Tài liệu Dược liệu (Cao đẳng Dược)

Nội dung text: Tài liệu Dược liệu (Cao đẳng Dược)

1. GIỚI THIỆU HỌC PHẦN DƯỢC LIỆU Đối tượng: Cao đẳng Dược - Số tín chỉ: 4 (3/1) - Số tiết: 75 tiết + Lý thuyết: 45 tiết + Thực hành: 30 tiết + Tự học: 105 giờ - Thời điểm thực hiện: Học kỳ III MỤC TIÊU HỌC PHẦN 1. Trình bày được về nguồn gốc, thành phần hoá học, vi phẫu, tác dụng và công dụng của dược liệu. 2. Trình bày được cách nhận biết một số dược liệu thường dùng trong ngành dược. 3. Tự thực hiện được các bước chế biến dược liệu theo đúng phương pháp, phân biệt chính xác các dược liệu 4. Hướng dẫn sử dược liệu đảm bảo an toàn, hợp lý. 5. Sinh viên có được kỹ năng đọc, nghiên cứu tài liệu, thuyết trình và phân tích vấn đề 6. Nhận biết được nguồn gốc, đặc điểm thực vật, công dụng, cách dùng và liều lượng các dược liệu . 7. Trung thực, khách quan, có tinh thần học tập vươn lên; 8. Nghiêm túc trong việc nhận biết, hướng dẫn sử dụng và chế biến một số dược liệu thường dùng trong ngành dược. 9. Thận trọng, tỷ mỉ, chính xác trong quá trình kiểm nghiệm dược liệu theo phương pháp vi phẫu và hóa học NỘI DUNG HỌC PHẦN Phần lý thuyết. STT Nội dung Trang 1 Đại cương về dược liệu 3 2 Dược liệu chứa những hợp chất Anthranoid 19 3 Dược liệu chứa Coumarin, tanin 32 4 Dược liệu chứa chất nhựa, chất béo 40 5 Dược liệu chứa Carbonhydrat 54 6 Dược liệu chứa Glycosid tim 68 7 Dược liệu chứa Saponin 80 8 Dược liệu chứa Flavonoid 96 9 Dược liệu chứa Alcaloid 113 10 Dược liệu chứa tinh dầu 182 Tổng 209 1
2. Phần thực hành STT Nội dung Trang 1 Xác định độ ẩm trong dược liệu và kiểm nghiệm hạt tinh bột 210 2 Kiểm nghiệm dược liệu bằng phương pháp vi học 215 3 Kiểm nghiệm ích mẫu bằng phương pháp vi học 235 4 Kiểm nghiệm Cam thảo bắc bằng phương pháp vi học 237 5 Kiểm nghiệm chất béo trong dược liệu 239 6 Nhận thức dược liệu chứa Carbonhydrat 244 7 Nhận thức dược liệu chứa Glycosid tim 252 8 Thực địa vườn 1 271 9 Nhận thức dược liệu chứa chất nhựa, chất béo, tinh dầu 273 10 Kiểm nghiệm dược liệu theo tiêu chuẩn Dược điển Việt Nam 283 11 Thực địa vườn 2 285 12 Định tính Alcaloid trong dược liệu 287 13 Kiểm nghiệm tinh dầu trong dược liệu 290 14 Nhận thức dược liệu chứa Alcaloid 294 Tổng ĐÁNH GIÁ - Hình thức thi: Vấn đáp - Thang điểm: 10 + Điểm chuyên cần: 10% + Điểm thường xuyên: 03 bài kiểm tra trọng số 20% + Điểm thi KT học phần: 01 bài thi trọng số 70% Cách tính điểm: - Điểm học phần = 10% điểm chuyên cần+ 20% điểm kiểm tra định kỳ+ 70% điểm thi hết học phần 2
3. CHƯƠNG I ĐẠI CƯƠNG VỀ DƯỢC LIỆU MỤC TIÊU 1. Trình bày được định nghĩa, lịch sử của nền y học thế giới và trong nước, gắn với môn học. 2. Trình bày được vị trí của dược liệu trong nghành Y tế và trong nền kinh tế quốc dân. 3. Phân tích được kỹ thuật thu hái, phơi sấy, chế biến, bảo quản dược liệu 4. Áp dụng được các phương pháp đánh giá để đánh giá một số dược liệu . NỘI DUNG I. MỞ ĐẦU 1. Định nghĩa môn học Dược liệu học là môn học nghiên cứu về sinh học và hoá học những nguyên liệu dùng làm thuốc có nguồn gốc thực vật và động vật. Nội dung môn học sẽ cung cấp cho sinh viên những kiến thức bao gồm nguồn gốc, thành phần hoá học, vi phẫu, tác dụng và công dụng của dược liệu; chủ yếu là xác định được, chất lượng và hướng dẫn sử dụng dược liệu. Dược liệu dùng có thể là tất cả các bộ phận của cây, con hoặc chỉ một vài bộ phận. Những chất chiết ra từ cây con như tinh dầu, dầu mỡ, nhựa, sáp cũng thuộc phạm vi dược liệu; theo quan niệm hiện nay thì môn dược liệu không chỉ nghiên cứu nguyên liệu thô mà nghiên cứu cả những tinh chất chiết ra từ dược liệu. Ví dụ: Hoa hoè và Rutin; Ba gạc và Reserpin. Là một trong những môn học chuyên môn, môn dược liệu có liên quan đến những môn học khác như: thực vật, hoá hữu cơ, hoá phân tích, dược lý, do đó học sinh cần nắm chắc kiến thức của các môn học trên khi học môn dược liệu. 2. Lịch sử môn dược liệu Vào thời kỳ tiền sử, con người phải kiếm cây cỏ và động vật hoang dại để làm thức ăn, qua chọn lọc và thử thách, con người dần dần xác định được thực vật, động vật nào ăn được hoặc không ăn được; tác dụng chữa bệnh của một số thực vật hoặc động vật cũng được tình cờ phát hiện rồi kinh nghiệm được tích luỹ dần. Theo tài liệu cổ cho biết khoảng 5000 năm trước công nguyên (TCN) người Babilon đã biết tác dụng của nhiều cây, con làm thuốc. Theo tài liệu tìm được trong 3
4. ngôi mộ cổ ướp xác viết vào năm 1550 TCN thì người Ai cập thời đại xưa đã có trình độ cao về ướp xác và biết dùng nhiều cây và con dùng làm thuốc. Tên tuổi của một số thầy thuốc Hy lạp cổ được lịch sử ghi lại. Hippocrat (460-370 TCN) được coi là tổ sư của nghành y dược, ngoài công trình giải phẫu sinh lý, ông còn biết sử dụng hơn 200 cây thuốc. Lời tuyên thệ “Hippocrat” ngày nay phản ánh sự quý trọng đối với người thầy thuốc Hy lạp đó. Aristot (384-370 TCN) và học trò của ông là Theophrat (370-287 TCN) đều là các nhà khoa học tự nhiên nổi tiếng những tài liệu này được ứng dụng nhiều trong lĩnh vực nghiên cứu động vật - thực vật. Dioscorid một nhà nghiên cứu về dược liệu sống vào thế kỷ thứ nhất trước công nguyên đã viết tập sách “Dược liệu học” vào năm 78 TCN, ông đã mô tả hàng ngàn cây có tác dụng chữa bệnh, trong đó có nhiều cây còn sử dụng cho y học hiện đại ngày nay. Còn có rất nhiều những người khác sống ở thời đó đến nay vẫn được tôn trọng coi là bậc tiền bối của nghành dược học. Với nền y học phương Đông, phải kể đến nền y học Trung Quốc, vào thời kỳ Hoàng đế (2637 TCN) đã có sách nói về phương pháp chữa bệnh theo nguyên lý đông phương đó là cuốn “Nội kinh”. Tuy vậy, phải đến năm 1596 cuốn sách mới thực sự được công nhận có giá trị khoa học đó là “Bản thảo cương mục” của Lý Thời Trân biên soạn (1518 – 1593). Dân tộc Việt Nam cũng có lịch sử về y dược học lâu đời, vào khoảng 4000 năm TCN, thần nông * đã dạy cho dân sử dụng các loại ngũ cốc, thực phẩm và biết phân biệt các loại cây cỏ có tác dụng chữa bệnh. (* Thần nông của người Việt cổ dạy dân trồng lúa nước (ông là vị thần của cư dân phương Nam) là tổ tiên của vua Hùng. Thần nông sinh ra Đế Minh, Đế Minh sinh ra Kinh Dương Vương, Kinh Dương Vương sinh ra Lạc Long Quân, Lạc Long Quân sinh ra Vua Hùng.) Vào thời kỳ Hồng Bàng (2879 TCN), Tổ tiên ta đã biết kết hợp một số dược liệu (vỏ lựu, ngũ bội tử, cánh kiến) để nhuộm răng, đã có tập tục nhai trầu (Trầu, cau, vôi) để bảo vệ răng và da dẻ hồng hào, biết uống chè vối cho dễ tiêu, dùng gừng hành, tỏi để làm gia vị và phòng bệnh. Dưới thời Nam Việt Giao chỉ, nhiều vị thuốc đã được phát hiện: Cau, Ý dĩ, Long nhãn, vải, gừng, quế, trầm hương, sử quân tử, cánh kiến, mật ong, sừng tê giác. Dưới thời Bắc thuộc, (207 TCN đến 905 TCN) người Trung Quốc đô hộ thường bắt cống nạp các loại thuốc quý hiếm đem về nước họ và cũng trong thời kỳ này ta giao lưu với Trung Quốc. 4
5. Dưới triều Ngô – Đinh – Lê – Lý, ta đã có nhiều thầy thuốc chuyên nghiệp chữa bệnh cho dân và trong triều đình đã có tổ chức Thái y Viện, để chăm lo sức khoẻ cho hoàng gia các vị danh y có tiếng vào đời Lý là Từ Đạo Hạnh - Nguyễn Minh Không. Đến thế kỷ thứ 14 dưới đời nhà Trần (1225-1399) nền y dược học nước ta mới được phát triển. Có mở khoa thi tuyển lựa lương y, viện Thái y tổ chức đi thu thập cây thuốc và trồng thuốc. Dưới đây là những danh y có nhiều cống hiến cho sự nghiệp bảo vệ sức khoẻ nhân dân và xây dựng nền y dược học Việt nam. Dưới triều Trần Anh Tông (1293-1313) có Phạm Công Bàu ngoài nhiệm vụ ở viện Thái y về nhà còn chữa bệnh cho dân đã cứu sống được cho rất nhiều người, ông đề cao tinh thần trách nhiệm với tính mạng người bệnh, không phân biệt sang hèn; bệnh nguy chữa trước, tận tuỵ phục vụ bệnh nhân, không quản ngại khó khăn ông đã để lại tấm gương sang cho nền y học nước nhà. Dưới đời Trần Dụ Tông (1391) có Chu Văn An là một danh nho nổi tiếng đồng thời cũng là một vị danh y. Ông biên soạn cuốn “Y học yếu giải tập chú di biên” thâu tóm các nguyên nhân của bệnh, phân tích cơ chế bệnh lý với phương pháp chẩn đoán và biện chứng luận trị, trong đó có ý thức tổ chức, lập bệnh án và phổ biến kinh nghiệm. Sau khi tổng kết chữa khỏi trên 700 bệnh nhân, ông là người nghiên cứu để xây dựng cơ bản cho nền y học của nước ta. Tuệ Tĩnh, tên là Nguyễn Bá Tĩnh, quê ở Huyện Cẩm Giàng, Tỉnh Hải Dương. Theo DS Trương Xuân Nam thì ông sinh vào năm 1330 mồ côi cha mẹ lúc 6 tuổi được các nhà sư nuôi cho ăn học (ở chùa Hắc Triều) Năm 22 tuổi ông thi đậu Thái học (tiến sĩ) không ra làm quan, ông ở chùa đi tu với mục đích làm từ thiện và chữa bệnh giúp dân. Năm 1385, ông bị bắt đi sang sứ nhà Minh ở Trung Quốc, ông chữa bệnh cho Tống Vương Phi ( vợ vua Minh) khỏi bệnh sản hậu nên được phong là đại y thiền sư. Ông mất ở Trung Quốc không rõ năm nào. Khi còn ở trong nước, Tuệ Tĩnh nghiên cứu cây cỏ Việt nam, sưu tầm những bài thuốc giản dị thường dùng trong dân gian, kết hợp kinh nghiệm trị bệnh của Trung y xây dựng sự nghiệp có tính dân tộc sáng tạo trong thời kỳ thuốc bắc thịnh hành, ông để lại hai tác phẩm có giá trị là “Hồng nghĩa giác tự y thư” và “Nam dược thần hiệu”. Tư tưởng chỉ đạo của Tuệ Tĩnh về đường hướng y học là “Nam dược trị nam nhân” nghĩa là Dùng thuốc Nam chữa bệnh cho người Nam Việt. Tóm lại, Tuệ Tĩnh là một đại danh y đã mở đường xây dựng nền y dược học dân tộc của nước ta. Dưới thời nhà Minh đô hộ (1400-1427) có chủ trương đồng hoá dân tộc ta nên thời kỳ này không có trước tác y học. Những thế kỷ sau lại có nhiều danh y xuất hiện, 5
6. Thể kỷ 15 có Phan Phù Tiên, Nguyễn Trực. Thế kỷ 16 có Hoàng Đơn Hoà Thế kỷ 17 có Lê Đức Vọng, Nguyễn Đạo An, Bùi Công Chính, Lý Công Tuân. Thế kỷ 18 có Nguyễn Quỳnh, Ngô Lâm Đáp, Trịnh Đình Ngạn,, Hải Thượng Lãn Ông trong đó Hải Thượng Lãn Ông là một đại danh y của nước ta. Hải Thượng Lãn Ông (1720-1791) tên thực là Lê Hữu Trác sinh ra tại thôn Vân Xá, lạng Liên Xá, Phủ Thượng Hồng, Tỉnh Hải Dương. Ông là một người nổi tiếng là học giỏi thông minh văn thơ lỗi lạc. Song sống dưới thời vua Lê chúa Trịnh, ông chán ghét chiến tranh, viện cớ về Hương Sơn nuôi mẹ. Vốn là người thông minh học rộng, đọc sách thuốc ông thấy say mê và thấy làm nghề y là thiết thực lợi cho mình và giúp ích cho đời nên ông quyết chí học nghề thuốc. Sau mấy chục năm đúc kết kinh nghiệm thực tiễn nghiên cứu sâu rộng kinh điển trung y kết hợp với y học cổ truyền dân tộc, ông biên soạn trong 26 năm bộ sách thuốc Việt Nam “Hải Thượng y tôn tâm lĩnh” 28 tập gồm 66 quyển. Trước tác của ông được dùng để dạy y học và còn dùng phục vụ chữa bệnh cho người dân đương thời. Ông đã phát huy chủ trương “Thuốc Nam chữa bệnh cho người Nam” của Tuệ Tĩnh; sưu tầm nhiều vị thuốc mới phổ biến cho nhân dân để mọi người tự chữa bệnh thông thường với cây nhà lá vườn sẵn có. Hải Thượng Lãn Ông đã trở thành nhà y học nổi tiếng của dân tộc ta. Nêu cao đạo đức của người thầy thuốc soi sáng cho y học nước nhà với quan điểm nhân đạo và thực tế đã được nhân dân coi là “Đại y tôn của Việt Nam”. Dưới thời Tây Sơn (1788-1802) vì chiến tranh liên miên, tình hình y dược học ít được đổi mới, nổi lên có tiến sĩ Nguyễn Gia Phan biên soạn cuốn “ Liệu dịch phương pháp toàn tập”. Danh y Nguyễn Quang Tuân biên soạn cuốn “La khê phương dược” gồm 13 cuốn và cuốn “Kim ngọc quyển” viết bằng chữ Nôm ghi nhiều phương thuốc gia truyền. Dưới triều Nguyễn, có Trần Nguyệt Phương viết cuốn “Nam Bang thảo mộc”, trong đó viết nhiều cây thuốc sử dụng theo kinh nghiệm. Dưới thời Pháp thuộc (1885-1945) thực dân Pháp tổ chức nền y tế theo lối Tây y thay thế Đông y, tuy vậy thời kỳ này có nhiều tập sách có giá trị. Ngoài tác giả người Việt, các tác giả người Pháp cũng có biên soạn một số sách viết về cây thuốc ở Đông Dương như: A. petolot biên soạn cuốn “Những cây thuốc của Campuchia, Lào và Việt Nam”. Từ cách mạng tháng 8 năm 1945 cho đến nay Đảng và nhà nước ta rất quan tâm đến việc kết hợp giữa y học cổ truyền và y học hiện đại đã có nhiều thành tựu cống hiến cho hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Quân và dân ta đã tận dụng 6
7. nguồn dược liệu sẵn có ở địa phương để bào chế thuốc men tự túc đáp ứng nhu cầu phòng và chữa bệnh. Nhiều tài liệu về cây thuốc được biên soạn, điển hình là cuốn “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam” do giáo sư tiến sĩ Đỗ Tất Lợi biên soạn hiện nay đã tái bản lần thứ 10 có giá trị trong nước và cả nước ngoài, hiện đã có ấn bản bằng tiếng Anh. Do có công đóng góp cho ngành Y tế, năm 1997 GS.TS Đỗ Tất Lợi đã được Nhà nước tặng giải thưởng Hồ Chí Minh. Nhiều tổ chức y dược học cổ truyền được thành lập như : Viện nghiên cứu Đông y, viện y dược học dân tộc, viện dược liệu Việt Nam, hội đông y Việt Nam....Nhiều chỉ thị, nghị quyết của Nhà nước nói về phương châm kết hợp y học cổ truyền với y học hiện đại, trên cơ sở đó thúc đẩy y học cổ truyền và ngành dược hiện đại không ngừng phát triển như ngày nay. 3. Vị trí của dược liệu trong ngành y tế và nền kinh tế quốc dân Thuốc phòng bệnh và chữa bệnh hầu hết được điều chế từ 2 nguồn: dược liệu và hoá dược. Riêng dược thảo theo thống kê của tổ chức y tế thế giới con số lên đến 20.000 loài, không chỉ các nước Á đông mà các nước phương Tây cũng tiêu thụ số lượng lớn dược liệu. Ở các nước phát triển, 1/4 số thuốc kê trong đơn đều có chứa hoạt chất từ thảo mộc. Trong những năm gần đây, xu hướng trên thế giới dùng thuốc thảo mộc tự nhiên (không tách hoạt chất) ngày càng nhiều. Chỉ tính riêng thị trường châu Âu cũng lên tới 2,3 tỷ USD. Nhiều biệt dược Đông dược của Trung Quốc được tiêu thụ mạnh ở các nước châu Âu, gần đây nước ta cũng có một số mặt hàng Đông dược xuất khẩu có tín nhiệm ở thị trường nước ngoài. Dược liệu là nguồn cung cấp nguyên liệu cho việc bán tổng hợp một số hoá dược. Chỉ riêng nhu cầu bán tổng hợp các thuốc steroid hàng năm thế giới cần khoảng 100.000 tấn củ mài có chứa diosgenin. Nhiều hoạt chất quan trọng như: Quinin, morphin, emetin, strychnin... đều phải chiết ra từ dược liệu mà chưa thể đi bằng con đường tổng hợp. Dược liệu còn mở đường cho hoá dược phát triển. Ví dụ: Ephedrin là hoạt chất có trong cây ma hoàng. Dược liệu này đã được sử dụng cách đây 4000 năm, y học hiện đại mới biết cách đây vài thế kỷ, bắt chước thiên nhiên, hoá dược đi bằng con đường tổng hợp để có ephedrin. Hiện nay người ta vẫn tiếp tục nghiên cứu các chất có cấu trúc mới từ dược liệu rồi từ đó bán tổng hợp các dẫn chất có tác dụng điều trị hiệu quả hơn. Ví dụ: Từ năm 1950 đến 1980, sau khi thử tác dụng chống ung thư của 40.000 loài thảo mộc người ta đã phân lập được một số hoạt chất có tác dụng chữa ung thư. Đối với nước ta, dược liệu có một vị trí quan trọng. Nước ta nằm trong vùng nhiệt đới gió mùa, nhiệt độ trung bình là 250C, độ ẩm cao tạo điều kiện cho cây cối 7
8. phát triển. Rừng chiếm 2/30 diện tích, hệ thực vật phong phú , đa dạng. Nước ta có khoảng 20.000 loài trong đó có trên 1000 loài làm thuốc. Có một số vùng có độ cao trên 1000m như Sapa- Đà Lạt, Tam Đảo...nên thuận lợi cho việc di nhập một số cây như: Actiso, dương địa hoàng. Bờ biển nước ta dài trên 3200 km chạy dài từ Bắc vào Nam nên có nhiều hải sản quý dùng làm thuốc. Nếu biết tận dụng khai thác, nghiên cứu nuôi trồng một cách hợp lý sẽ có nhiều đóng góp cho ngành dược và phát triển kinh tế nước nhà. Về kinh tế, Nhà nước xếp cây thuốc vào loại cây công nghiệp cao cấp cần được phát triển. Hàng năm, các công ty dược liệu cấp I và cấp II, gần đây cả các công ty tư nhân đã khai thác nhiều mặt hàng có giá trị để sử dụng trong nước và xuất khẩu như: hoa hoè, quế, sa nhân, dừa cạn, các loại tinh dầu như: tinh dầu hồi, tinh dầu tràm, tinh dầu bạc hà, tinh dầu sả... Đảng và Nhà nước rất quan tâm đến công tác phát triển, nuôi trồng và khai thác dược liệu thể hiện qua báo cáo chính trị của Ban chấp hành TƯ Đảng “ một nhiệm vụ cấp bách là khai thác mọi khả năng sẵn có trong nước nhằm tạo cho được các nguồn dược liệu, tích cực xây dựng công nghiệp dược phẩm và sản xuất thiết bị y tế tạo mọi điều kiện để sớm khắc phục tình trạng thiếu thuốc kể cả con đường xuất để nhập” Qua đó càng thấy rõ vai trò quan trọng của dược liệu trong ngành y tế và nền y tế quốc dân II.THU HÁI, CHẾ BIẾN VÀ BẢO QUẢN DƯỢC LIỆU 1. Thu hái dược liệu Dược liệu có chất lượng tốt hay xấu chủ yếu là do hàm lượng hoạt chất chứa trong dược liệu nhiều hay ít. Hoạt chất của dược liệu thay đổi bởi nhiều yếu tố như: trồng trọt, thu hái, phơi sấy, bảo quản, đặc biệt là vấn đề thu hái. Nếu thu hái đúng nguyên tắc thì hàm lượng hoạt chất có trong dược liệu đạt mức tối đa. Trong mỗi dược liệu có thể có nhiều hoạt chất khác nhau, hàm lượng của mỗi hoạt chất có thể tuỳ theo mùa, theo chu kỳ phát triển của cây. Nếu ta thu hoạch đúng thời gian thì sẽ nhận được dược liệu có chứa hoạt chất tối đa. Ví dụ: Bạc hà, hàm lượng tinh dầu (Menthol) đạt tối đa lúc cây bắt đầu ra hoa, thu hoạch lúc trời nắng Với cây canhkina, hàm lượng alkaloid trong vỏ cây tăng theo thời gian phát triển của cây và đạt tối đa vào năm thứ 7. Sau đây là nguyên tắc chung quy định thời kỳ thu hoạch cho từng bộ phận của cây. 1.1. Rễ và thân rễ: nên thu hoạch vào thời kỳ mùa thu hoặc mùa đông. Lúc đó, rễ và thân rễ chứa nhiều hoạt chất nhất. Song cũng có trường hợp đặc biệt như rễ bồ công 8
9. anh cần thu hái vào giữa mùa hè vì lúc đó ở rễ mới có nhiều hoạt chất cần cho việc chữa bệnh. Rễ và thân rễ nói chung có thể đào vào lúc ẩm ướt vì sau đó vẫn phải rửa sạch đất cát trước khi phơi sấy hoặc chế biến. 1.2. Vỏ cây: thường thu hoạch vào mùa xuân, thời kỳ này nhựa cây hoạt động mạnh, nhiều hoạt chất, vỏ dễ bóc. Đôi khi có thể thu hái vào mùa thu khi cây sắp tàn lụi. 1.3. Lá và ngọn cây: Thường thu hái cho thời kỳ cây quang hợp mạnh nhất, đặc biệt là thời kỳ cây bắt đầu ra hoa, không nên hái khi quả và hạt đã chín. 1.4. Hoa: Phải hái lúc trời nắng ráo, hái trước hoặc đúng lúc ra hoa, thụ phấn; trừ vài trường hợp như hoa hoè hoặc đinh hương (hái khi chưa nở hoa, còn ở trạng thái nụ) 1.5. Quả: Thu hoạch tuỳ theo từng loại, có loại hái khi quả đã già như tiểu hồi, sà sàng; có khi hái trước khi quả chín như quả mở, hồ tiêu; cũng có khi hái quả còn xanh thì hoạt chất nhiều, khi chín thì hoạt chất thấp. 1.6. Hạt: Thu hái khi quả chín già. Riêng đối với loại quả tự mở khi chín, thì thu hái vào thời điểm quả bắt đầu chín. 1.7. Thân cây: Thu hái khi cây bắt đầu ra hoa, cắt từ phía dưới lá tươi cuối cùng của các bộ phận của cây trên mặt đất như thân, nhánh mang lá hoa (bỏ phần thân, nhánh không còn lá, gốc rễ. Trên đây là một số nguyên tắc chung, tuy nhiên người làm công tác dược liệu cần chú ý theo dõi sự thay đổi hàm lượng của hoạt chất, định thời gian thu hoạch để được kết quả tốt nhất. 2. Ổn định dược liệu Dược liệu có nguồn gốc thảo mộc thường chứa nhiều enzym như: enzym thuỷ phân cắt các dây nối osid, enzym oxy hoá, enzym trùng hợp hoá Người ta đã phân lập được hàng trăm enzym khác nhau. Bản chất của enzym là protein hoặc có phần cơ bản là protein. Tuy vậy, cấu trúc của chúng chưa được biết đầy đủ. Có thể nói enzym là những chất xúc tác hữu cơ của các phản ứng xảy ra trong các tế bào thực vật và động vật. Enzym tồn tại trong dược thảo sau khi thu hái sẽ hoạt động mạnh ở nhiệt độ 25oC đến 50oC, với độ ẩm thích hợp; chúng tác động lên các hoạt chất có tác dụng chữa bệnh để chuyển thành các sản phẩm ít hoặc không có tác dụng chữa bệnh. Với phương pháp làm khô sẽ trình bày sau đây hoặc làm lạnh hoặc nghiền dược liệu tươi với các hoá chất như amoni sulfat, natri clorid thường chỉ ức chế enzym. Chúng sẽ hoạt động trở lại khi có điều kiện thích hợp. Để phá huỷ enzym, làm cho chúng không hoạt động trở lại người ta đề ra các phương pháp gọi là phương pháp ổn định. 9
10. 2.1 . Phương pháp phá hủy enzym bằng cồn sôi: Cách làm như sau: Cắt nhỏ dược liệu tươi thả từng ít một vào cồn 95 o đang sôi. Lượng cồn dùng thường gấp 5 lần lượng dược liệu. Sau khi đã cho hết dược liệu lắp ống sinh hàn đứng và giữ cho cồn sôi 30-40 phút, để nguội gạn lấy cồn. Dược liệu đem giã nhỏ và chiết kiệt lần 2. Như vậy ta có một dung dịch cồn hoặc cao sau khi bốc hơi cồn chứa các hoạt chất của cây tươi. 2.2 . Phương pháp dùng nhiệt ẩm: - Hơi cồn: Dùng nồi hấp cho vào ít cồn 95o xếp dược liệu trên các vỉ chồng lên nhau, vỉ dưới cùng nằm trên mặt cồn, vỉ trên cùng được đậy bằng nón kín sao cho cồn khi đọng lại không nhỏ lên dược liệu. Đậy nồi vòi thoát để ngỏ. Đun nhanh và dẫn hơi cồn ra xa lửa bằng một ống dẫn. Sau khi đã xả hết không khí, đóng vòi lại làm tăng áp suất và giữ vài phút ở 1,25 atmophe. Để nguội mở nồi lấy dược liệu ra làm khô. Phương pháp này cho ta dược liệu có màu sắc đẹp, thành phần hoá học giống dược liệu tươi. - Hơi nước: Cách tiến hành như trên nhưng thay cồn bằng hơi nước và giữ ở nhiệt độ 105- 110oC trong vài phút. Phương pháp này hay dùng với dược liệu dày, cứng như rễ, vỏ, thân, hạt; nhưng có nhược điểm tinh bột biến thành hồ, protein bị đông lại do đó sau khi làm khô dược liệu có trạng thái sừng làm cho việc chiết xuất hoạt chất khó khăn. 2.3 . Phương pháp dùng nhiệt khô: Phương pháp này được sử dụng từ lâu để chế biến chè xanh bằng cách sao để phá huỷ enzym, ngược lại muốn chế chè đen thì để cho enzym hoạt động. Ở quy mô công nghiệp, người ta ổn định bằng cách thổi một luồng gió nóng 80-110oC có khi còn nóng đến 300oC trong một thời gian ngắn đi qua dược liệu. Phương pháp này không hoàn hảo vì trong môi trường khô enzym khó bị phân huỷ. Ngoài ra vì do làm nóng nhanh nên tạo ra xung quanh dược liệu một lớp mỏng khô phía ngoài làm cho việc làm khô dược liệu bị khó khăn, hơn nữa một vài chất trong dược liệu cũng bị biến đổi như protein bị vón, tinh dầu bị bay hơi, đường bị caramen. Đó là một số phương pháp chính để phá huỷ enzym đảm bảo cho hoạt chất trong dược liệu sau khi làm khô được giữ nguyên vẹn như khi còn tươi. Tuy nhiên cũng có trường hợp người ta cứ để enzym tồn tại hoạt động để làm tăng lượng hoạt chất mong muốn để chữa bệnh. Ví dụ: muốn làm tăng lượng diosgenin trong nguyên liệu người ta ủ nguyên liệu tươi trong nước. 3. Làm khô dược liệu Làm khô dược liệu nhằm mục đích để bảo quản dược liệu khỏi bị nhiễm nấm mốc, nhiễm vi khuẩn, khỏi bị tác động của enzym, hạn chế các biến đổi hoá học có thể 10