanh. Từ đó, có những biện ph|p thích ứng để định hướng kinh doanh có hiệu quả. Đối với doanh nghiệp mới th{nh lập để kinh doanh xuất nhập khẩu hoặc để sản xuất h{ng xuất khẩu, cần có c|c dự |n kinh doanh được ph}n tích, tính to|n một c|ch tỉ mỉ, chính x|c trước khi thực hiện. 1.3. Điều tra nắm bắt thông tin Không vội v~ quyết định việc kinh doanh ở thị trường ngo{i nước khi chưa có đủ thông tin. Do vậy, trước khi vươn ra hoạt động ở thị trường nước ngo{i, để tr|nh thất bại, doanh nghiệp (bất kỳ đó l{ doanh nghiệp sản xuất hay doanh nghiệp thương mại) đều phải nắm bắt được những thông tin cơ bản sau: - Luật lệ v{ chính s|ch của nước bạn h{ng, đặc biệt của nước đó đối với Việt Nam; - Tình hình tiêu thụ, gi| cả v{ tính chất cạnh tranh đối với h{ng hóa doanh nghiệp muốn b|n; - Phương thức th}m nhập thị trường có hiệu quả nhất; - Tìm hiểu khả năng kinh doanh của Bên đối t|c để biết được ai l{ bạn h{ng đ|ng tin cậy, muốn cùng doanh nghiệp l{m ăn l}u d{i, biết chăm lo đến lợi ích của cả hai Bên. Khả năng của Bên đối t|c cần tìm hiểu trước hết l{ về: vốn; kỹ thuật - công nghệ; kinh nghiệm tổ chức, quản trị kinh doanh,
226 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế marketing; uy tín v{ quan điểm kinh doanh của đối t|c trên thị trường Kinh nghiệm thực tế cho ta thấy do thiếu thông tin về thị trường, về đối t|c nên không ít trường hợp c|c doanh nghiệp phải mua đắt, b|n rẻ, hoặc bị lừa dẫn đến những thua thiệt không nhỏ. 1.4. Xác định chiến lược kinh doanh của doanh nghiệp Sau khi có tương đối đầy đủ c|c thông tin cần thiết cho việc mua b|n h{ng, doanh nghiệp cần x|c định một chiến lược kinh doanh sao cho có hiệu quả. Chiến lược đó bao gồm những vấn đề cốt lõi sau: 1- X|c định quy mô v{ địa b{n kinh doanh quốc tế của doanh nghiệp: - Doanh nghiệp quyết định l{ cần cố gắng thực hiện bao nhiêu phần trăm khối lượng b|n trên c|c thị trường nước ngo{i. Phần lớn c|c doanh nghiệp vươn ra thị trường nước ngo{i bắt đầu từ quy mô nhỏ, sau đó mới n}ng dần quy mô lên lớn hơn tùy theo kết quả thu được. - Doanh nghiệp cần quyết định l{ chỉ b|n h{ng ở một nước hay ở nhiều nước. Không nên qu| ph}n t|n nỗ lực của mình ra nhiều thị trường khi khả năng cung ứng của doanh nghiệp còn nhỏ bé. Sức hấp dẫn của một nước tùy thuộc v{o h{ng hóa cung ứng, c|c yếu tố địa lý, mức thu nhập, th{nh phần cơ cấu nh}n khẩu v{ d}n số, khí hậu, chính trị v{ những điểm kh|c. - Doanh nghiệp khi b|n h{ng chỉ có thể b|n được ở những nhóm nước nhất định hay những khu vực nhất định
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 227 trên thế giới. C|c ứng viên - bạn h{ng có thể ph}n loại theo một số tiêu chuẩn như: (1) Quy mô thị trường; (2) Tiến trình ph|t triển của thị trường; (3) Chi phí để tiến h{nh kinh doanh; (4) Những ưu thế cạnh tranh; (5) Mức độ rủi ro. Mục đích của việc xếp hạng n{y l{ x|c định xem thị trường n{o đảm bảo cho doanh nghiệp kinh doanh l}u bền v{ đạt được hiệu quả cao nhất. 2- Quyết định phương ph|p th}m nhập thị trường: Sau khi quyết định tiến h{nh tiêu thụ sản phẩm ở một nước n{o đó, doanh nghiệp phải lựa chọn phương thức tốt nhất để th}m nhập thị trường đ~ chọn. Doanh nghiệp có thể lựa chọn c|c phương ph|p th}m nhập thị trường sau khi xuất khẩu hàng hóa: (1) Qua nh{ xuất khẩu trong nước; (2) Qua đại lý, công ty con của c|c h~ng ngoại quốc tại nước mình; (3) qua phòng tiêu thụ hay chi nh|nh tại nước ngo{i; (4) Qua nhân viên bán hàng; (5) Trực tiếp b|n cho c|c công ty nhập khẩu ngoại quốc Doanh nghiệp có thể liên doanh với nước ngo{i, hay đầu tư trực tiếp v{o nước ngo{i để kinh doanh. C|c c|ch th}m nhập thị trường n{y đòi hỏi phải g|nh chịu nhiều tr|ch nhiệm hơn, v{ rủi ro cũng nhiều hơn, nhưng lại hứa hẹn lợi nhuận cao hơn. 3- Quyết định cơ cấu tổ chức của doanh nghiệp: Cần quyết định cơ cấu tổ chức của doanh nghiệp sao cho hợp lý để hoạt động kinh doanh quốc tế có hiệu quả. Cơ cấu tổ chức đó có thể l{: (1) Phòng xuất nhập khẩu thuộc doanh nghiệp; (2) Lập chi nh|nh hay công ty con hoạt động xuất nhập khẩu; (3) Nếu có thể, lập công ty đa quốc gia hoạt động kinh doanh quốc tế rộng lớn hơn
228 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế 1.5. Chính sách bảo vệ và phát triển doanh nghiệp trong thương mại quốc tế Trong nền kinh tế thị trường, nhiệm vụ cơ bản của chính s|ch ngoại thương l{ tạo điều kiện v{ bảo đảm bảo cho doanh nghiệp kinh doanh thuận lợi, đúng luật ph|p trên thị trường trong v{ ngo{i nước. Trong qu| trình ph|t triển kinh tế của mỗi nước, chính sách ngoại thương được hình th{nh theo những xu hướng v{ hình thức kh|c nhau, phụ thuộc v{o điều kiện kinh tế, lịch sử cụ thể của từng quốc gia. Cho đến nay chính s|ch ngoại thương của c|c nước đều gồm hai xu hướng: bảo hộ v{ tự do buôn b|n. Tuy nhiên, trong điều kiện kinh tế thế giới hiện nay, xu hướng tự do buôn b|n đang l{ xu hướng nổi bật. Tự do buôn b|n l{ xu hướng tất yếu của một nền kinh tế mở. Kinh tế thị trường ng{y nay l{ sự thống nhất của c|c quan hệ cạnh tranh v{ sự quản lý bằng những hình thức v{ phương ph|p kh|c nhau của nh{ nước. V{ chỉ có hoạt động trong cơ chế như thế nền kinh tế mới có hiệu quả. 1.6. Đào tạo và xây dựng đội ngũ kinh doanh Đ{o tạo lại đội ngũ c|n bộ hiện có, đồng thời đ{o tạo mới một đội ngũ đông đảo c|c nh{ kinh doanh ngoại thương giỏi l{ nh}n tố quyết định trong việc n}ng cao hiệu quả kinh tế ngoại thương. Để trở th{nh một nh{ doanh nghiệp giỏi cần: am hiểu s}u sắc tình hình thị trường trong v{ ngo{i nước; có kiến thức về kinh doanh quốc tế, luật ph|p, tập qu|n buôn b|n; giỏi ngoại ngữ; biết c|ch đ{m ph|n, thương thuyết, có tinh
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 229 thần hợp t|c; có đầu óc thực tiễn, biết tính to|n đến không chỉ lợi ích của doanh nghiệp m{ còn cả lợi ích chung của nền kinh tế 2. Đối với các cơ quan quản lý Nhà nước 2.1. Sự cần thiết phải quản lý Nhà nước đối với năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp 1- Do yêu cầu thực tế của doanh nghiệp Doanh nghiệp nói chung sinh ra để kinh doanh v{ tìm lợi nhuận. Trong nền kinh tế thị trường, c|c doanh nghiệp có quyền tự do lựa chọn nhiều c|ch thức kh|c nhau để đạt được mục đích của mình. Cho dù doanh nghiệp tự do sử dụng c|ch thức n{o thì cũng không được ảnh hưởng đến quyền tự do kinh doanh của doanh nghiệp kh|c. Để đảm bảo quyền tự do của c|c doanh nghiệp thì không ai kh|c ngo{i Nh{ nước l{ người đại diện cho lợi ích x~ hội, sẽ tạo ra những cơ chế quản lý đối với doanh nghiệp. Do vậy, doanh nghiệp tự do trong khuôn khổ luật ph|p. Quy mô doanh nghiệp Việt Nam chủ yếu l{ doanh nghiệp nhỏ v{ vừa nên rất dễ bị tổn thương trước những biến động của nền kinh tế thị trường, lạm ph|t, suy thoái , nên doanh nghiệp Việt Nam phải đối mặt với khó khăn v{ nguy cơ ph| sản h{ng loạt l{ không tr|nh khỏi. Lạm ph|t cũng l{m c|c doanh nghiệp không kiểm so|t được chi phí, mất thị trường v{ không đủ vốn để duy trì sản xuất. Bằng những chính s|ch hỗ trợ, khuyến khích ph|t triển khu vực n{y một c|ch hợp lý Nh{ nước sẽ giúp cải thiện được tình thế khó khăn của c|c doanh nghiệp. Phần lớn chủ doanh nghiệp quản lý v{ điều h{nh doanh nghiệp theo kinh nghiệm, bản
230 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế năng v{ tập qu|n, ít được đ{o tạo b{i bản. Nên cần có Nh{ nước hỗ trợ đ{o tạo để n}ng cao năng lực quản lý. 2- Do xu thế to{n cầu hóa kinh tế Xu thế to{n cầu hóa kinh tế tuy mang lại nhiều cơ hội cho c|c doanh nghiệp Việt Nam như nhiều bạn h{ng, nhiều thị trường, nhiều nguồn nguyên liệu đầu v{o nhưng xu thế n{y cũng kéo theo những th|ch thức không nhỏ. Với quy mô nhỏ, vốn ít, kinh nghiệm còn “non”, khoa học công nghệ đơn giản nên sản phẩm của doanh nghiệp Việt Nam sẽ dễ bị chìm nghỉm trong “biển” h{ng hóa, sản phẩm của c|c đối thủ, dễ bị “nuốt” bởi những “con c| lớn”. Nên không ngo{i ai kh|c, chỉ có Nh{ nước sẽ có những phương ph|p hỗ trợ c|c doanh nghiệp hiểu rõ hơn về luật ph|p kinh tế quốc tế trong s}n chơi chung, hỗ trợ về khoa học công nghệ, về thông tin từ đó năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong nước được n}ng cao hơn. 3- Do những m}u thuẫn nảy sinh trong cạnh tranh của doanh nghiệp Việt Nam cần Nh{ nước giải quyết Với mục đích kinh doanh v{ tìm kiếm lợi nhuận, c|c chủ doanh nghiệp tìm đủ mọi c|ch để đạt mục đích, trong đó không ít doanh nghiệp tìm những c|ch có lợi ích cho doanh nghiệp m{ ảnh hưởng đến lợi ích chung như: l|ch luật để trốn thuế, gian lận thuế, doanh nghiệp với quy mô c{ng nhỏ thì tỷ lệ trốn thuế c{ng cao (m}u thuẫn giữa doanh nghiệp với Nh{ nước); trốn tr|nh c|c nghĩa vụ đối với người lao động (m}u thuẫn giữa chủ doanh nghiệp v{ người lao động); cạnh tranh không l{nh mạnh, sử dụng những chiêu trò “bẩn” với đối thủ, l{m h{ng giả, h{ng nh|i, h{ng kém chất lượng (m}u thuẫn giữa doanh nghiệp với doanh nghiệp, doanh nghiệp với người tiêu dùng); không bảo vệ môi trường; liên kết hoạt động dưới sự bảo kê của c| nh}n hoặc những nhóm
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 231 trục lợi để thu được những khoản lợi nhuận siêu ngạch những điều n{y ảnh hưởng lớn tới năng lực cạnh tranh thực sự của những doanh nghiệp l{m ăn ch}n chính. Vì vậy, rất cần Nh{ nước thực hiện chức năng quản lý kinh tế của Nh{ nước l{ hình th{nh một h{nh lang ph|p lý minh bạch, tạo điều kiện thuận lợi cao nhất cho việc kinh doanh hợp ph|p v{ thu thuế. 4- Vì mục tiêu ph|t triển chung của nền kinh tế Xu thế to{n cầu hóa kinh tế đang diễn ra ng{y c{ng s}u rộng v{ nhanh chóng, Việt Nam cũng không nằm ngo{i xu thế n{y, nên đặt ra đòi hỏi nền kinh tế phải nhanh chóng n}ng cao năng lực cạnh tranh. Năng lực cạnh tranh của một nền kinh tế hầu như dựa v{o năng lực cạnh tranh của hệ thống doanh nghiệp thuộc nền kinh tế đó. Việc n}ng cao năng lực cạnh tranh của c|c doanh nghiệp Việt Nam có vai trò vô cùng quan trọng trong qu| trình hội nhập v{ ph|t triển nền kinh tế. Ngay từ khi tiến h{nh đổi mới, Việt Nam đ~ có nhiều cố gắng trong việc x}y dựng một môi trường kinh doanh thuận lợi cho c|c doanh nghiệp, ph|t triển doanh nghiệp Việt Nam hướng v{o mục tiêu tạo lập một hệ thống thị trường đồng bộ, đủ sức cạnh tranh khi tham gia thị trường khu vực v{ thị trường thế giới. Tuy nhiên, hầu hết c|c yếu tố t|c động đến năng lực cạnh tranh của c|c doanh nghiệp Việt Nam đều có những khó khăn v{ hạn chế (phần n{y được nêu rõ trong Chương 2 mục Thực trạng năng lực cạnh tranh của c|c doanh nghiệp Việt Nam trong thương mại quốc tế), m{ những khó khăn v{ hạn chế n{y được giải quyết hay không phần lớn phụ thuộc v{o sự quản lý của Nh{ nước. 5- Doanh nghiệp Việt Nam phải góp sức “đề kh|ng” cho năng lực cạnh tranh quốc gia trong “vòng xo|y” to{n cầu hóa Hội nhập với nền kinh tế thế giới mở ra cho Việt Nam khả năng tiếp nhận c|c nguồn lực từ bên ngo{i v{o, đồng
232 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế thời tạo ra cho nền kinh tế Việt Nam lệ thuộc, phụ thuộc chặt chẽ với các nền kinh tế kh|c. Nền kinh tế Việt Nam trở nên cực kỳ nhạy cảm với những biến động của thị trường khu vực v{ thế giới. Chính vì lẽ đó, Nh{ nước cần x}y dựng đường lối hội nhập chủ động, tích lũy đủ khả năng kh|ng cự với những t|c động tiêu cực từ bên ngo{i. Nh{ nước phải tận dụng được sức mạnh của những khu vực kinh tế kh|c nhau, thúc đẩy phát triển c|c doanh nghiệp, tạo ra lực lượng doanh nghiệp hùng hậu hoạt động theo dòng ph|t triển kinh tế thị trường, hình th{nh những doanh nghiệp lớn, những thương hiệu sản phẩm có khả năng cạnh tranh cao. Để doanh nghiệp Việt Nam có sức mạnh thì cần có sự phối hợp chặt chẽ từ phía Nh{ nước. 6- Cần cơ cấu lại c|c doanh nghiệp trong nền kinh tế Tham gia v{o thương trường, đối với doanh nghiệp thì cạnh tranh l{ một tất yếu kh|ch quan. Cạnh tranh tạo ra áp lực buộc các doanh nghiệp phải nỗ lực đổi mới về sản phẩm sao phù hợp với thị hiếu người tiêu dùng, nghiên cứu, áp dụng các công nghệ, phương thức sản xuất mới để chi phí đầu v{o ít hơn m{ đầu ra lại nhiều hơn. Trong “cuộc chiến” không có hồi kết trên “mặt trận” không “súng đạn” nhưng không kém phần khốc liệt, đối với doanh nghiệp Việt Nam, nhất l{ c|c doanh nghiệp nhỏ v{ vừa không phải l{ dễ d{ng. Cạnh tranh l{ |p lực lớn đối với các doanh nghiệp, nếu doanh nghiệp không đủ sức vượt qua, thì sẽ phải g|nh chịu c|c hậu quả như mất chỗ đứng trên thương trường, h{ng hóa ế đọng, thua lỗ, thậm chí có thể ph| sản. Cạnh tranh tạo ra cơ chế đ{o thải khắc nghiệt, để tồn tại c|c doanh nghiệp buộc phải thay đổi v{ phải có c|ch tổ chức, chiến lược ph|t triển mới. Những doanh nghiệp không đủ sức tồn tại, không thể đổi mới buộc sẽ phải rút lui khỏi thị trường. Những trường hợp s|p nhập, giải thể hay ph| sản l{ hiện tượng hết sức bình thường của
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 233 thời đại thương mại tự do đang l{ xu thế tất yếu ngày nay, và Nh{ nước không cần can thiệp v{o hiện tượng n{y, kể cả đối với các doanh nghiệp nh{ nước, nếu không đủ sức cạnh tranh cũng nên để cho cơ chế thị trường tự đ{o thải. Để h{nh vi của Nh{ nước không vi phạm nguyên tắc cạnh tranh, Nh{ nước cần sử dụng cạnh tranh như l{ thử th|ch để tôi luyện các doanh nghiệp Việt Nam trưởng th{nh. Theo đó, Nh{ nước chỉ hỗ trợ c|c doanh nghiệp có khả năng cạnh tranh, v{ cũng chỉ hỗ trợ thông qua c|c giải ph|p để có thị trường thuận lợi hơn cho doanh nghiệp cạnh tranh. Có như vậy cơ cấu của doanh nghiệp mới thay đổi theo chiều hướng tích cực v{ c|c doanh nghiệp Việt Nam mới có vị thế cạnh tranh v{ vị thế cạnh tranh chính l{ điều kiện tiên quyết để các doanh nghiệp tồn tại v{ ph|t triển. 7- Vì sự ph|t triển bền vững của doanh nghiệp Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay, nhiều cơ hội đang mở ra đối với c|c doanh nghiệp, nhưng cũng không ít khó khăn, th|ch thức gay gắt đặt ra trước c|c doanh nghiệp. Để n}ng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp, cần nhận thức đúng thế n{o l{ cạnh tranh v{ thế n{o l{ năng lực cạnh tranh. Năng lực cạnh tranh l{ kết quả tổng hợp của nhiều yếu tố bên trong v{ bên ngo{i doanh nghiệp; là quá trình l}u d{i, phức tạp v{ thường xuyên, liên tục; l{ vấn đề sống còn đối với doanh nghiệp trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế. Doanh nghiệp Việt Nam yếu thế về quy mô t{i chính, yếu cả về quản trị lẫn công nghệ sử dụng, không mấy dễ d{ng trong điều kiện cạnh tranh gay gắt của thị trường. Để hỗ trợ c|c doanh nghiệp ph|t triển, rất cần có sự hỗ trợ từ Nh{ nước. Nh{ nước cần tạo môi trường kinh doanh, môi trường ph|p lý minh bạch giúp các doanh nghiệp thêm tin tưởng v{o Nh{ nước, góp phần n}ng cao hiệu quả ph}n bổ nguồn lực của nền kinh tế, đồng thời tăng tính bình đẳng về
234 Nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trong thương mại quốc tế cơ hội kinh doanh cho c|c đối tượng kh|c nhau. Đặc biệt l{ chính s|ch của Chính phủ trong việc tạo điều kiện, hỗ trợ các doanh nghiệp nhỏ v{ vừa, giúp họ đứng vững, ph|t triển nhanh, có hiệu quả, đóng góp cho x~ hội nhiều hơn. Có chính s|ch hỗ trợ kịp thời, chính s|ch định hướng đúng đắn, chính s|ch tư vấn nghiêm túc, các doanh nghiệp sẽ tìm được hướng đi đúng v{ tr|nh những rủi ro không đ|ng có. 2.2. Nội dung quản lý Nhà nước nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp 2.2.1. Quản lý bằng ph|p luật - Nh{ nước ban h{nh, phổ biến v{ hướng dẫn thực hiện c|c văn bản ph|p luật về doanh nghiệp nói chung và doanh nghiệp nhỏ v{ vừa nói riêng, v{ c|c văn bản có liên quan tới doanh nghiệp. Ho{n thiện hệ thống văn bản ph|p lý theo hướng tạo c|c điều kiện bình đẳng, thông thoáng v{ thuận lợi hơn cho c|c doanh nghiệp. Tăng cường tuyên truyền phổ biến ph|p luật, nhất l{ c|c luật, quy định liên quan đến ph|t triển, hoạt động của doanh nghiệp như Luật Doanh nghiệp, Luật Đầu tư, Luật Hợp t|c x~, Luật Đấu thầu, Luật Thuế, Luật Đất đai, Luật Lao động, Luật Thương mại Yêu cầu UBND các tỉnh chỉ đạo c|c Sở, ng{nh, UBND c|c huyện, thị x~, th{nh phố x}y dựng kế hoạch tuyên truyền, phổ biến ph|p luật liên quan đến doanh nghiệp. - Thực hiện công t|c tổ chức đăng ký kinh doanh; hướng dẫn việc đăng ký kinh doanh bảo đảm chiến lược, quy hoạch v{ c|c kế hoạch định hướng ph|t triển kinh tế - x~ hội. - Tổ chức c|c hoạt động đ{o tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ n}ng cao đạo đức kinh doanh cho người quản lý doanh nghiệp; n}ng cao phẩm chất chính trị, đạo đức, nghiệp vụ cho
Chính sách, giải pháp nhằm bảo vệ trong thương mại quốc tế 235 c|n bộ quản lý Nh{ nước nói chung và đối với doanh nghiệp nói riêng; đ{o tạo v{ x}y dựng đội ngũ công nh}n l{nh nghề. - Thực hiện chính s|ch ưu đ~i đối với c|c doanh nghiệp v{ doanh nghiệp nhỏ v{ vừa nói riêng theo định hướng v{ mục tiêu chiến lược, quy hoạch v{ kế hoạch ph|t triển kinh tế - x~ hội. - Kiểm tra, thanh tra doanh nghiệp; xử lý c|c h{nh vi vi phạm ph|p luật của doanh nghiệp, của c| nh}n v{ của tổ chức có liên quan theo quy định của ph|p luật. 2.2.2. Quản lý bằng chính s|ch Chính sách l{ tập hợp c|c chủ trương v{ h{nh động về phương diện n{o đó của Nh{ nước, bao gồm c|c mục tiêu m{ Nh{ nước muốn đạt được v{ c|ch l{m để thực hiện c|c mục tiêu đó. Chính s|ch quản lý nh{ nước đối với năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp l{ tập hợp tất cả những chính s|ch như: - Chính s|ch khuyến khích ph|t triển doanh nghiệp v{ doanh nghiệp nhỏ v{ vừa một c|ch hợp lý. - Chính s|ch ng{nh nghề kinh doanh của doanh nghiệp trong nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nh{ nước. - Chính s|ch chủ thể quản lý kinh doanh trong doanh nghiệp. - Chính s|ch của Nh{ nước về vấn đề quản trị doanh nghiệp. - Chính s|ch bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ của doanh nghiệp.