Kinh tế Tài nguyên Môi trường - Chương IV: Kinh tế tài nguyên không thể tái tạo

Nội dung text: Kinh tế Tài nguyên Môi trường - Chương IV: Kinh tế tài nguyên không thể tái tạo

1. Ch ươ ng IV KINH T TÀI NGUYÊN KHÔNG TH TÁI T O 4.1. GI I THI U CHUNG V TÀI NGUYÊN KHÔNG TH TÁI T O Tài nguyên không th tái t o bao g m các d ng n ăng l ưng hoá th ch (d u, ga t nhiên, uranium, than ñá), qu ng, khoáng s n Toàn b các d ng tài nguyên này s lưng có h n trong lòng ñt. Trong ng n h n, ngu n tài nguyên này không th tái t o. Th i gian th hi n vai trò quan tr ng trong vi c phân tích vi c s d ng và khai thác các d ng tài nguyên không tái t o, sau m i m t giai ñon l ưng d tr gi m d n trong lòng ñt, s d ng lo i tài nguyên này th ưng gây ra ch t th i cho môi tr ưng, nh ư v y vi c phân tích, s d ng tài nguyên này s khác nhau trong m i giai ñon th i gian. ðiu chúng ta quan tâm khi phân tích là khai thác v i t c ñ nào, các dòng khai thác qua các giai ñon khác nhau và bao gi thì ngu n tài nguyên này s c n ki t. 4.2. CÁC V N ð V KHAI THÁC S D NG VÀ M C ðÍCH NGHIÊN CU 4.2.1. V n ñ khai thác và s d ng tài nguyên không th tái t o 4.2.1.1. Các v n ñ c ơ b n c a tài nguyên không th tái t o - Còn bao nhiêu lâu và trong ñiu ki n nào loài ng ưi có th ti p t c khai thác và s d ng ngu n tài nguyên không tái t o trong lòng ñt. - M t l ưng l n các ngu n tài nguyên không tái t o l i không n m trong các n ưc có nhu c u s d ng l n (d u m , vàng, khí ñt, than ). - Ngày càng nhi u các công c , k thu t s d ng các ngu n tài nguyên không th tái t o (ô tô, máy bay ). - Ít hi u bi t ho c hi u sai v vai trò c a tài nguyên, môi tr ưng. - C ch t l ưng và s l ưng c a ngu n tài nguyên không tái t o ngày càng gi m sút theo th i gian. - Khi s d ng ngu n tài nguyên này th ưng t o ra ch t th i và gây nh h ưng t i môi tr ưng n ưc, không khí, ñ t. 4.2.1.2. Nh ng quan tâm chính ñ i v i ngu n tài nguyên không th tái t o Mt s lý thuy t kinh t xung quanh v n ñ tài nguyên không th tái t o - Các h c thuy t gia kinh t c ñin quan tâm t i vai trò c a tài nguyên thiên nhiên t p trung vào 3 y u t c a s n xu t bao g m v n, lao ñ ng, và ñt ñai. Ricardo và Malthus là m t trong nh ng nhà kinh t c ñin quan tâm ñ n vi c phát tri n dân s và kh n ăng cung c p l ươ ng th c c a trái ñ t, ñ c bi t quan tâm t i kh n ăng h n Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 63
2. ch c a ñ t nông nghi p. Mark là m t nhà tri t h c, kinh t h c, nh ưng trong lý thuy t kinh t c a Mark ít nói t i s h n ch c a ngu n tài nguyên trong phát tri n kinh t . L.C Gray (1914) và Harold Hotelling (1931) th o lu n v quy lu t gi m d n ca doanh thu biên ñi v i vi c khai thác tài nguyên. H là hai nhà kinh t ñ u tiên ñt n n móng cho vi c phân tích m t cách h th ng t l s d ng t i ưu ngu n tài nguyên không th tái t o. - Doanh thu khai thác gi m d n do l ưng khai thác gi m d n theo th i gian: q t = q 1 + q 2 + + q n - Th i gian th hi n vai trò r t quan tr ng trong phân tích khai thác ngu n tài nguyên không th tái t o. - Hi u qu dòng khai thác tài nguyên không th tái t o, s n l ưng khai thác ngày hôm nay là bao nhiêu và nh h ưng ñ n t ươ ng lai nh ư th nào. 4.2.2. M c ñích - Mô t và phân tích mô hình lý thuy t c ơ b n v s d ng t i ưu ngu n tài nguyên không th tái t o. - T ng h p, so sánh các mô hình khác nhau. 4.3. MÔ HÌNH C Ơ B N C A LÝ THUY T KHAI THÁC TÀI NGUYÊN KHÔNG TH TÁI T O 4.3.1. Mô hình c ơ b n c a lý thuy t khai thác tài nguyên không th tái t o (trong th tr ưng c nh tranh hoàn h o) 4.3.1.1. Hưng khai thác c a m t hãng t ư nhân (ch p nh n giá c th tr ưng) * V n ñ ñ t ra - Khai thác tài nguyên không th tái t o trong bao lâu (xu h ưng v th i gian)? - Khai thác v i s n l ưng nào (xu h ưng s n l ưng khai thác)? - ðiu gì s x y ra ñ i v i giá c trong t ươ ng lai (xu h ưng giá)? - Chi phí c a ng ưi s d ng? * Các ñiu ki n cho mô hình lý thuy t - Hãng khai thác ch p nh n giá th tr ưng, hay nói cách khác giá c c a tài nguyên khai thác mang bán là giá ñã ñưc quy ñ nh c a th tr ưng vì quy mô khai thác c a cá nhân, hãng là r t nh không th làm thay ñi giá c a th tr ưng. - Ng ưi khai thác ưc tính chính xác l ưng tài nguyên trong lòng ñt trong giai ñon khai thác. - M bao g m tài nguyên có ch t l ưng như nhau (t d ưi lên trên). - Chi phí khai thác s t ăng d n do khó kh ăn h ơn, sâu h ơn, khan hi m h ơn. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 64
3. * Mô hình c ơ b n Li nhu n t i ña: Prmax ðiu ki n ñ u c n (FOC): Ā t ươ ng ñươ ng v i MC = MR = giá Chú ý: trong tr ưng h p khai thác tài nguyên thì chi phí biên c a hãng ph i b ng chi phí th c t c a hãng b ra (chi phí c ñ nh và chi phí bi n ñ i) c ng v i chi phí khan hi m do tài nguyên ngày càng c n ki t. Trong tr ưng h p mô hình hãng khai thác trong nhi u giai ñon: 1 1 1 π = Pq −C(q ) + *()Pq −C(q ) + *()Pq −C(q ) + + *()Pq −C(q ) T 0 0 1( + r)1 1 1 1( + r)2 2 2 1( + r)t t t Trong ñó: P là giá c a m t ñơn v NRR C là chi phí khai thác qt là l ưng khai thác NRR trong giai ñon t Ly ñ o hàm riêng theo q t tìm ñiu ki n c n t i ña hoá l i ích c a hãng (FOC): 1 1 *()P − MC (q ) = *()P − MC (q ) 1( + r)t t 1( + r)t+1 t+1 Chúng ta có th d dàng nhn ra là c hai v c a ph ươ ng trình trên là giá tr hi n t i ca l i nhu n t khai thác trong hai giai ñon t và t+1 Vy ta có: (P − MC )− (P − MC ) ()t + 1 ()t = r P − MC ()()t t Công th c trên ñưc g i là lu t Hottelling ph n tr ăm lãi su t (Hottelling r percent rule) π − π t + 1 t = r π t Trong ñó: r là lãi su t ti n vay trên th tr ưng P&MC P&MC MC MC P P P - MC t P-MC t+1 t t+1 Hình 4.1. Chi phí khai thác trong hai giai ñon khác nhau Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 65
4. Các quy t ñ nh khai thác c a hãng d a trên Hottelling ph n tr ăm lãi su t: - N u t l t ăng tr ưng c a l i nhu n khai thác b ng v i r hãng có th quy t ñ nh khai thác ho c không, tu ỳ thu c vào các y u t khác c a quá trình s n xu t (Indifference over extraction). - N u t l t ăng tr ưng c a l i nhu n l n h ơn r hãng quy t ñ nh không khai thác vì nu khai thác l y ti n g i vào ngân hàng ch ñưc lãi su t r. - N u t l t ăng tr ưng c a l i nhu n nh h ơn r, hãng quy t ñ nh khai thác. 4.3.1.2. H ưng khai thác c a m t ngành (không còn ch p nh n giá th tr ưng vì lưng khai thác cu ngành ñ l n làm thay ñi giá th tr ưng) * Xây d ng mô hình ð ñơn gi n cho mô hình, chúng ta gi s mô hình g m 2 giai ñon to và t1 Ti ña hoá l i nhu n c a ngành: π Ràng bu c: S0 = q 0 + q 1 Trong ñó: S0 = ngu n d tr tài nguyên lúc ch ưa khai thác S d ng hàm Lagrange 1 L = Pq −C(q ) + *()()Pq −C(q ) + λ S − q − q 0 0 1( + r)1 1 1 0 0 1 ðiu ki n ñ u tiên (FOC): ∂L = P0 − C0 − λ = 0  ∂q0  ()P − C ∂L = 1 1 − λ = 0  ∂q 1( + r)  1 ∂L = S − q − q = 0  ∂λ 0 0 1 Chúng ta có: (P − C ) P − C = 1 1 0 0 1( + r) Công th c trên ñòi h i giá c a giai ñon ñ u tr chi phí biên c a giai ñon ñ u và chi t kh u c a giá giai ñon 2 tr chi phí c a giai ñon 2 ph i b ng λ và và b ng nhau. Chú ý: λ là giá bóng. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 66
5. * Mô hình phân tích h ưng th i gian, h ưng khai thác và h ưng giá trong khai thác NRR Giá h ưng A Giá (a) P (b) Giá h ưng C Giá t i ña P* Giá h ưng B ðưng c u C lươ ng c u khi t = 0 T ~ q qˆ T Tˆ T=0 Th i gian q q t t (d) (c) ðưng 45o Khai thác h ưng B Khai thác h ưng A Khai thác h ưng C 0 ~ T Tˆ T Th i gian Hình 4.2. Mô hình khai thác tài nguyên ba h ưng Kt lu n: - Giá t ăng theo th i gian và h ưng khai thác gi m d n theo th i gian. - Hi u qu khai thác c a ngành xy ra khi và ch khi ngu n tài nguyên d tr , hưng khai thác và nhu c u v l ưng ph i b ng ZERO trong cùng m t th i gian. - H ưng B: T c ñ khai thác quá nhanh, d n t i s n l ưng l n làm cho l ưng cung tăng nhanh là nguyên nhân làm giá c ũng t ăng nh ưng theo t c ñ ch m (nhanh chóng làm c n ki t ngu n tài nguyên d tr trong lòng ñt, xu h ưng giá s không bao gi t i ñưc giá t i ña theo h ưng này s không hi u qu b i vì ñã không tính ñn (b quên) nh ng l i ích thu ñưc trong t ươ ng lai c a ngu n tài nguyên. - H ưng C: Khai thác ch m, d n t i s n l ưng th p làm cho l ưng cung th p là nguyên nhân làm giá cao h ơn (xu h ưng giá t ăng nhanh). ðiu ñó s d n t i vi c t ăng giá nhanh chóng và ti n g n t i giá t i ña s m h ơn (ngành khai thác s không khai thác na và nh ư v y ngu n tài nguyên n m trong lòng ñt (ví d : các nhà ñc quy n OPEC). Không hi u qu vì l i ích c a ng ưi tiêu dùng trong hi n t i b gi m. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 67
6. - Xu h ưng A: Hi u qu nh t b i vì h ưng khai thác và nhu c u v s l ưng ti n ti ZERO cùng m t th i gian. * Khi ch t l ưng qu ng không thay ñ i trong m t m (ch có s n l ưng thay ñ i) Trong tr ưng h p này chi phí khai thác s t ăng t l thu n v i chi u sâu c a m hàm chi phí ñưc th hi n nh ư sau: C = C(q t, S t) Trong ñó: ∂ C/ ∂ qt > 0 & ∂ C/ ∂ St < 0 ( nh h ưng c a l ưng d tr có ngh ĩa là công vi c khai thác ngày hôm nay nh h ưng ñ n chi phí khai thác trong t ươ ng lai). MR = P – (MCt + ∂ C/ ∂ St * 1/1+ r). Giá tr ∂ C/ ∂ St <0 ph n ánh chi phí cao h ơn nguyên nhân c a khai thác hôm nay. Nu ta áp d ng quy lu t ph n tr ăm lãi su t (r percent rule) ta có: (S − S )P − C(S − S , S ) π = ()()S − S P − C S − S , S + + t+1 t+2 t+1 t+2 t+1 + 0 1 0 1 0 1( + r)t+1 Ti ña hoá l i nhu n: ∂π = 0 ∂St+1 MC(q t+1; S t+1 ) MC(q t; S t) MC(q t; S t) a A P P ∂C/ ∂qt+1 b Li nhu n gi m B ∂C/ ∂S 0 0 q q t t+1 Hình 4.3. Gi m l i nhu n do chi phí khai thác t ăng (P − MC )− (P − MC ) t +1 t = r ()P − MC t Chú ý: MC t+1 = ∂ C/ ∂ S + ∂ C/ ∂ qt+1 * Khoáng s n quý, b n (vàng, ñng, b ch kim, b c ) ðc ñim chung c a lo i khoáng s n này là: - C n ki t d n d ưi lòng ñt nh ưng l i ñưc hình thành nhi u h ơn trên m t ñ t. - T c ñ hao mòn nh h ưng t i giá c a lo i tài nguyên theo công th c sau: Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 68
7. 1( −δ )y 1( −δ )2 y v = y + t+1 + t+2 + t t 1( + r) 1( + r)2 Trong ñó: δ là t l ăn mòn kim lo i c a lo i tài nguyên này v t là giá liên quan; y t là ñ dài c a giai ñon s d ng. v t là m t hàm c a yt , δ & r. ng d ng quy lu t ph n tr ăm lãi su t chúng ta có: (v − MC )− (v − MC ) t+1 t+1 t t = r ()vt − MC t P Xu h ưng giá Xu h ưng giá Giá t i ña (Choke price) gi m t ă ng Th i gian Th i gian Hình 4.4a. Không th tái t o, không Hình 4.4b. Không th tái t o nh ưng có th s d ng lâu dài th s d ng lâu dài - Giá s gi m qua các giai ñon khai thác khác nhau. - Xu h ưng giá s gi m t i khi mà s n l ưng d tr c a tài nguyên c n ki t h t sau ñó s t ăng. 4.3.2. Khai thác tài nguyên không th tái t o b i các nhà ñc quy n (OPEC) Các nhà ñc quy n t nhiên t i ña hoá l i ích c a h khi MR = MC, nh ưng MR nm d ưi ñưng c u hay nói cách khác MR luôn nh h ơn P. MC DWL Pm P e D 0 Qm Qpe MR Hình 4.5. Mt tr ng c a xã h i khi s n xu t, khai thác d ưi c ơ ch ñ c quy n Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 69
8. Thay P trong quy lu t ph n tr ăm lãi su t (r percent rule) c a mô hình c nh tranh hoàn h o MC b ng MR chúng ta có lu t r lãi su t cho các nhà ñc quy n. (MR − MC )− (MR − MC ) t+1 t+1 t t = r ()MR t − MC t * Mô hình phân tích h ưng th i gian, h ưng khai thác và h ưng thay ñ i c a giá trong khai thác NRR trong c ơ ch ñ c quy n t nhiên. Giá Xu h ưng giá c a ñc quy n (a) Giá t i ñ a PC – giá P (Choke price ) C pˆ ðưng c u qT=0 qˆ t=0 T (c) qt qt (d) ðưng 45 0 Hưng khai thác c a ðQ Hưng khai thác c a PC 0 q t 0 T Thêigian Hình 4.6. So sánh ñc quy n và c nh tranh - D ưi mô hình ñc quy n t c ñ t ăng c a giá ch m h ơn giá nguyên li u c a các nhà ñc quy n lúc ñ u ñã m c cao h ơn so v i giá c a th tr ưng c nh tranh hoàn h o. - Th i gian khai thác c a các nhà ñc quy n dài h ơn so v i th tr ưng c nh tranh hoàn h o. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 70
9. 4.4. MT S MÔ HÌNH KHAI THÁC TÀI NGUYÊN KHÔNG TÁI T O 4.4.1. S phân b tài nguyên không th tái t o qua th i gian * T l khai thác t i ưu (Alan Randall 1944) P1 − C P2 − C P − C V = 1 + 2 + + T T 0 1+ r ()1+ r 2 ()1+ r T Trong ñó: Pi là giá c a tài nguyên; Ci là chi phí khai thác tài nguyên trong giai ñon t. * ðiu ki n c a s tái sinh - Không th tái sinh các nguyên li u ñã ñưc s d ng m t cách vô h n. - Chi phí ñ tái t o s n ph m ph i nh h ơn so v i chi phí khai thác. 4.4.2. Mô hình chi phí khan hi m và tô khan hi m (C. Howe 1979) Tăng tr ưng kinh t GNP (t) = F(S (t) ,R (t) , t) => GNP là m t hàm c a t l s d ng tài nguyên thiên nhiên (R (t) ), ngu n d tr tài nguyên S (t) , và s thay ñ i giá tr t l ñu vào (t). −rt Ti ña hoá: ∫ F(S(t) , R(t) ,t)e dt RB: ∆S(t) = −R(t) Trong ñó: e −rt chi t kh u khi hàm m c tiêu là m t hàm liên t c. S d ng lý thuy t t i ña hoá, ph ươ ng trình trung gian và ph ươ ng pháp Hamilton ta có: H = F(S (t), R(t) , t) - q(t) R (t) Ly vi phân H theo R(t), sau ñó tho mãn ñiu ki n c n (FOC) ñiu ki n ñ cu t i ưu hoá ta có: ∂F(S , R ,t) (t) (t) = q(t) ∂Rt Trong ñó: r(t) là tô khan hi m Kt lu n: Trong ñiu ki n t i ưu hoá n n kinh t v s d ng tài nguyên thiên nhiên, sn ph m biên c a hàm s n xu t s d ng tài nguyên “A” ph i b ng v i tô khan hi m hay chi phí biên ng ưi s d ng. T các công th c trên có th tìm quy lu t v t i ña hoá khai thác liên quan t i giá, tô khan hi m qua các giai ñon th i gian nh ư sau: ∂F ∆ q + t t ∂S r = t q t Trong ñó: r chi phí c ơ h i c a v n (th ưng là t l chi t kh u). Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 71
10. Kt lu n c a mô hình: - N u ∂ F(t) / ∂ S(t) = 0 (gi m s n l ưng d tr c a khoáng s n trong lòng ñt không nh h ưng t i chi phí s n xu t các lo i s n ph m liên quan ñn lo i khoáng s n này. Vì vy tô khan hi m s t ăng v i t l t ăng c a c a chi t kh u (n u ∂ F(t) / ∂ S(t) =0) - N u ∂ F(t) / ∂ S(t) > 0 (tô khan hi m s t ăng ch m h ơn so v ơi t l chi t kh u - V i nh ng tài nguyên có l ưng gi i h n trong lòng ñt, chính gi i h n này c a tài nguyên là nguyên nhân t ăng tô khan hi m theo t l chi t kh u. Nh ưng do nh h ưng c a sn l ưng d tr ∂ F(t) / ∂ S(t) >0 trong lòng ñt mà làm gi m t c ñ t ăng c a tô khan hi m 4.4.3. Mô hình s d ng t i ưu ngu n tài nguyên qua các giai ñon th i gian (C. Howe 1979) 4.4.3.1. Gi i thi u chung v mô hình Mô hình c a C. Howe (1979) nghiên c u chi ti t hàng hoá ñưc s d ng t ngu n tài nguyên thiên nhiên trong n n kinh t nh m: - Làm rõ quan ñim c a m t mô hình v s d ng t i ưu tài nguyên thiên nhiên qua các giai ñon khác nhau. - Xác ñnh m i quan h gi a tài nguyên và giá c , chi phí s n xu t, tô khan hi m ca hàng hoá ñưc ch to t các ngu n tài nguyên này. 4.4.3.2. Mô hình c ơ b n s d ng tài nguyên t i ưu qua các giai ñon th i gian * Mô hình c ơ b n S d ng hàm s n xu t: R0(t) = g (L (t) , S (t) , t) Trong ñó: L(t) là t l ñ u vào lao ñng S(t) là n h ưng c a s n l ưng tài nguyên (stock effects); t th hi n s ti n b k thu t qua các giai ñon th i gian. S d ng hàm Hamilton, và Lagrange ñiu ki n c n c ơ b n ñ u tiên cho t i ưu hoá vi c s d ng tài nguyên qua các giai ñon th i gian: dA (S ) w p = t + + q t ∂ R t dS t 0 ( t ) ∂ L t Trong ñó: A(S (t) ) l i ích t nh ng l i ích do môi tr ưng mang l i; W là chi phí ti n l ươ ng c a lao ñ ng cu i cùng (L) ñưc s d ng. Nguyên lý này cho r ng: Giá tr s n ph m biên xã h i c a hàng hoá ñưc ch t o t các ngu n tài nguyên thiên nhiên (P (t) ) ph i b ng chi phí m t mát kh n ăng ph c v c a môi tr ưng c ng v i chi phí s n xu t c ng v i tô khan hi mt (q (t) ). Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 72
11. 4.4.4. S d ng tài nguyên không th tái t o hi u qu (Tieterberg 1988) 4.4.4.1. Can thi p v giá (giá tr n - ceiling price) Giá hàng hoá cao d n t i m c b o t n tài nguyên thiên nhiên càng cao, ng ưc l i, giá th p làm cho ngu n tài nguyên s b s d ng trong th i gian hi n t i v i t c ñ nhanh h ơn. Hình 4.7 cho th y hi u qu c a th tr ưng t ñiu ch nh Q* & P*. Di n tích A là ph n th ng d ư c a ng ưi tiêu dùng, di n tích B là th ng d ư c a ng ưi s n xu t (th ng dư c a xã h i là A+B). Nu giá tr n ñưc thi t l p t i Pc làm cho tô khan hi m s gi m do giá cao trong tươ ng lai ng n h n không còn n a. Ng ưi s n xu t mu n m r ng quy mô t i Qc và Pc (lúc này th ng d ư c a ng ưi tiêu dùng là A+B+C và th ng d ư c a ng ưi s n xu t là D). Khi mà giá tr n ñưc th c hi n, ng ưi s n xu t s b qua vi c quan tâm ñ n tô khan hi m. Ng ưi tiêu dùng trong t ươ ng lai s ph i gánh ch u khó kh ăn h ơn b i vì ngu n tài nguyên b khai thác nhanh và c n ki t s m. M t mát c a ng ưi tiêu dùng và ng ưi s n xu t trong t ươ ng lai s l n h ơn nhi u so v i cái ñưc c a ng ưi tiêu dùng và ng ưi s n xu t trong hi n t i. Tài nguyên b khai thác trong hi n t i quá nhi u. Kt lu n: Trong dài h n, ñiu hành v giá (giá tr n, giá sàn) cu i cùng s làm h i cho ng ưi tiêu dùng h ơn là làm l i cho h . Tô khan hi m th hi n vai trò quan tr ng trong vi c phân b tài nguyên thiên nhiên trong hi n t i và t ươ ng lai. M i c g ng lo i tr chúng ñu t o ra các v n ñ v s d ng tài nguyên h ơn là ch p nh n chúng. Giá S0 P* A D Sc C P c B Q Q* Qc Hình 4.7. nh h ưng c a giá tr n ñ n th ng d ư c a ng ưi tiêu dùng và ng ưi s n xu t Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 73
12. 4.4.5. K ho ch hoá và qu n lý các ngu n tài nguyên thiên nhiên (Eric L. Hyman, 1984) 4.4.5.1. Các ph ươ ng pháp ño tô khan hi m * Ph ươ ng pháp theo h ưng cung - Ph ươ ng pháp này xem xét m c ñ c a nguyên li u t tài nguyên thiên nhiên trong tng s ñ u vào ca s n ph m. - Ph ươ ng pháp thay th tìm câu tr l i b ng cách nào các ñu vào khác có th thay th trong khi duy trì t ươ ng ñươ ng m c ñ u ra. - Ph ươ ng pháp l ch s nghiên c u s thay ñ i m c ñ c a các nguyên li u thô t ngu n tài nguyên ñ tìm ra s khan hi m. * Ph ươ ng pháp d a vào c u - Giá, t ng chi phí biên và tô là các ch s ño s khan hi m c a ngu n tài nguyên nh ư là m t y u t c a s n xu t hàng hoá. - Pindyck's (1978) ño s khan hi m b ng cách c ng vào chi phí biên chi phí th ăm dò ngu n tài nguyên m i. - V. Kerry Smith (1982) ñư a ra ba ch s : Giá c a s n ph m ñưc ch t o t ngu n tài nguyên thiên nhiên; giá c a ñ u vào b ng v t li u ñưc làm t ngu n tài nguyên; tng lao ñ ng c n khi khai thác m t ñơn v ngu n tài nguyên. 4.4.5.2. Mô hình xác ñnh t l t i ña hoá s d ng tài nguyên. - Ph ươ ng pháp kinh t truy n th ng là t i ña hoá hàm tho d ng khi ñã ñưc chi t kh u khi s d ng hàng hoá, mà lo i hàng hoá này ñưc s n xu t t ñ u vào là s n ph m khai thác t ngu n tài nguyên thiên nhiên. - V n ñ c ơ b n c a vi c s d ng tài nguyên là tìm ra t l s d ng làm sao t i ña hoá phúc l i xã h i trong giai ñon có th khai thác ngu n tài nguyên ñó. - Nói chung, t c ñ khai thác tài nguyên càng nhanh thì càng t ăng giá tr hi n t i ca thu nh p cho xã h i, nh ưng gi m t l thay th có th cho các lo i hàng hoá, và c n ki t tài nguyên trong t ươ ng lai. * Mô hình vi mô - N u t l thay ñ i ca giá thu n (P- MC) > t l chi t kh u (ngu n tài nguyên s không ñưc khai thác và n m trong lòng ñt. - N u t l thay ñ i c a giá thu n < t l chi t khu (tài nguyên s b khai thác nhanh chóng. - Orris Herfindahi (1967) cho r ng các m có ch t l ưng cao h ơn s b khai thác tr ưc và nhanh h ơn. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 74
13. * Mô hình v ĩ mô - T i ña hoá hàm tho d ng ñã ñưc chi t kh u: Bao g m, t l c a tài s n không th tái t o và t c ñ s d ng các ngu n tài nguyên có th tái t o c ũng nh ư vi c tái ñ u t ư nh m t i ña hoá phúc l i xã h i (T. Koopmans -1974). - T i ña hóa ñ u ra ñã ñưc chi t kh u: Khác v i T. Koopmans –1974, Kent Anderson-1976 cho r ng t i ña hoá ñ u ra ñã ñưc chi t kh u. - V n ñ khó kh ăn c a mô hình v ĩ mô là làm cách nào ñ c ng ñưc toàn b các ñu vào trong m t n n kinh t khi mà chúng ñưc s d ng t các ngu n nguyên li u thô khác nhau. 4.4.6. Mô hình phân b hi u qu ngu n tài nguyên có th tái sinh (Tieterberg, 1988) 4.4.6.1. Khai thác và chi phí x lý ph n d ư th a - Chi phí khai thác và giá c a nguyên li u ngày càng t ăng. - ðng th i chi phí do vi c s d ng các nguyên li u này s sinh ra chi phí s lý ph n th a, ph th i ngày m t t ăng. Hai v n ñ trên t o ra ñiu ki n tr ưc tiên cho công ngh tái ch s n ph m. H ơn na công ngh tái ch t o ra th tr ưng c nh tranh v i các m khai thác lo i nguyên li u này ñng th i góp ph n làm gi m th i cho môi tr ưng. 4.4.6.2. Tái sinh và nguyên li u không th tái sinh Câu h i ñ t ra ñây là phân ph i ngu n tài nguyên, nguyên li u thiên nhiên có th tái sinh và không th tái sinh qua các giai ñon th i gian. Câu tr l i quan tr ng nh t x y ra ñây là khi MC < chi phí biên c a nguyên li u thay th . Tái sinh có th t n t i theo quy lu t nào. Nu chúng ta gi s A l ưng nguyên li u g c và t l có th tái sinh là r (v y t ng s nguyên li u có th là: A + Ar + Ar 2 + Ar 3 + + Art Chú ý: n u r =0 (Tài nguyên, nguyên li u không th tái sinh). 4.4.6.3. Ch t th i ô nhi m S ho t ñ ng không hoàn h o c a th tr ưng khi x lý ch t th i c a ng ưi tiêu dùng và ch t th i c a ng ưi s n xu t có th d n t i nh ng sai l ch c a th tr ưng tái sinh nguyên v t li u mang l i s khác nhau trong các ñ i t ưng xã h i ph i ch u phí khác nhau. Các ñơ n v kinh t th ưng nghiêng v tái sinh các ph n th a, th i c a khu vc s n xu t h ơn là c a ng ưi tiêu dùng. - Ph n th a m i: Ngay t i khu v c s n xu t; nhà máy ch bi n có ý th c thi t k , ch bi n lo i d ư th a này thành các s n ph m h u d ng; chi phí v n chuy n th p do Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 75
14. ph n th a này ñã n m ngay trong nhà máy (th tr ưng ñ i v i lo i ch t th i này ho t ñng hi u qu ). - Ng ưc l i, th tr ưng ñ i v i lo i ch t th i c a ng ưi tiêu dùng ho t ñ ng không hi u qu , ng ưi th i các lo i ch t th i này không ph i ch u toàn b chi phí c a xã h i do nh ng gì h th i ra môi tr ưng. Chi phí ñ ném m t v t th i sau khi ñã k t thúc qu trình s d ng nh h ơn nhi u so v i chi phí c a xã h i x lý chúng (MCp < MC s). 4.4.7. Chi phí biên c a ng ưi s d ng (MUC) (Jeremy J. Warfordl, 1994) Tiêu dùng và s d ng tài nguyên không th tái t o ñòi h i ph i có s tìm ki m s thay th chúng trong t ươ ng lai. MUC là giá tr hi n t i c a t t c s hy sinh c a t ươ ng lai bao g m t ăng chi phí khai thác, t ăng chi phí môi tr ưng. Khái ni m v chi phí biên c a ng ưi s d ng có th ñưc gi i thích ñơ n gi n là ngu n tài nguyên thiên nhiên không th tái t o s b c n ki t trong t ươ ng lai do khai thác hi n nay. K t qu là s d ng m t m t ñơn v tài nguyên hi n nay s không còn s dng trong t ươ ng lai n a. Nh ư v y, chi phí tiêu dùng hôm nay s hoàn toàn ph thu c vào l ưng d tr tài nguyên trong lòng ñt. P − C MUC = b 1( + r ) T Trong ñó: P b là giá c a k thu t thay th ho c nh p kh u; C là chi phí biên khai thác tài nguyên ho c chi phí biên s n xu t m t ñơn v khoáng s n theo k thu t hi n t i, r là t l chi t kh u; T là th i gian khi mà ph i thay th k thu t ho c nh p kh u lo i nguyên li u này. 4.4.8. So sánh các mô hình Chúng ta v a nghiên c u m t s mô hình nh m t i ña hoá l i ích s d ng ngu n tài nguyên không th tái t o trong hi n t i và t ươ ng lai. Mô hình c ơ b n và tng h p c a Hartwick (1998) nghiên c u ñưa ra lý thuy t khai thác t i ña hoá c a hãng, ngành trong ñiu ki n c nh tranh hoàn h o và trong th tr ưng ñc quy n. Nguyên lý lãi su t (r) là m t lý thuy t c ơ b n nh t cho các hãng, ngành và nhà ñc quy n quy t ñ nh khai thác hay không. Ng ưc l i mô hình c a A. Randall (1944) d ưng nh ư ñơ n thu n ch tìm giá tr hi n ti thu n (NPV), c ăn c vào ñó ñ ra quy t ñ nh khai thác hay không. So sánh NPV gi a các n ăm ñ ra quy t ñ nh khai thác. C. Howe's (1979) s d ng hàm s n xu t nghiên c u t i ña hoá vi c khai thác tài nguyên không th tái t o. C. Howe c ũng ñã s d ng hàm c u và nghiên c u các ñiu ki n c ơ b n c a m i quan h gi a giá tr s n ph m biên xã h i c a hàng hoá ñưc làm t ngu n tài nguyên thiên nhiên (P(t)), chi phí môi tr ưng và tô khan hi m (q(t)). Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 76
15. Eric L. Hyman (1984) ñánh giá các ph ươ ng pháp ño tô khan hi m (q(t)) và ñánh giá t t c các mô hình d ưi góc ñ vi và v ĩ mô xác ñ nh t l t i ưu c a s d ng tài nguyên không tái t o. Tieterberg (1988) nguyên c u nh ng v n ñ c a vi c qu n lý, s d ng ngu n tài nguyên không th tái t o thông qua h th ng giá (giá tr n, giá sàn, Catel) vai trò c a tô khan hi m, m i quan h gi a khai thác và chi phí x lý các ph n ph th i. Jeremy J. Warfordl (1994) cho chúng ta cách tính chi phí c a ng ưi s d ng cho tài nguyên không th tái t o. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 77
16. TÓM T T CH ƯƠ NG IV 1. Th i gian và chi phí khai thác t ăng d n th hi n vai trò quan tr ng trong quá trình khai thác và s d ng tài nguyên không th tái t o. 2. Ngày càng nhi u các ph ương ti n k thu t s d ng và ph thu c vào ngu n tài nguyên không th tái t o, trong khi ñó ngu n tài nguyên này ñang c n ki t nhanh chóng. 3. Các quy t ñ nh quan tr ng d a trên ph n tr ăm lãi su t c a Hottelling cho th y, lãi su t là m t nhân t nh h ưng t i t c ñ khai thác tài nguyên. 4. Khai thác tài nguyên không th tái t o s ñ t ñưc hi u qu khi và ch khi ngu n tài nguyên d tr , h ưng khai thác và nhu c u v l ưng ph i b ng không trong cùng mt th i gian. 5. Nhà ñc quy n là b n c a các nhà b o t n, nh ưng l i làm thi t h i cho xã h i do khai thác không m c hi u qu xã h i. 6. Giá tr n và các gi i pháp can thi p vào giá khác ch là gi i pháp tình th , xét dưi góc ñ kinh t c ơ ch giá tr n làm thi t h i th ng d ư c a xã h i. V lâu dài, giá tr n làm nhanh chóng c n ki t ngu n tài nguyên và gây ô nhi m môi tr ưng. CÂU H I ÔN T P CH ƯƠ NG IV 1. Nêu các v n ñ c ơ b n c a tài nguyên không th tái tao? 2. Trình bày tóm t t các quan ñim c a Ricardo, Malthus, Hotelling v ngu n tài nguyên không th tái t o? 3. Nêu các quy t ñ nh khai thác c a m t hãng khai thác ch p nh n giá khi t c ñ tăng tr ưng c a l i nhu n so v i lãi su t ngân hàng? 4. Mô hình khai thác tài nguyên không th tái t o theo h ưng giá và h ưng khai thác? 5. Trình bày mô hình theo h ưng giá và h ưng khai thác trong tr ưng h p nhà khai thác ñc quy n. Vì sao nói nhà ñc quy n là b n c a các nhà b o t n nh ưng l i mang l i thi t h i cho kinh t và xã hi? 6. Trình bày mô hình khai thác tài nguyên khoáng s n quý, b n có th s d ng lâu dài? Vì sao theo mô hình giá s gi m khi ngu n tài nguyên ch ưa c n ki t, nh ưng trong th c t giá l i t ăng (ví d giá vàng)? 7. Trình bày mô hình giá tr n? Xét trên mô hình giá tr n d ưng nh ư th ng d ư c a ng ưi s n xu t và tiêu dùng ñu t ăng? Nh ưng ng ưi ta nói r ng giá tr n d ưi góc ñ kinh t làm thi t h i cho xã h i c d ưi góc ñ kinh t và tài nguyên? 8. Nêu quan ñim và chi phí biên c a ng ưi s d ng? Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 78
17. Ch ươ ng V KINH T Ô NHI M MÔI TR ƯNG Nghiên c u kinh t ô nhi m môi tr ưng nh m ñáp ng m c ñích c ơ b n sau: - Hi u ñưc ngo i ng, tính phi hi u qu c a ngo i ng và hàng hoá công c ng trong th tr ưng. - Phân tích m c ngo i ng t i ưu (ô nhi m t i ưu) m c ho t ñ ng s n xu t xã h i ti ưu và nghiên c u các công c kinh t ñ ki m soát m c ô nhi m môi tr ưng. - T hi u bi t v lý thuy t, liên h v v n ñ ki m soát môi tr ưng Vi t Nam. 5.1. CÁC NGO I NG VÀ TÍNH PHI HI U QU C A NÓ TRONG TH TR ƯNG 5.1.1. Ngo i ng và phân lo i ngo i ng 5.1.1.1 Ngo i ng là gì? Ch ươ ng II, ñã cho th y h kinh t và h môi tr ưng có quan h m t thi t v i nhau, s ho t ñ ng c a h này tác ñng lên h khác và ng ưc l i. Ho t ñ ng c a h kinh t t khai thác tài nguyên, s n xu t và tiêu th s n ph m ñã t o ra rác th i hay ho t ñ ng này hi n th i quá m c t o ra tác ñ ng t n th t ñ n môi tr ưng, tài nguyên trong t ươ ng lai. K t qu ñó chính là các ngo i ng. Nh ư v y, m t ngo i ng xu t hi n khi m t quy t ñ nh s n xu t ho c tiêu dùng c a mt cá nhân hay m t t ch c làm nh h ưng tr c ti p ñ n vi c s n xu t hay tiêu dùng ca nh ng ng ưi khác mà không thông qua giá c th tr ưng. Hi u theo cách khác, ngo i ng (Externalities) là s nh h ưng c a m t ho t ñ ng xy ra bên trong m t h tác ñ ng lên các y u t bên ngoài h ñó; ho c các ho t ñ ng x y ra có nh h ưng gi a các thành ph n trong t ng h . Khi các ho t ñ ng gây ra ngo i ng xu t hi n t c là t o ra các t n th t ho c các phúc l i mà không ñưc áp ñ t thanh toán. Ngo i ng x y ra t bên trong h kinh t ñ n h môi tr ưng và ng ưc l i. Ngo i ng x y ra gi a các ñ i t ưng ho c ch th trong h kinh t nh ư gi a nh ng ng ưi s n xu t v i tiêu dùng, gi a nh ng ng ưi s n xu t v i nhau, gi a nh ng ng ưi tiêu dùng v i nhau. Ngo i ng ñưc chia ra 2 lo i: ngo i ng tiêu c c và ngo i ng tích c c. 5.1.1.2 Ngo i ng tiêu c c (Negative Externalities) Ngo i ng tiêu c c x y ra khi mà ho t ñ ng bên trong c a h kinh t gây nên nh ng tác ñng x u lên h môi tr ưng (ngoài h kinh t ), ho c gây nên các tác ñng b t l i cho các ch th ngay trong h kinh t . Ch ng h n nh ư ho t ñ ng c a nhà máy gi y (thu c h Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 79
18. kinh t ) gây ô nhi m môi tr ưng n ưc, ñ t, không khí (tác ñ ng ñ n h môi tr ưng), hay s n xu t gi y gây ra t n th t cho s n xu t nông nghi p và s c kho con ng ưi vùng ô nhi m ñó (tác ñ ng ngay bên trong h kinh t ). Ngo i ng tiêu c c bi u hi n s nh h ưng do ho t ñ ng c a h kinh t gây ra tác ñng ngay trong h . Ví d , s n xu t nông nghi p A có s n l ưng Q ph thu c m c các yu t ñ u vào và m c s n xut ngành B gây ra t n th t, khi ñó n ăng su t s n ph m biên MP A theo m c s n xu t B là nh h ơn 0, t c là ho t ñ ng c a ngành B ñã gây ra gi m s n lưng cho A, ho c ngành B gây ra t n th t chi phí cho ngành A. S nh h ưng c a m t ho t ñ ng h kinh t (g m c s n xu t và tiêu dùng ) tác ñng b t l i ñ n ngoài h ch y u là gây ra ô nhi m môi tr ưng là m t ñin hình v ngo i ng tiêu c c. Ô nhi m môi tr ưng, hi u m t cách khái quát ñó là s làm thay ñi tính ch t c a môi tr ưng vi ph m tiêu chu n môi tr ưng. Khi kinh t phát tri n, dân s ngày càng ñông, nhu c u ngày càng cao nên gây ra ngo i ng tiêu c c ngày càng l n ñ n m c v ưt quá kh n ăng ñ ng hoá c a môi tr ưng là vi ph m tiêu chu n môi tr ưng, khi ñó g i là ô nhi m môi tr ưng. Xét v m t kinh t , ô nhim môi tr ưng ph thu c vào tác ñng c a ch t th i ñó là hi u ng v t lý tác ñ ng mang tính sinh h c nh ư thay ñi gi ng loài, gi m sút n ăng su t sinh h c; tác ñ ng mang tính hoá h c nh ư gây m ưa a xít; hay ph n ng c a con ng ưi ñi v i tác ñ ng ñó nh ư s không hài lòng, gi m sút s c kho Nh ư v y, khi ch t th i gây ra ô nhi m v t lý không có ngh ĩa là s có ô nhi m v kinh t , mà ô nhi m v t lý ñ n mt m c nào ñó s có ô nhi m v m t kinh t . Do ñó, ô nhi m môi tr ưng v m t kinh t là m t d ng ngo i ng ñưc t o ra t bên trong c a m t ho t ñ ng nào ñó gây ra chi phí ch ưa ñưc ñ n bù cho các ñi t ưng và ho t ñ ng bên ngoài khác. Nh ư v y, trong quá trình phát tri n thì ngo i ng x y ra là ñiu t t nhiên. Trong th tr ưng, giá c hàng hoá ch m i ph n ánh chi phí c a cá nhân ng ưi s n xu t, t c là giá c hàng hoá th tr ưng ch ưa ph n nh chi phí xã h i c a hàng hoá. Do ñó, ho t ñ ng sn xu t hàng hoá gây ô nhi m ho c hàng hoá môi tr ưng trong n n kinh t th tr ưng ñã ñư a l i m t mát (thi t h i) cho xã h i. Con ng ưi c n ph i kh c ph c ô nhi m và ki m soát m c chi phí ngo i ng ñ n mc nào có th ch p nh n ñưc. N u nh ng chi phí gây ra cho bên ngoài ñưc ñ n bù bng m t hình th c nào ñó, có th coi nh ư ô nhi m ñã ñưc gi i quy t. 5.1.1.3. Ngo i ng tích c c (Positive Externalities) Nh ng ho t ñ ng kinh t gây t n th t lên các y u t ngoài h , ng ưc l i c ũng có nh ng ho t ñ ng mang l i phúc l i lên các y u t ngoài h . Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 80
19. Ch ng h n, phát tri n kinh t trang tr i theo mô hình nông lâm k t h p vùng ñi núi mang l i thu nh p cho trang tr i và còn t o ra các ngo i ng tích c c là b o v ñ t, làm s ch môi tr ưng không khí và t o c nh quan. Vi c s a sang l i ngôi nhà nào ñó cũng t o ra c nh quan, t ăng phúc l i cho c ng ñ ng. Ho t ñ ng tr ng táo k t h p v i nuôi ong s làm gi m chi phí s n xu t ho c làm t ăng thêm s n l ưng, t ñó t ăng l i ích cho xã h i. Nh ư v y, ngo i ng tích c c là s nh h ưng c a m t ho t ñ ng x y ra bên trong m t h mang l i phúc l i cho các y u t bên ngoài h ñó. Ngoài hai lo i ngo i ng trên, còn có tr ưng h p ngo i ng tích c c ho c tiêu c c ñưc t o ra thông qua th tr ưng. Ch ng h n khi hình thành khu công nghi p m i, giá c v ñ t và giá hàng hoá tiêu dùng t ăng lên ñáng k vùng này. Nh ư v y, ngo i ng x y ra là ñiu t t nhiên c a quá trình phát tri n, nó nh h ưng ti ch c n ăng tho d ng hay ch c n ăng s n xu t. T ñó mà d n ñ n s ch nh l ch gi a các chi phí ho c l i ích c a các cá nhân và xã h i b i vì không có m t th tr ưng ti m n nào cho ngo i ng c . V n ñ ñ t ra c n nghiên c u ñây là ngo i ng ñã tác ñng nh ư th nào và ngo i ng ñ n m c nào ñ có th ch p nh n ñưc. T xa x ưa chúng ta ñã bi t v ngo i ng, tuy nhiên hi u, phân tích ñ y ñ ñ ñiu ch nh s ho t ñ ng c a h s n xu t sao cho mang l i l i ích l n nh t và các tác ñng tiêu c c là nh nh t. Do v y khi n n ñ i công nghi p phát tri n, ô nhi m môi tr ưng nng n loài ng ưi ñã lúng túng trong l a ch n h ưng ñi ti p theo. Khoa h c kinh t môi tr ưng ra ñ i ñã ñi sâu phân tích nh ng tác ñ ng này tìm ra h ưng gi i quy t phù hp trong ñiu ki n kinh t th tr ưng. 5.1.1.4. Hàng hoá công c ng - m t d ng ngo i ng tích c c (1) Th nào là hàng hoá công c ng (Public Goods)? Hàng hoá công c ng là lo i hàng hoá mà m i ng ưi ñ u t do h ưng th các l i ích do hàng hoá ñó mang l i và s h ưng th c a ng ưi này không làm gi m thi u kh n ăng hưng th c a ng ưi khác. S n ph m công c ng chính là tr ưng h p có tác ñ ng ngo i ng m nh tích c c hoàn toàn có l i ích. Ví d , không khí s ch, an ninh qu c phòng. Có th phân chia thành các loi khác nhau. (2) Hàng hoá công c ng thu n tuý. Lo i hàng hoá này mang hai ñc tr ưng ch y u là không có tính lo i tr và không có tính c nh tranh. M t hàng hoá là không có ch s hu riêng, m i ng ưi ñ u có quy n tiêu dùng hàng hoá ñó. - Hàng hoá không mang tính lo i tr n u không th lo i tr m i ng ưi kh i vi c tiêu dùng nó. Do ñó, r t khó ho c không th thu ti n m i ng ưi v vi c s d ng hay hưng th hàng hoá này. Hay nói cách khác, nh ng hàng hoá không lo i tr có th cho m i ng ưi s d ng, mà không nh h ưng gì ñn c ơ h i s d ng c a b t k ỳ m t cá nhân nào khác. Do ñó, không th ñòi ng ưi ta tr giá tr c ti p cho vi c s d ng. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 81
20. Khác v i h u h t hàng hoá tiêu dùng có tính ch t lo i tr . H u h t các hàng hoá có tính lo i tr là có ch s h u riêng và ph i ñưc phân ph i cho cá nhân. Ch ng h n, ô tô (hay m t ñ ñ c nào ñó) v a là hàng hoá có s h u riêng, v a là hàng hoá có tính lo i tr . Khi c a hàng bán cho m t ng ưi tiêu dùng nào ñó m t chi c ô tô m i thì ñã lo i tr cá nhân khác kh i vi c mua ô tô ñó. - Hàng hoá không mang tính c nh tranh th hi n m t m c s n l ưng ñã cho có chi phí c n biên b ng không (MC = 0) khi cung c p thêm hàng hoá ñó cho m t ng ưi tiêu dùng b sung. Trong khi ñó, h u h t hàng hoá t ư nhân có chi phí biên c a vi c thêm hàng hoá là d ươ ng (MC > 0). Hàng hoá không mang tính c nh tranh có th ñưc cung cp cho m i ng ưi mà không nh h ưng ñ n c ơ h i tiêu dùng chúng c a b t c ai. Còn hàng hoá mang tính c nh tranh ph i ñưc phân b gi a các cá nhân. Ví d , tính không c nh tranh c a hàng hoá công c ng nh ư n n qu c phòng c a qu c gia ñã xây d ng thì t t c các công dân ñ u ñưc h ưng l i ích t nó. Hay vi c s dng chi c c u hay ng n h i ñă ng trên bi n ñã xây d ng, trong ñiu ki n không t c ngh n giao thông thì không t ăng thêm chi phí v n hành cho vi c có t ăng dân s hay thêm m t xe ô tô ho c tàu s d ng nó là b ng không. S nghi p qu c phòng hay h i ñă ng c ũng là hàng hoá công c ng thu n tuý không có quy n s h u riêng, t c là khó có th ñòi các công dân hay các tàu thuy n tr giá cho nh ng l i ích mà chúng thu ñưc t vi c s d ng h i ñă ng. Nh ư v y, hàng hoá công c ng thu n tuý là hàng hoá không lo i tr , không c nh tranh v a là hàng hoá không s h u riêng là nh ng hàng hoá mà m i ng ưi ñ u có quy n h ưng th , quy n s d ng. Chúng cung c p cho ng ưi ta nh ng l i ích v i m t chi phí c n biên b ng không. (3) Các hàng hoá công c ng không thu n tuý ði v i các hàng hoá không có ch s h u không nh t thi t ph i mang tính ch t qu c gia. N u nh ư m t ñ a ph ươ ng nào ñã t ch c th c hi n di t tr ñưc m t lo i sâu ry gây h i cho nông nghi p, khi ñó t t c nông dân và ng ưi tiêu dùng ñu có l i và không th c m m t ng ưi nông dân cá bi t nào ñó ñưc h ưng l i ích này. - M t s hàng hoá là có ch s h u riêng nh ưng l i không lo i tr Ch ng h n, trong th i gian giao thông cao ñim, vi c thêm m t chi c xe ñi trên c u làm gi m t c ñ c a nh ng chi c xe khác, khi c u tr thành có ch s h u riêng, các nhà ch c trách có th ng ăn gi ng ưi ta s d ng c u. Ho c tín hi u vô tuy n truy n hình, khi m t tín hi u ñưc phát ñi, thì chi phí c n biên ñ làm cho m t ng ưi khác s dng nó là s không, nó là hàng hoá không lo i tr . Nh ưng tín hi u phát ñi là có s h u riêng b i m t hãng vô tuy n truy n hình có th ñ i t n s tín hi u, ñ nh ra mã hi u ñ làm ng ưi ta không th thu tr m ch ươ ng trình phát hình r i ñòi tr ti n s d ng mã hi u ñó. Nh ư v y, hãng truy n hình có th lo i tr m t s ng ưi s d ng. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 82
21. - Ng ưc l i, m t s hàng hoá không có s h u riêng, nh ưng l i là lo i tr Ch ng h n, không khí là không có s h u riêng, nh ưng có th là lo i tr . N u nh ư ch t th i c a m t nhà máy làm gi m sút ch t l ưng không khí và kh n ăng h ưng th không khí trong lành c a ng ưi khác. Mt h l n hay ñ i d ươ ng là không có s h u riêng, nh ưng vi c ñánh b t thu s n là lo i tr , vì nó áp ñt nh ng cái giá ph i tr cho ng ưi khác, ngh ĩa là cá b ñánh b t càng nhi u, thì s cá ñ cho ng ưi khác có th s dng càng ít ñi. ði v i hàng hoá công c ng là quà t ng c a t nhiên, s không có giá tr ñã thúc ñy s d ng quá m c d n ñ n suy thoái làm h ư h i tài nguyên thiên nhiên. - Nhi u hàng hoá cung c p m t cách công c ng ho c có tính ch t lo i tr , ho c có tính s h u riêng, ho c có c hai tính ch t y. Ch ng h n, giáo d c trong các tr ưng ñ i h c là có tính kình ñch trong tiêu dùng. ð cung c p h c v n thêm m t sinh viên n a, c n có m t chi phí c n biên d ươ ng, vì khi quy mô c a l p h c t ăng, chi phí ñào t o s t ăng thêm. Vi c giáo d c công c ng do chính quy n ñ a ph ươ ng ñm nhi m không ph i vì nó là hàng hoá công c ng, mà vì nó gây ra ngo i ng tích c c. Cu i cùng, ta hãy xét vi c qu n lý m t công viên qu c gia. N u các l phí vào c a và cm tr i t ăng ho c có quá nhi u ng ưi vào công viên thì công chúng có th b lo i tr kh i vi c s d ng và có th làm gi m l i ích c a ng ưi khác t công viên. Nh ư v y, hàng hoá công c ng có tính ch t nh ư là m t ngo i ng tích c c. Nhi u hàng hoá môi tr ưng nh ư là hàng hoá công c ng và do ñc ñim c a hàng hoá công cng nên thu c các ngu n l c s h u chung, t o ra s phi hi u qu c a th tr ưng mà ñôi khi c n có s ñiu ti t c a chính ph . 5.1.2. Tính phi hi u qu c a ngo i ng và hàng hoá công c ng th tr ưng 5.1.2.1. Tính phi hi u qu c a ngo i ng tiêu c c th tr ưng Các ngo i ng - nh h ưng c a các ho t ñ ng kinh t d n ñ n chênh l ch gi a chi phí ho c l i ích c a cá nhân và xã h i b i vì ngo i ng không ph n ánh trong th tr ưng, giá hàng hoá không nh t thi t ph n ánh ñúng giá tr xã h i c a nó. Do ñó s ñiu ti t c a th tr ưng ñã d n ñ n ho c là s n xu t quá nhi u ho c quá ít so v i c u c a xã h i gây ra gi m l i ích ñ i v i xã h i. Ngo i ng tiêu c c gây ra chi phí ngoài, trong khi giá c th tr ưng không ph n ánh ñưc t t c các chi phí s n xu t ra nó thì di n ra s th t b i trên th tr ưng. Chúng ta hãy xem xét s th t b i c a ngo i ng tiêu c c này? Các nghiên c u ñây ñt trong ñiu ki n th tr ưng c nh tranh giá c hàng hoá hình thành trên c ơ s quan h gi a c u và cung th tr ưng. Trên th tr ưng toàn ngành s n xu t, ñưng c u s n ph m th tr ưng D có d ng d c xu ng v phía ph i theo quy lu t c u, nh ưng ñưng c u ca m t cá nhân là n m ngang v i giá th tr ưng không ñ i. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 83
22. P, MC MSC C MPC A P* P 1 B D 0 Q* Q1 Q Hình 5.1. nh h ưng c a ngo i ng tiêu c c t i l i ích xã h i Cung s n ph m c a cá nhân ñưc xác ñ nh b i chi phí c n biên c a cá nhân MPC (hay MC). Cung c a xã h i hình thành b i chi phí c n biên xã h i (MSC) g m c chi phí biên cá nhân (MPC) và chi phí ngo i ng biên (hay bên ngoài MEC), khi ñó MSC = MPC + MEC. Khi ñó, t o ra MSC >MPC, ñưng MSC luôn n m phía trên ñưng MPC, tr ñim xut phát. Hình 5.1 bi u th s n xu t c a toàn ngành. Mc ho t ñ ng t i ưu c a cá nhân Q1 xác ñ nh khi có ñiu ki n: MPC = D. Mc ho t ñ ng t i ưu c a xã h i Q* xác ñ nh khi có ñiu ki n: MSC = D. Da vào lý thuy t l i ích và chi phí qua xét ñưng c u D (hay Pd) và cung (chi phí biên) chúng ta xác ñnh ñưc t ng l i ích và t ng chi phí cá nhân và xã h i, sau ñó xác ñnh l i ích ròng cá nhân và xã h i trong t ng tình hu ng Q* và Q 1. Th ng d ư (hay l i ích) xã h i ròng ñt t i ña t i m c ho t ñ ng t i ưu xã h i Q*. Tuy nhiên, th tr ưng, s n xu t cá nhân s t i ña hoá th ng d ư c a h m c ho t ñ ng ti ưu cá nhân là Q 1. Do MPC Q*. Khi ñó, giá c hình thành trên th tr ưng là m c P 1 nh ưng ñ ñ t th ng d ư ròng xã h i t i ña (có hi u qu ñ i v i xã h i) thì giá t i ưu tham kh o ph i là P*. Li ích hay th ng d ư ròng c a xã h i (Net Social Benefit) c a s n xu t, tiêu dùng s n ph m hàng hoá th tr ưng g m th ng d ư c a ng ưi s n xu t (Producer Surplus) và th ng d ư c a ng ưi tiêu dùng (Consumer Surplus) t c là NSB = CS + PS. Nh ư v y, ho t ñ ng Q* thì có NSB ñt t i ña, nh ưng s n l ưng s n xu t trên th tr ưng th c t s là Q 1 lúc này xã h i s m t ñi l i ích t ươ ng ñươ ng v i tam giác ABC, kho n thi t h i ñưc g i là th t b i c a th tr ưng khi có ngo i ng tiêu c c tác ñ ng vào chi phí s n xu t s n ph m hàng hoá. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 84
23. Trên quan ñim xã h i, dù chúng ta xem xét ngo i ng c a m t hãng hay c a toàn ngành thì tình tr ng s n xu t quá nhi u gây ra nhi u ch t th i, gây thi t h i cho l i ích xã h i. Nguyên nhân c a tính phi hi u qu này là do vi c ñ nh giá s n ph m không chính xác, giá th tr ưng ph n ánh MPC nh ưng không ph n ánh MSC t c là giá th tr ưng là th p. N u m c giá P* cao h ơn thì các hãng s n xu t gây ngo i ng tiêu c c s s n xu t m c s n l ưng hi u qu xã h i . Khi có ngo i ng tiêu c c, chi phí s n xu t trung bình cá nhân nh h ơn chi phí trung bình xã h i, nên ñã khuy n khích quá nhi u hãng cung ng trong ngành. Các ngo i ng gây ra tính phi hi u qu trong c ng n h n và dài h n ngành c nh tranh. Tóm l i: Ngo i ng tiêu c c ñã làm cho chi phí xã h i c a ngành cao h ơn chi phí cá nhân d n t i s n l ưng th c t cao h ơn s n l ưng t i ưu. S th t b i c a th tr ưng th hi n ch giá c th tr ưng ch ph n ánh chi phí cá nhân biên, nh ưng không ph n ánh ñưc chi phí xã h i biên và s n l ưng th c t ( ñ t i ña hoá l i ích ròng cá nhân) cao h ơn s n l ưng t i ưu c a xã h i ( ñ t l i ích ròng xã h i c c ñ i). 5.1.2.2. Tính phi hi u qu c a ngo i ng tích c c th tr ưng Bên c nh chi phí ngoài gây nên cho h môi tr ưng không ñưc cá nhân tính toán ñ xác ñ nh s n l ưng t i ưu là nguyên nhân gây nên s th t b i c a th tr ưng trên thì nh ng ngo i ng tích c c ñã t o nên nh ng l i ích ngoài (External Benefit) c ũng không ñưc ph n ánh vào l i ích xã h i (Social Benefit). Các ngo i ng này có th gây ra s n xu t quá ít, chính ñiu này c ũng t o nên s th t b i trên th tr ưng. Chúng ta phân tích s th t b i c a th tr ưng khi có ngo i ng tích c c theo ñ th tng quan d ưi ñây: P, MC MSC=MPC C MEB A B D MSB 0 Q1 Q* Q H×nh 5.2. ¶nhh−ëngcñango¹iøngtÝchcùctíilîiÝchxhéi Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 85
24. Hình 5.2 bi u hi n ñưng c u c a ngành D(Pd), bi u th l i ích cá nhân c a hàng hoá có ngo i ng tích c c (ví d ho t ñ ng tr ng r ng). Khi ñó, di n tích n m d ưi ñưng c u ph n ánh l i ích c a ngành trong s n xu t và tiêu dùng hàng hoá ñó. Hàng hoá có ngo i ng tích c c nên cung ng nó có l i ích ngo i ng (MEB), mi m c s n l ưng có l i ích xã h i biên b ng t ng l i ích cá nhân biên và l i ích ngo i ng biên (MSB = Pd + MEB) nó c ũng là t ng c u xã h i v hàng hoá ñó. Khi ñó t ng li ích xã h i s xác ñ nh b ng di n tích phía d ưi ñưng c u xã h i MSB. Cung ng hàng hoá này có chi phí biên cá nhân b ng chi phí biên xã h i, hay cung cá nhân c ũng chính là cung xã h i v hàng hoá ñó MPC = MSC. Nh ư vy, m c s n l ưng t i ưu c a các nhân ñ ñ t l i ích ròng cá nhân c c ñ i t i ñim có ñiu ki n MPC = Pd t i m c Q 1. Khi ñó, t ng l i ích ròng cá nhân biên ñưc xác ñnh: MNPB = Pd – MPC. Mc s n l ưng t i ưu c a xã h i ñ ñ t l i ích ròng xã h i c c ñ i t i ñim có ñiu ki n MSC = MSB t i m c Q*. Khi ñó, t ng l i ích ròng xã h i biên ñưc xác ñ nh: MNSB = MSB – MSC hay MNSB = MNPB + MEB. Nh ư v y, ngo i ng tích c c c ũng ñã t o nên s th t b i trên th tr ưng. Nó làm cho s n l ưng th c t th p h ơn s n l ưng hi u qu xã h i (Q* > Q 1 ). T ñây có hai mc giá hàng hoá khác nhau, giá hàng hoá th tr ưng hình thành m c P 1, nh ưng giá xã h i yêu c u là P*, d n ñ n, t i ñim Q 1 < Q* t o ra cho xã h i m t ñi m t l ưng l i ích b ng di n tích tam giác ABC. Trên quan ñim xã h i, dù chúng ta xem xét ngo i ng tích c c c a m t hãng hay ca toàn ngành thì tình tr ng s n xu t quá ít gây thi t h i cho l i ích xã h i. Nguyên nhân c a tính phi hi u qu này là do giá s n ph m hình thành th tr ưng không chính xác, nó ph n ánh MPB nh ưng không ph n ánh MSB t c là giá th tr ưng là th p. N u m c giá P* cao h ơn thì các hãng s n xu t hàng hoá t o ngo i ng tích c c s s n xu t m c s n l ưng hi u qu xã h i Q* . Ch ng h n, ta xem xét tác ñ ng c a ho t ñ ng tr ng táo và nuôi ong. Trong th c ti n cho th y ng ưi tr ng táo và ng ưi nuôi ong ñ u có m c tiêu riêng c a h là nh m ñ t l i nhu n t i ña, b ng vi c d a vào chi phí biên c a s n ph m táo và s n ph m ong ñ xác ñnh giá c c a chúng. Bên c nh ñó, nuôi ong còn t o ra y u t ngo i sinh t c là t o ra ngo i ng tích c c ñ i v i ng ưi tr ng táo ñưc t ăng thêm s n ph m táo ho c gi m chi phí tr ng táo (th ph n). S n l ưng t i ưu có hi u qu ñ i v i xã h i s ñưc xác ñ nh l i trong ñiu ki n hai hãng này sáp nh p l i v i nhau. Ví d : Gi s hai nông tr i s n xu t m t ong và s n xu t táo k nhau, m i nông tr i ñ u hành ñng nh ư các hãng c nh tranh. G i l ưng m t ong s n xu t ra là H và 2 lưng táo s n xu t ra là (A). Các hàm chi phí tính b ng ($) c a hai hãng là C H = H /100 2 và C A = (A /100) - H. Giá m t ong là P H = 2$ và giá táo P A = 3$. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 86
25. a. N u m i hãng hành ñng ñ c l p thì l ưng m t ong và l ưng táo t i ưu cá nhân ñưc s n xu t ra là bao nhiêu? b. Gi s hai hãng này sáp nh p v i nhau thì s n l ưng táo và s n l ưng m t ti ña hoá l i nhu n cho hãng sáp nh p là bao nhiêu? Gi i: a. N u m i hãng hành ñng ñ c l p: Hãng nuôi ong H 1* ñưc xác ñ nh khi có ñiu ki n MC H = P H . Tính MC H = (TC)’ H = H/50. K t qu : H 1* = 100 ( ñơ n v s n ph m m t ong). Hãng tr ng táo A: T ươ ng t nh ư hãng nuôi ong, A 1* ñưc xác ñ nh khi có ñiu ki n MC A = P A , tính MC A = (TC)’ A = A/50. K t qu : H 1* = 150 (s n ph m táo). b. N u hai hãng sáp nh p, c n xác ñ nh hàm t ng chi phí c a hãng s là: C = C H + C A và hàm l i nhu n c a hãng sáp nh p s là t ng l i nhu n c a hai 2 2 hãng: TPr = TR A + TR H - TC A - TC H, TPr = 3A + 2H - A /100 + H - H /100. ð t i ña hoá l i nhu n c a hãng sáp nh p, vi c xác ñ nh b ng cách ñ o hàm c a li nhu n theo s n l ưng táo và s n l ưng m t ong. dTPr/dA = 3 - 2A/100 => A* = 150 dTPr/dH = 2 + 1 - 2H/100 => H* = 150 Nh ư v y s n l ưng m t ong và s n l ưng táo t i ña hoá l i nhu n cho doanh nghi p sáp nh p là m c s n l ưng có hi u qu ñ i v i xã h i (khác v i H 1* = 100). ðiu này cho th y, s n l ưng m t ong th c t không ph i là sn l ưng hi u qu cho xã h i do ngo i ng c a vi c nuôi ong ñã mang l i l i ích cho xã h i ñã không ñưc tính vào ñ xác ñ nh s n l ưng t i ưu c a t ng hãng ho t ñ ng d c l p. Do v y th t b i th tr ưng ñã di n ra khi có ngo i ng tích c c. Nguyên nhân c a s th t b i c a th tr ưng ñ i v i các ngo i ng hay các hàng hoá môi tr ưng ñó là do không có giá trên th tr ưng và giá c không ph n ánh ñưc chi phí xã h i s n xu t ra ho c l i ích xã h i do s n xu t s n ph m ñó. Ngày nay, khi n n ñ i công nghi p phát tri n m nh v n ñ ô nhi m môi tr ưng ñưc c xã h i quan tâm gi i quy t. M c ñích c a các nhà qu n lý là ñiu ti t n n kinh t ho t ñ ng m c t i ưu trong ñó chi phí bên ngoài (MEC) ñã ñưc ñ c p tính toán. Dưi ñây chúng ta xem xét các công c ñ ñiu ti t nh m ñ t ñưc m c ngo i ng t i ưu, t i ñó l i xã h i là cao nh t. 5.1.2.3. Tính phi hi u qu c a hàng hoá công c ng th tr ưng Hàng hoá công c ng và ngo i ng tích c c có k t qu ñưa ra l i ích cho ñ i t ưng bên ngoài. Cách ti p c n ph ươ ng pháp c n biên ñ xác ñ nh m c s n l ưng t i ưu cá nhân hay s n l ưng t i ưu c a xã h i t ươ ng t nh ư nghiên c u trên. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 87
26. Tuy nhiên, ñi v i các hàng hoá t ư nhân, l i ích c n biên ñưc ño b ng l i ích mà cá nhân ng ưi tiêu dùng nh n ñưc, khi ñó l i ích biên này chính là ñưng c u cá nhân th tr ưng v hàng hoá ñó. ði v i hàng hoá công c ng không có tính c nh tranh, nên l i ích biên xác ñnh bng t ng các giá tr h ưng th c a t t c m i ng ưi thu ñưc t hàng hoá ñó. Khi ñó, ñưng bi u di n l i ích c n biên xã h i s là t ng l i ích biên c a các cá nhân h ưng th hàng hoá ñó (MSB), do ñó ñưng l i ích c n biên xã h i chính là ñưng cu xã h i (n m trên bên ph i ñưng l i ích biên cá nhân). ðưng chi phí biên (MC chính là ñưng cung) c a hàng hoá này là ñưng nm ngang, b i s h ưng th thêm c a các cá nhân không làm t ăng thêm chi phí. Sau ñó, m c hi u qu c a vi c cung c p hàng hoá công c ng ñưc xác ñ nh ñim có ñiu ki n: MC = MSC (t i ñim giao nhau c a hai ñưng MC và MSB). L i ích (1000 ñ) Chi phí c n biên 55 D 40 15 D1 D2 ðu ra 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Hình 5.3. M c s n xu t hàng hoá công c ng có hi u qu khi có 2 cá nhân h ưng th Mi ñưng c u D 1 và D 2 cho ta bi t l i ích c n biên cá nhân mà ng ưi ñó h ưng th các m c s n l ưng hàng hoá công c ng khác nhau. Ch ng h n ví d này, khi có 2 ñơ n v hàng hoá công c ng, ng ưi tiêu dùng th nh t s n sàng tr 15 nghìn ñng ñ mua và tiêu dùng, ñó là l i ích c n biên cá nhân ng ưi này MPB 1. T ươ ng t , ng ưi tiêu dùng th hai có m t l i ích c n biên là 40 nghìn ñng là l i ích c n biên cá nhân ng ưi th 2 là MPB 2. T ng các l i ích c n biên cá nhân ca 2 ng ưi khi tiêu dùng hai ñơ n v hàng hoá công c ng ta có l i ích c n biên xã h i là MSB= 15 + 40 = 55 (nghìn ñng). Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 88
27. Nu ta có các m c s n l ưng hàng hoá công c ng khác nhau, hai ng ưi tiêu dùng này s có các m c l i ích c n biên cá nhân khác nhau. L i ích c n biên cá nhân s tuân theo quy lu t c u, khi t ăng d n m c s n l ưng (ví d t 1 ñn 6 ñơn v hàng hoá) thì s sn sàng chi tr t c là l i ích biên c a t ng cá nhân s gi m d n xu ng, có ñưng D 1 và D2. Khi ñó, ñưng l i ích xã h i biên ñưc xác ñ nh b ng cách c ng MPB các m c s n lưng hàng hoá công c ng, ñó chính là ñưng t ng c u v hàng hoá công c ng ñó là D. Ví d này có chi phí c n biên ñ s n xu t thêm m t ñơn v s n ph m là 55 nghìn ñng. Sn l ưng có hi u qu c a ñu ra là s l ưng mà ñó l i ích c n biên xã h i b ng chi phí c n biên. S n l ưng xác ñ nh ñim giao c a hai ñưng c u D và chi phí c n biên MC. Do ñó, m c s n l ưng có hi u qu t i ưu c a xã hôi là 2 ñơ n v s n ph m, t i ñây có t ng l i ích xã h i ròng ñt c c ñ i. 5.2. NGO I NG T I ƯU - CÁC CÔNG C KI M SOÁT Ô NHI M MÔI TRƯNG 5.2.1. Ngo i ng t i ưu (Optimal Externalities) 5.2.1.1. C ơ s hình thành Ta gi ñ nh ho t ñ ng s n xu t trong ñiu ki n th tr ưng c nh tranh t do, khi ñó ñưng c u toàn th tr ưng v hàng hoá s n xu t ra (gây ra ô nhi m) là ñưng d c xu ng v phía ph i, nh ưng ñi v i m t cá nhân ho t ñ ng thì c u c a cá nhân v hàng hoá này là ñưng n m ngang ( ng v i m c giá hình thành th tr ưng). V m t kinh t chúng ta xem r ng s tác ñng c a ngo i ng t h kinh t gây nên các chi phí thi t h i ph i ñưc ñ n bù ho c ñ x lý ngo i ng này. Hay do ho t ñ ng bên trong c a h kinh t gây ra thi t h i hay m t ñi l i ích ho c xu t hi n các chi phí cho các ñi t ưng bên ngoài h c n ñưc ñn bù ho c x lý. Chi phí này ñưc g i là chi phí bên ngoài (Total External Costs: TEC) các m c s n l ưng khác nhau. Khi m c ho t ñ ng s n xu t gây ô nhi m t ăng lên (Q t ăng) thì EC c ũng t ăng lên. C ũng c n l ưu ý thêm, do môi tr ưng có kh n ăng ñ ng hoá cht th i là A, nên m c Q < Q 0 không gây ra chi phí bên ngoài (ngo i ng), t c là EC = 0. Khi ñó ta c ũng có chi phí bên ngoài biên (Marginal External Cost: MEC), giá tr MEC = 0 Q 0 và MEC t ăng khi m c ho t ñng Q t ăng. Trong ho t ñ ng s n xu t c a cá nhân c ũng xu t hi n chi phí s n xu t cá nhân TPC t ươ ng ng v i các m c ho t ñng s n xu t Q khác nhau. Khi ñó, ta c ũng xác ñ nh ñưc chi phí cá nhân biên (Marginal Private Cost: MPC). Nh ư vây, ho t ñ ng s n xu t gây ô nhi m s có chi phí xã h i (Total Social Cost: TSC) s b ng t ng chi phí cá nhân và chi phí ngo i ng các m c s n l ưng khác nhau, tc là TSC = TPC + TEC. T ñây, ta xác ñ nh ñơc chi phí xã h i biên (MSC - Marginal Social Cost), t c là MSC = MPC + MEC. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 89
28. Trong s n xu t hàng hoá này, ng ưi s n xu t ñưc l i ích cá nhân ròng biên (MNPB - Marginal Net Private Benefit) ñưc xác ñ nh b ng l i nhu n ròng t ăng thêm (ho c gi m ñi) khi s n xu t thêm (ho c b t ñi) m t ñơn v s n ph m. Trong ñiu ki n th tr ưng c nh tranh t do MNPB ñưc tính b ng giá hàng hoá th tr ưng tr ñi chi phí cá nhân biên, ta có MNPB = P – MPC. 5.2.1.2. Cách xác ñnh ngo i ng t i ưu T lý thuy t xác ñ nh m c ho t ñ ng xã h i t i ưu khi có ngo i ng tiêu c c trên xét qua quan h gi a chi phí s n xu t xã h i biên v i giá hàng hoá th tr ưng. Trong tr ưng h p này ñưc xác ñ nh qua m i quan h gi a chi phí ngo i ng (bên ngoài) biên và l i nhu n ròng cá nhân biên (MEC và MNPB). Bi u di n trên ñ th , ta có ñưng MEC d ng ñưng cong ñi t ñim xu t phát ñim Q0 trên tr c hoành d c ñi lên v phía ph i. ðưng MNPB ñi t trên d c xu ng v phía ph i. Xác ñ nh m c ho t ñ ng t i ưu xã h i ñ có l i ích ròng xã h i c c ñ i ñưc xác ñnh b i ñim có ñiu ki n: MNPB = MEC (giao ñim c a ñưng MNPB và MEC). Nu m c ho t ñ ng là Q 1 Q* thì ñu t o ra t ng l i ích ròng xã h i nh hơn di n tích MSB = CS + PS t i m c Q*. ð hi u rõ h ơn v ngo i ng t i ưu, chúng ta hãy b t ñ u t m t bài t p kinh t vi mô ñơ n gi n trong ñiu ki n th tr ưng c nh tranh hoàn h o. M t hãng c nh tranh hoàn ho có hàm t ng chi phí là: ($) TC = Q 2 + Q + 100. Giá bán s n ph m trên th tr ưng P = 19 ($). Bi u di n k t qu lên ñ th . Khi ñó, hãng s có chi phí cá nhân biên là MC = 2Q +1, t ñây ta tính ñưc MNPB = 18 - 2Q. Hãng ñt l i nhun ròng cá nhân c c ñ i khi (MNPB)’ = 0. Do ñó s n l ưng ti ưu cá nhân là Qp = 9 ( ñơ n v s n ph m). Th c t , khi xác ñ nh Q* ch tính ñ n chi phí cá nhân, ch ưa tính ñn nh ng ngo i ng tiêu c c do vi c s n xu t này gây ra ñi v i môi tr ưng t o ra các chi phí bên ngoài (External Cost: EC). Gi s hãng ñã th i vào dòng sông g n ñó, nên ñã ph i m t l ưng chi phí bên ngoài ñn bù cho nh ng ng ưi h ngu n con sông v i hàm s EC = Q2 1/2Q2. Khi ñó, chi phí bên ngoài c n biên ñưc tính: MEC = Q. Xác ñnh s n l ưng 2 ti ưu xã h i ñim có ñiu ki n: MNPB = MEC, k t qu Q*= 6 ( ñơn v s n ph m). Nh ư v y, trong kinh t h c vi mô khi tính toán ñ n l i nhu n c a doanh nghi p, chúng ta ch ưa ñ c p ñ n chi phí ngoài do ngo i ng tiêu c c gây nên. Trong môn kinh t tài nguyên môi tr ưng, chúng ta quan tâm ñn l i ích c a xã h i. Do v y, chi phí ngoài ñưc tính vào chi phí xã h i. Khi tính toán thêm chi phí này s n l ưng t i ưu gi m xu ng t (9 xu ng 6 nh ư bài t p trên). Ti m c ho t ñ ng t i ưu Q* ta có m c ngo i ng t i ưu là MEC g i là MEC*. Nu ta k t h p hai tr c hoành bi u di n m c ho t ñ ng s n xu t Q và m c x th i (ô nhi m) môi tr ưng W trên cùng m t hình v . Khi ñó, trên tr c hoành ng m c s n lưng Q* t ươ ng ng v i m c x th i ñưa ra môi tr ưng là W*. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 90
29. Mi quan h t ng quát ñưc th hi n qua hình 5.4 T ñ th , ta nh n th y t i m c sn xu t QP là m c t i ñó l i nhu n cá nhân ñ t t i ña (là m c s n l ưng t i ưu trong ho t ñ ng vi mô) b ng di n tích hình OXQ P. Nh ưng m c ho t ñ ng Q P thì chi phí ngoài là l n nh t di n tích hình OZQ P. M c tiêu c a xã h i là t i ña hoá hi u s gi a t ng l i nhu n và t ng chi phí. T i ñim giao nhau c a MNPB và MEC (t i Y) xác ñ nh ñưc mc ho t ñ ng t i ưu c a xã h i Q* và m c ngo i ng t i ưu (ô nhi m t i ưu). B,C Z MEC X MNPB Y 0 Q*=6 Qp=9 Sn l ưng Q W* Wp Ô nhi m W Hình 5.4. ðim t i ưu s n l ưng khi tính thêm chi phí ngoài ðây là m c ho t ñ ng mà các nhà qu n lý kinh t xã h i mong mu n ñ t ñưc và h s s d ng nhi u công c khác nhau ñ ñ t ñưc m c ñích này. 5.2.2. Ngo i ng và quy n s h u theo lý thuy t Ronald Coase trên, chúng ta ñã th y ñưc nh h ưng c a ngo i ng ñ n th tr ưng nh ư th nào. Khi có tr ưng h p xác ñ nh ñưc quy n s h u môi tr ưng thì th tr ưng s di n bi n ra sao? Trong m t s hoàn c nh, có th lo i tr ñưc s phi hi u qu c a th tr ưng thông qua th ươ ng l ưng riêng gi a các bên h u quan, ho c thông qua m t th ch pháp lu t, trong ñó các bên có th ñi ki n ñòi b i th ưng nh ng t n th t mà h ph i gánh ch u. 5.2.2.1. Quy n s h u và c ơ s hình thành lý thuy t Vn ñ ñ t ra là làm th nào ñ ñ t ñưc m c ho t ñ ng s n xu t t i ưu xã h i. Khái ni m quy n s h u làm n n t ng cho toàn b bàn lu n c a chúng ta v ngo i ng. Nhà kinh t h c Ronald Coase (giáo s ư tr ưng Chicago M , n ăm 1960) ñưa ra m t ý t ưng là thông qua th tr ưng d a vào quy n s h u ñ ñ t ñưc m c ho t ñ ng s n xu t t i ưu. Quy n s h u tài nguyên thiên nhiên bi u hi n hai quy n: quy n chi m h u và quy n ñ nh ñot, quy n s d ng tài nguyên hay nó xác l p quy n làm ch tài nguyên thiên nhiên. Quy n s d ng tài nguyên ñưc gi i h n trong pháp lu t mà xã h i quy ñ nh. Môi tr ưng là ngu n l c, nên nó c ũng là tài s n có quy n s h u. Quy n s h u tài s n có th Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 91
30. thu c v t ư nhân hay c ng ñ ng. Khi quy n s h u v môi tr ưng thay ñ i, ñiu ñó d n ñn các gi i pháp th tr ưng khác nhau ñ gi i quy t m c ho t ñ ng t i ưu. Khi ng ưi ta có các quy n s h u ñ i v i ñ t ñai ch ng h n, thì ng ưi ta có th xây dng trên ñt ñai ñó hay bán nó. Ng ưi ta ñưc b o h ch ng l i m i s ngáng tr vi c h s d ng nh ng quy n ñó. Tình hu ng 1, gi s hãng có quy n s h u ñ i v i vi c s d ng con sông ñ x nưc th i c a mình, ng ưc l i, các ng ư dân không có quy n s h u nào nên không có quy n ñòi h i có ngu n n ưc s ch (không có ch t th i) ñ nuôi và ñánh b t cá. Nh ư vy, hãng ñưc x th i nh ưng không ph i chi phí cho x th i hay không h ch toán chi phí x n ưc th i v n ưc th i vào các chi phí s n xu t c a h . Nói cách khác, hãng ñã ñư a ra môi tr ưng chi phí ngo i ng (EC) do n ưc th i gây ra. Tình hu ng 2, gi s ng ư dân s h u con sông ñó, t c là có quy n s h u ñ i v i nưc s ch. Trong tr ưng h p này, ng ư dân có th yêu c u hãng n p ti n cho h ñ hãng có quy n th i n ưc th i. Khi ñó, hãng s có hai cách ng x ho c là ng ng s n xu t ho c là ph i tr chi phí ñ ñưc x th i, các chi phí ñó s ñưc tính vào chi phí ngoài. Trong tr ưng h p này, b t bu c hãng ph i tính toán chi phí c a mình và ph i c ng thêm các ngo i ng ñ xác ñ nh m c hi u qu . Chính vì v y, tài nguyên ñưc phân ph i m t cách có hi u qu h ơn. 5.2.2.2. Lý thuy t Ronald Coase và kh n ăng tho thu n thông qua th tr ưng Chúng ta ñã bi t th tr ưng ho t ñ ng ñưc trên c ơ s tho thu n và trao ñi, qua th tr ưng c n thi t ph i xác ñ nh ñưc quy n s h u. Ronald Coase ñã ñ xu t vi c xác ñnh m c ho t ñ ng t i ưu xã h i Q* trên c ơ s này ñt ñưc m c ô nhi m (ngo i ng) ti ưu thông qua th tr ưng. Ronald Coase cho r ng: Khi quy n s h u môi tr ưng ñưc xác l p, ñiu ñó d n ñn các kh n ăng tho thu n khác nhau nh m ñ t ñưc m c ho t ñ ng t i ưu. B,C MEC a MNPB i b k E h c Q1 Q2 0 Q* Qp Sn l ưng Q Hình 5.5 . Ô nhi m t i ưu thông qua tho thu n Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 92
31. Gi thi t ñây có hai kh n ăng x y ra: Quy n s h u môi tr ưng có th thu c v ng ưi gây ô nhi m ho c ng ưi b gây ô nhi m, d ưi ñây chúng ta xem xét c th . * Tr ưng h p th nh t: Quy n s h u môi tr ưng thu c v ng ưi b ô nhi m. Trong tr ưng h p này, h không mu n có ô nhi m, lúc này m c ho t ñ ng ñim g c to ñ (0). ð ñưc s n xu t, ti n hành tho thu n v i ng ưi có quy n s h u môi tr ưng nh m t ăng m c s n xu t lên t Q = 0 ñ n ñim có m c ho t ñ ng Q1 và cui cùng là Q* là m c t i ưu. ð ñưc s n xu t, h ph i tr các chi phí ngo i ng cho ng ưi có s h u môi tr ưng nh ưng ph i ch u ngo i ng. Ví d , n u h tho thu n ñ n m c ho t ñ ng s n xu t là Q1, ng ưi gây ô nhi m nh n ñưc m t kho n l i nhu n là OabQ1, nh ưng ng ưi b ô nhi m ch thi t h i m c b ng di n tích tam giác 0cQ1, khi ñó có kh năng tho thu n ñ bên gây ô nhi m s n sàng ñn bù m t kho n b ng di n tích tam giác 0cQ1, nó nh h ơn kh n ăng có th tr ñưc là di n tích 0abQ1. Sau khi chi tr ñ n bù, h ñưc l i nhu n ròng cá nhân là di n tích 0abc. Tho thu n s ñưc d ng l i t i Q* ng ưi ch u ô nhi m ñưc ñ n bù di n tích 0EQ* và ng ưi s n xu t ñưc l i nhu n ròng ln nh t là di n tích 0aE. ðây c ũng chính là l i nhu n ròng xã h i, b i nó ñã tr ñi chi phí s n xu t cá nhân và chi tr ngo i ng. * Tr ưng h p th hai: Quy n s h u môi tr ưng thu c v ng ưi gây ô nhi m, ñim xu t phát ñ tho thu n lúc này là Q P, khi ñó h s ñưc l i nhu n t i ña và có quy n x th i. ð ng th i, m c ho t ñ ng này có chi phí ngo i ng l n nh t. Ng ưi ch u ô nhi m s tho thu n v i bên gây ô nhi m môi tr ưng m c s n xu t ñim Q2. ñây kho n thi t h i c a bên ch u ô nhi m l n h ơn ph n thu nh p c a ng ưi gây ô nhi m (Q2kiQ P > Q2hQ P ), nên ng ưi ch u ô nhi m c ũng s s n sàng ñn bù cho bên gây ô nhi m m t kho n thu nh p b m t ñi c a ng ưi gây ô nhi m ñ không ch u m c thi t h i (do ô nhi m) l n h ơn m c ph i ñ n bù ñó. Kh n ăng tho thu n c ũng tươ ng t , ti n ñ n m c Q* là m c ho t ñ ng s n xu t t i ưu. Tóm l i: Theo lý thuy t Ronald Coase, khi tài nguyên ñưc xác ñ nh quy n s h u thu c v các ch th và ñi t ưng rõ ràng có kh n ăng ti n hành tho thu n ñưc v i nhau thì không c n s can thi p c a chính ph mà thông qua th tr ưng gi a ng ưi gây ô nhi m và ng ưi ch u ô nhi m s d n d t ñ n ñim t i ưu c a xã h i Q*. 5.2.2.3. Kh n ăng áp d ng và h n ch c a lý thuy t Coase Rõ ràng lý thuy t Coase có t m quan tr ng trong ñiu ch nh ô nhi m mà không c n s can thi p c a chính ph , tuy nhiên trong m t s tr ưng h p lý thuy t này bi u hi n không thích h p. - Tài s n khi tho thu n là tài s n chung gi a các n ưc ho c gi a các cá nhân trên th c t vi c tho thu n ít có hi u qu . Trong khi ñó lý thuy t c a Coase ch ưa ñ c p ñ n chi phí giao d ch, nên nhi u tr ưng h p có tho thu n x y ra nh ưng chi phí ñ tho thu n còn l n h ơn c chi phí ñưc ñ n bù thì không nên tho thu n. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 93
32. - Ngay c khi chi phí giao d ch nh h ơn chi phí ñưc ñ n bù nh ưng ng ưi ch u ô nhi m ch ưa xác ñnh ñưc, lý thuy t này c ũng không còn phù h p. Ch ng h n nh ư trong tr ưng h p chôn ch t th i ñ c h i, ng ưi gây ô nhi m xác ñ nh ñưc, nh ưng ng ưi ch u ô nhi m là các th h sau này. Ho c ng ưi gây ô nhi m bao g m nhi u ngu n ô nhi m và phía ch u ô nhi m c ũng không xác ñ nh ñưc rõ, lúc này c n s can thi p c a chính ph . Trên th c t , hàm thi t h i EC r t khó tính toán ñ có th xác ñ nh ñưc Q*. - ðe do ñưc ñ n bù: Khi tài nguyên thu c v ngu i ch u ô nhi m, có th nh ng ng ưi xung quanh vùng ô nhi m m c dù không ch u tác ñ ng c a ngo i ng nh ưng v n ñe do ñòi ñn bù. Ho c khi tài nguyên thu c v ng ưi gây ra ô nhi m, h v n ch ưa s n xu t gây ô nhi m, nh ưng l i d ng s ñưc ñ n bù t ng ưi ch u ô nhi m, h ñe do n u không ñn bù thì h s s n xu t. Ví d , m t s vùng ñt có ý ngh ĩa b o v môi tr ưng, Nhà n ưc ñ n bù cho h ñ h không canh tác. L i d ng s ñ n bù ñó, m t s vùng khác v n tr ưc ñây không s n xu t c ũng ñòi ñn bù, n u không h s canh tác. - Trong nghiên c u này, chúng ta gi thi t n m trong th tr ưng c nh tranh hoàn ho, nên ñưng c u v s n ph m th tr ưng Pd = MR, khi ñó l i nhu n ròng cá nhân biên MNPB = MPC. Xác ñnh m c ho t ñ ng s n xu t xã h i t i ưu có ñiu ki n: MSC = Pd ho c MEC = MNPB. Trong th c t , các ngành s n xu t không ph i n m trong th tr ưng c nh tranh hoàn ho, khi ñó ñưng Pd d c xu ng v phía ph i, ñưng MR n m d ưi ñưng c u, t c là luôn nh h ơn giá c a s n ph m th tr ưng, MNPB = MR – MPC. Nh ư v y, ñưng MNPB trong th tr ưng c nh tranh hoàn h o l n h ơn trong th tr ưng không hoàn h o, nó không còn ñúng v i ñiu ki n ñ tho thu n. ðnh lý Ronald Coase áp d ng cho các chính ph c ũng nh ư nhi u tr ưng h p gi a các cá nhân v i nhau. Ví d , hi p ñ nh h p tác tháng 9/1987 gi a New York city và New Jersey v vi c rác th i ñưa ra khu v c g n m t nu c bi n trên c ng New York gây ra nh h ưng x u ñ n ch t l ưng n ưc d c b bi n New Jersey. Hn ch khác c a lý thuy t này th hi n rõ ñi v i nh ng tài s n chung, khi ñó b t c ng ưi nào c ũng có th t do s d ng, khi ñó th ưng b khai thác quá m c. Ví d , không khí và n ưc là ñin hình và ph bi n nh t, hay ngu n cá, ñ ng v t, khai khoáng. Gi i pháp ñơ n gi n cho v n ñ này là, th c hi n giao cho m t ch duy nh t qu n lý ngu n l c này. Tóm l i: Lý thuy t Coase nh ư m t nhìn nh n th u ñáo v th tr ưng trong vi c gi i quy t m t s lo i ngo i ng nh t ñ nh nh ưng trong m t s tr ưng h p c th , lý thuy t Coase t ra th t b i. 5.2.3. Thu ô nhi m (Thu Pigou) 5.2.3.1. C ơ s hình thành Nh m ñ t ñưc m c ho t ñ ng Q*, nhà kinh t h c Pigou ng ưi Anh (Pigou 1877 – 1959) ñã ñ xu t m t công c ki m soát khi có ô nhi m x y ra nh m ñưa chi phí cá nhân ti n ñ n m c chi phí xã h i b ng thu ô nhi m hay còn g i là thu Pigou. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 94
33. Nguyên t c tính thu Pigou là ai gây ô nhi m ng ưi ñó ph i ch u thu , thu Pigou tính trên t ng ñơn v s n ph m gây ô nhi m. M c thu ô nhi m này tính b ng chi phí biên bên ngoài (MEC) gây ra t i m c ho t ñ ng t i ưu Q*. Phân tích c ơ ch c a công c này th hi n qua hình v d ưi ñây. M c tiêu c a ng ưi sn xu t là t i ña hoá l i nhu n ròng cá nhân. Sau khi ñánh thu Pigou là t*, ñưng l i nhu n ròng cá nhân biên m i là MNPB – t* n m d ưi ñưng MNPB c ũ. Ch ưa có thu , ng ưi gây ô nhi m s quy t ñ nh s n xu t m c QP ñ có l i nhu n cc ñ i. Khi ñánh thu t* s quy t ñ nh m c s n xu t m c Q*. B,C B,C MEC MNPB b MEC MNPB d a MNPB - e t* t* t* 0 0 Q* Qp Q Q* Qp Q f Hình 5 .6. M c thu ô nhi m tính trên m i ñơn v s n ph m Vì khi ñánh thu mà s n xu t Q P giá tr thu b ng di n tích hình 0aeQ P , t ng l i nhu n là di n tích 0bQ P, l i nhu n ròng ñưc tính b ng di n tích abd tr di n tích deQ P. Khi s n xu t Q* thì giá tr thu là di n tích 0adQ*, l i nhu n là di n tích hình 0bdQ*, li nhu n ròng là di n tích abd. Nh ư v y, khi ñánh thu t* thì ng ưi s n xu t s ñiu ch nh v m c ho t ñ ng s n xu t Q*. V toán h c có th tính ñưc thu Pigou nh ư sau: ta g i NSB là l i nhu n xã h i ròng do ho t ñ ng s n xu t mang l i, Q là m c ho t ñ ng, P là giá c s n ph m (không ph thu c vào Q), C là chi phí s n xu t cá nhân ph thu c vào Q, ký hi u C(Q), EC là chi phí bên ngoài ph thu c vào Q, ký hi u EC(Q). Ta có: NSB = P*Q − C(Q) − EC (Q) (1.5) NSB dQ * P dC dEC = − − (2.5) dQ dQ dQ dQ Trong công th c, doanh thu là P.Q do ho t ñ ng s n xu t mang l i. M c tiêu c a xã hi là t i ña hoá l i nhu n (NSB), mà NSB ph thu c vào m c ho t ñ ng Q. ð tìm c c tr hàm l i nhu n trên, ta l y ñ o hàm theo Q: Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 95
34. dC dEC P − − = 0 (3.5) dQ dQ Khi ñó, chi phí xã h i SC b ng chi phí riêng cá nhân C c ng vi chi phí bên ngoài (EC). T ñây ta có công th c ñiu ki n ñ xác ñ nh m c ho t ñ ng t i ưu xã h i ñ có cc ñ i l i nhu n xã h i NSB có ñiu ki n là: dC dEC dSC P = + = (4.5) dQ dQ dQ T (4.5) ta có công th c dC dEC P − = (5.5) dQ dQ dNPB dEC Hay: = (6.5) dQ dQ Trong ñó, NPB là l i ích ròng cá nhân. Nh ư v y, t công th c (4.5) cho ta quy t c xác ñnh Q* ñ ñt l i ích ròng xã h i c c ñ i khi có ñiu ki n: giá s n ph m gây ô nhi m bng chi phí xã h i biên c a s n ph m ñó. Ho c t công th c (6.5) cho ta ñiu ki n khác: li nhu n ròng cá nhân biên b ng chi phí ngo i ng biên (MNBP = MEC). Rõ ràng n u bi n s Q ti n t i ñim Q* ta có: dC dEC P = + dQ * dQ * (7.5)Nh ư trên ñã trình bày dEC/dQ* chính là m c thu Pigou ñã ñ ra t c là dEC/dQ* = t*. V y giá s n ph m s b ng chi phí cá nhân trên ñơ n v s n ph m t i m c Q* c ng v i thu ô nhi m (thu Pigou). dC P = + t * (8.5) dQ * Vi cách tính ñó giá s n ph m là h p lý nh t, t i ưu nh t là: P = MC + t*. 5.2.3.2. Kh n ăng áp d ng và nh ưc ñim c a thu Pigou ði v i các n ưc phát tri n, t th k 19 ñã có c ơ ch ki m soát môi tr ưng thông qua thanh tra môi tr ưng và tiêu chu n môi tr ưng. ð n nay, thu ô nhi m có nhi u tác d ng, nó tham gia vào th tr ưng ñ xác ñ nh giá tr c a tài nguyên do môi tr ưng cung c p, khi tài nguyên tr nên khan hi m thì thu thay ñ i và là công c ñiu ch nh m c ho t ñng s n xu t. Thu ô nhi m là bi n pháp can thi p quan tr ng c a chính ph ñ i v i ngo i ng tiêu cc trong ki m soát ô nhi m, tuy nhiên thu v n có nh ng nh ưc ñim sau: - Thi u s ñ m b o công b ng. Trong tr ưng h p ng ưi gây ô nhi m không có quy n s hu môi tr ưng thì hoàn toàn h p lý. Nh ưng tr ưng h p, ng ưi gây ô nhi m có quy n s h u thì h v n ph i n p thu nh ư ng ưi không có quy n s h u môi tr ưng, thì h có quy n ñưc th i, mà h ph i tr thu , th hi n s thi u công b ng. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 96
35. - Thi u thông tin, ki n th c ñ tính ñúng, ñ hàm thi t h i MEC, khi ñó xác ñ nh mc ho t ñ ng t i ưu xã h i và m c ngo i ng t i ưu là thi u chính xác. Nên vi c xác ñnh thu t i ưu là thi u chính xác. - Khi tình tr ng qu n lý thay ñ i theo ñiu ki n ví d nh ư thay ñi m c ô nhi m, thay ñi m c cung ng hàng hoá, hay quan ñim qu n lý và phát tri n thay ñ i. khi ñó chính sách thu thay ñ i theo h th ng pháp lu t hi n hành. Mc dù còn nhi u vn ñ c n gi i quy t, nh ưng thu ô nhi m nói riêng và thu môi tr ưng nói chung v n ñang ñưc ti p t c nghiên c u và áp d ng nhi u n ưc. 5.2.4. Tiêu chu n môi tr ưng (Standards) 5.2.4.1. C ơ s hình thành Tiêu chu n môi tr ưng là m t trong nh ng bi n pháp can thi p c a nhà n ưc nh m ñiu ch nh m c ô nhi m d a vào các m c tiêu b o v môi tr ưng và tiêu chu n môi tr ưng do Nhà n ưc ñ ra. Tiêu chu n môi tr ưng là nh ng chu n m c, là gi i h n cho phép ñưc quy ñ nh dùng làm c ăn c ñ qu n lý môi tr ưng. Nhà n ưc c m các ho t ñ ng s n xu t không ñưc v ưt quá tiêu chu n môi tr ưng quy ñ nh, ví d hàm l ưng các ch t SO 2 khu dân cư ph i nh h ơn 0,3 mg/m 3 không khí ti p xúc trong 24 gi . S S* B,C 1 S2 MEC MNPB f1 E2 f* E E2 f2 0 Sn l ưng Q Q1 Q* Q2 0 W1 W* W2 Ô nhi m W Hình 5.7. Xác ñnh tiêu chu n môi tr ưng Da vào quy ñnh các m c tiêu chu n môi tr ưng, các c ơ quan ki m soát môi tr ưng s giám sát các ho t ñ ng c a ng ưi gây ra ô nhi m. N u vi c ch p hành tiêu chu n môi tr ưng không ñưc t t thì nhà n ưc có th ph t r t n ng ho c ñem ra truy t theo pháp lu t. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 97
36. V m t pháp lý, tr ưc h t ñ nh ra tiêu chu n môi tr ưòng, trên c ơ s ñó quy ñ nh mc ô nhi m và sau ñó là vi c giám sát m c ô nhi m ñ ñiu ch nh m c ho t ñ ng s n xu t v m c t i ưu v m t kinh t . Mc ñích c a nhà qu n lý là ph i bi t ñiu ti t ho t ñ ng m c t i ưu, mu n v y ph i ñưa ñưc tiêu chu n t i ưu t i m c này trên ñ th th hi n m c ph i ñ t W* t i S*. Khi s d ng S* s l phí mà hãng ph i n p cho nhà n ưc là 0f*EQ*, không th v ưt quá m c này. Mt ñiu ñáng l ưu ý, c ơ s tính thu ô nhi m là d a vào chi phí ngo i ng, còn tiêu chu n môi tr ưng d a vào thu nh p cá nhân MNPB ñ tính l phí, do v y n u tiêu chu n môi tr ưng n i r ng t i S 2 thì m c l phí là 0f 2E2Q2 v i f 2 l phí trên m t ñơn v sn ph m. ðiu này cho th y có s mâu thu n gi a thu và tiêu chu n. Tiêu chu n ñ ra thành công là m c S*, tiêu chu n môi tr ưng th t b i là tiêu chu n không ñ t m c S* l n h ơn nh ư S 2 ho c nh h ơn nh ư S 1. 5.2.4.2. Mâu thu n gi a thu và tiêu chu n môi tr ưng Nh ư ph n nghiên c u trên, Q* là m c ho t ñ ng t i ưu v m t xã h i và m c ho t ñng ñó dùng ñ xác l p thu Pigou t i ưu. Rõ ràng gi a gii pháp thu và tiêu chu n môi tr ưng có s không th ng nh t v i nhau. N u theo tiêu chu n môi tr ưng, ng ưi gây ô nhi m có th ñiu ch nh m c ho t ñ ng s n xu t Qp v i m c ph t f, khi ñó m c ph t t ng cng v n nh h ơn l i nhu n mà h thu ñưc. M t khác, vi c xác ñ nh m c ph t cho t ng cá nhân gây ra ô nhi m trên m t khu v c b ô nhi m c ũng khó kh ăn. ðây chính là h n ch ca tiêu chu n môi tr ưng. Nh ư v y, mu n có s trùng h p gi a tiêu chu n môi tr ưng và thu Pigou t i ưu thì m c ph t m c ho t ñ ng t i ưu Q* t ươ ng ng v i ti n ph t f*. S sai khác và thi u chính xác c a hai bi n pháp này d n ñ n s th t b i trong ki m soát và ñiu ch nh v m c ô nhi m t i ưu. ðiu này ph thu c vào ñ d c c a hai ñưng MNPB và MEC, ng ưi ta s c ăn c vào ñây ñ l a ch n công c qu n lý. B,C S* MNP Th t b i c a tiêu chu n B MEC Th t b i c a thu MNPB c e (sai) b a d Thu t Q Q* Q’ Ho t ñng kinh t Q Hình 5.8. Tươ ng ñươ ng gi a thu và tiêu chu n Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 98
37. Gi thi t m t s y u t ch ưa ñưc xác ñ nh ch c ch n, ch ng h n nh ư xác ñnh v trí c a hàm l i ích c n biên. N u xác ñ nh ñưc chính xác thì nó ph n ánh ñúng giá tr ñích th c c a l i ích MNPB. N u xác ñ nh ñưng MNPB sai thì sao? gi s ta xác ñ nh ñưc MNPB sai n m song song và d ưi MNPB ñúng. - Tr ưng h p MEC và MNPB cùng ñ d c (nh ưng trái d u) Trong tr ưng h p này Sabc = Sbed, th t b i thu bng tiêu chu n, gi i pháp l a ch n là thu ho c tiêu chu n. - Tr ưng h p MEC có ñ d c l n h ơn MNPB (xét v s tuy t ñ i), ch t th i là ch t th i ñ c. Trong tr ưng h p này m c chi phí ngo i ng (MEC) s t ăng nhanh n u chúng ta không k p th i ng ăn ch n. B,C S* MEC MNP e Th t b i c a tiêu chu n B Th t b i c a thu MNPB a (sai) b c d Thu t Qs Q* Q’ Ho t ñng kinh t Q Hình 5.9. Tn th t c a tiêu chu n và c a thu Tr ưng h p này thu th t b i l n h ơn tiêu chu n, gi i pháp l a ch n là tiêu chu n. - Tr ưng h p MEC có ñ d c nh so v i tr ưng h p ch t th i ñ c (hình 5.9) B,C S Th t b i c a tiêu chu n MNP * B Th t b i c a thu MEC MNPB c (sai) e b a d Thu t Qs Q* Q’ Ho t ñng kinh t Q Hình 5.10. Tn th t c a tiêu chu n và c a thu Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 99
38. Tr ưng h p này th t b i c a thu nh h ơn th t b i c a tiêu chu n nên l a ch n thu . Nghiên c u kh n ăng áp d ng c a tiêu chu n môi tr ưng c n xét ñ n chi phí hành chính và l ĩnh v c áp d ng c th . Khi áp d ng bi n pháp thu th ưng t n kém h ơn và hay g p ph i s kháng c c a ng ưi gây ô nhi m. B i c ơ s c a thu là d a vào vi c ño giá tr thi t h i và th c hi n có h th ng t ñ nh m c thu ñ n thu thu và ki m soát Các nhà kinh t cho r ng, vi c ki m soát công ngh là r nh t, nó th c hi n thông qua ki m soát th th c, gi y phép các công ngh ñưc phép s d ng. Trong tr ưng h p ñi v i các ch t ñ c h i, thì không có cách nào khác là áp d ng bi n pháp tiêu chu n ho c b ng cách c m hoàn toàn không ñư a ra ch t th i. 5.2.5. Tr c p (Subsidies) 5.2.5.1 C ơ s hình thành trên chúng ta ñã nghiên c u v c ơ ch ho t ñ ng c a thu và ti n ph t ô nhi m (thông qua tiêu chu n môi tr ưng), m t bi n pháp n a nh m khuy n khích ng ưi s n xu t l p ñ t thi t b làm gi m m c ô nhi m, ñó là tr c p (Subsidies). Cho kho n ti n ph c p S trên m t ñơn v gây ô nhi m, m c b t bu c là W, m c ho t ñ ng hi n t i c a ng ưi gây ô nhi m là M, M nh h ơn W. Tng s ti n tr tr c p (TSs) lúc ñó là: TSs = S (W- M). Minh ho qua hình 5.11 v bi n pháp dùng ti n ph c p gi m ô nhi m. P,C MC+t= MC+s MC P AC+t S 1 D AC S S2 P 1 P P2 AC-s 0 0 q2 q1 q Q1 q Q2 ðưng cung c a hãng ðưng cung c a ngành Hình 5.11. Tác ñng c a thu và tr c p ñ i v i s n xu t ngành Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 100
39. Hình bên trái là ho t ñ ng c a m t hãng, bên ph i là ho t ñ ng c a ngành công nghi p. Gi i thích v c ơ ch c a ho t ñ ng tr c p nh ư sau: Tr c Oy bi u di n hai ñ i lưng bao g m ñ i l ưng v giá P, và ñi l ưng v chi phí c chi phí bình quân (AC) và chi phí biên (MC). Tr c Ox bi u th s n l ưng s n xu t c a hãng. ði v i hãng, giá c a m t ñơn v s n ph m (P) ñưc xác ñ nh b ng ñim th p nh t ca ñưng cong chi phí bình quân (AC). Ta xét ñim ñu trên hình bên trái là (P.q) ng vi m c giá th p nh t c a ñưng cong c a ñưng chi phí bình quân và ñim ñ u trên hình bên ph i là (P.Q) ng v i ñưng cung t ng h p S. Cn chú ý r ng, ñây chúng ta ñang xét v i ñiu ki n th tr ưng là c nh tranh hoàn ho v i giá ph n nh chi s n xu t cá nhân và s n l ưng t i ưu cá nhân ñiu ki n MC = P. 5.2.5.2 C ơ ch và kh n ăng áp d ng Chúng ta c n nghiên c u hi u qu c a ti n tr c p ñ i v i ki m soát ô nhi m, tr ưc ht nghiên c u hi u qu c a thu ñ i v i m t hãng và toàn b ngành, trên c ơ s lý lu n chung ñó ñ xem xét ñ i v i ti n ph c p. Hi u qu c a thu ñ i v i hãng và ngành: trên hình 11.5 bên trái cho th y, khi có thu s ñ y ñưng chi phí bình quân (AC) và ñưng chi phí biên (MC) lên phía trên, ñiu này dn ñ n ñim cân b ng t m th i m i, n ơi mà giá c hi n hành (P) b ng chi phí biên m i ng v i m c s n l ưng q 1. Nh ưng giá c bây gi s th p h ơn chi phí bình quân mi (AC + thu ), do v y công ty s ra kh i ngành công nghi p vì s n xu t s thua l , chuy n ñưng cung S sang bên trái thành S 1. Do ñó m t cân b ng m i lâu h ơn t ươ ng ng v i P 1 và Q 1 ñi v i ngành, và t ươ ng ng v i P 1 và q ñi v i hãng. ðiu này di n ra ñúng theo các nhà qu n lý mong ñ i vì nó s làm gi m s n l ưng và gi m ô nhi m. Hi u qu c a ti n tr c p ñ i v i hãng và ngành: Vi c phân tích ti n tr c p ñ i v i hãng hay ñi v i ngành s ph c t p và khó kh ăn h ơn ñi v i thu . Khi có ti n tr c p s làm thay ñi chi phí biên (MC) c a hãng. N u ti n tr c p bng thu thì ñưng cong chi phí biên (MC) s chuy n thành (MC + tr c p) gi ng nh ư (MC + thu ). Tuy nhiên, th c t không ph i nh ư v y b i vì khi các hãng m r ng s n xu t h s m t kho n ti n có th nh n ñưc do gi m ô nhi m. M t ti n c ũng có ngh ĩa là mt mát tài chính nên ñưng cong chi phí biên (MC) m i v ưt lên gi ng nh ư (MC + t). Nh ưng ñưng cong chi phí bình quân (AC) ñi v i hãng s gi m xu ng thành ñưng cong (AC - tr c p) n m d ưi ñưng cong AC ban ñ u. S cân b ng trong ng n h n là n ơi mà giá (P) b ng chi phí biên m i, t c t i q1, gi ng nh ư ñi v i thu . S ph n ng trong ng n h n c a hãng ñi v i tr c p s gi ng nh ư ñi v i thu , không có gì khác nhau gi a chúng. Trong ng n h n, giá P s v ưt quá chi phí bình quân m i (AC- ph c p), do ñó có nhi u hãng m i s gia nh p ngành công nghip vì s n xu t có lãi, ñy ñưng cung t S sang S 2. Cân b ng m i xu t hi n t i (P 2,Q 2) ñi v i toàn ngành và (P 2,q 2) ñi v i hãng. Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 101
40. Nh ư v y, trong dài h n ph n ng này l i khác nhau và d n ñ n m c ô nhi m trong th i gian dài khác nhau. Khi ñánh thu mà s n l ưng c a ngành gi m (Q 1 Q), do ñó ô nhi m t ăng lên, th m chí ngay c khi ô nhi m ñ i v i t ng hãng gi m, nh ưng s hãng tham gia vào ngành nhi u, do l i nhu n ñã thu hút h vào ñu t ư s n xu t trong ngành này. Vì v y, công c tr c p làm thay ñi s n l ưng c a t ng hãng nh ưng s n l ưng c a toàn ngành l i không gi m, do ñó m c ñích gi m nh ô nhi m không ñ t ñưc khi s dng công c này. Công c này có ý ngh ĩa gi m ô nhi m trong ng n h n và ñi v i m t s s n ph m có th t do tham gia và rút kh i ngành 5.2.6. Bi n pháp kinh t gi m nh ô nhi m 5.2.6.1. C ơ s hình thành Mc tiêu c a xã h i là làm gi m nh m c ô nhi m môi tr ưng. T th c t c ũng nh ư lý thuy t cho th y có hai bi n pháp sau ñây ñưc áp d ng, tu ỳ thu c vào m c ñ ô nhi m và m c s n l ưng mong mu n. - Bi n pháp th nh t là l p ñ t các trang thi t b ch ng ô nhi m, x lý ô nhi m ñ gi m b t ô nhi m. Rõ ràng là ñu t ư t ăng thêm (chi phí thêm cho gi m ô nhi m) thì m c ô nhi m gi m ñi. Chi phí gi m nh ô nhi m MEC MAC MAC 2 MAC 1 0 W2 W1 Mc ô nhi m W Hình 5.12. M c ô nhi m và chi phí biên ngoài Nh ư v y khi chúng ta mu n t ăng thêm vi c x lý ô nhi m ch ng h n t W 1 ñn W 2 trên ñ th . Do nh h ưng c a ô nhi m quy mô càng l n thì càng m nh nên chi phí biên theo ñơ n v x lý ô nhi m c ũng t ăng. Khi l p ñ t thi t b ch ng ô nhi m s xu t hi n chi phí gi m nh ô nhi m (Abatement Cost:AC) và chi phí gi m nh ô nhi m biên (Marginal Abatement Cost: Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 102
41. MAC). MAC là chi phí t ăng thêm (hay gi m ñi) khi x lý thêm (ho c b t ñi) m t ñơn v rác th i (ô nhi m). - Bi n pháp th hai: nh ư ñã trình bày là ô nhi m gây ra ph thu c vào m c ho t ñng c a s n xu t Q, cho nên gi m s n xu t c ũng là gi m m c ô nhi m. Tuy nhiên, s n lưng Q gi m thì l i nh h ưng ñ n l i nhu n cá nhân. B,C MAC MEC MNPB Mc ô nhi m W 0 b W* a Hình 5.13. L a ch n gi a t ăng chi phí và gi m s n l ưng Vì v y l a ch n ph ươ ng án nào, ta ph i xem xét hàm l i nhu n c a ho t ñ ng s n xu t. Trên ñ th ta th y r ng mu n gi m nh ô nhi m t a ñ n b (a<b) thì dùng bi n pháp t ăng chi phí kh c ph c ô nhi m r h ơn so v i ñiu ch nh gi m m c ho t ñ ng Q. Bi vì ñưng l i nhu n MNPB n m trên ñưng chi phí kh c ph c ô nhi m MAC. Nh ưng khi m c ô nhi m ñ t b mu n gi m t b ñ n 0 thì gi m s n l ưng Q là r hơn. B i vì ñưng l i nhu n n m d ưi ñưng chi phí kh c ph c ô nhi m. ðưng hình mũi tên là ñưng chi phí th p nh t khi ñiu ti t ô nhi m. 5.2.6.2. Kh n ăng v n d ng nh m gi m ô nhi m Khi dân s ñông, nhu c u s n ph m hàng hoá ngày càng nhi u, s n xu t ngày càng phát tri n, n n kinh t hi n ñ i không th trông ch vào s ñ ng hoá c a môi tr ưng mà ph i s d ng khoa h c k thu t ñ tác ñ ng x lý m i ñ m b o ch t l ưng môi tr ưng ñưc b n v ng. Do v y, ch ươ ng trình gi m nh ô nhi m c n ti p c n và hi u sâu v nó. Tuy nhiên v n ñ ñ t ra là xác ñnh quy mô c a ch ươ ng trình d án môi tr ưng nh ư th nào thì hi u qu ? ðó là v n ñ s ñưc nhìn nh n d ưi ñây. Gi s có m t ch ươ ng trình ki m soát ñưa ra nh m gi m m c ô nhi m t W1 xu ng W2, v i ch ươ ng trình này t ng l i ích (t ng thi t h i ñưc gi m xu ng) là a +b, còn chi phí gi m th i b ng b, l i ích th c do ñó b ng di n tích hình a. Tuy nhiên m t ch ươ ng trình gi m nh ô nhi m ñ ñ t l i ích t i ña s ph i gi m ch t th i xu ng W*. ñó MAC = MEC, l i ích th c s ñ t ñưc b ng d+a. ðim MAC = MEC là ñim t i ưu trong ñu t ư gi m nh ô nhi m (g n gi ng v i vi c phân tích MNPB). Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 103
42. Chi phí MEC MAC a d c b 0 W* W W 2 1 Mc ô nhi m W Hình 5.14. Quy mô t i ưu c a m t d án, ch ươ ng trình gi m nh ô nhi m Nh ư v y, vi c áp d ng bi n pháp gi m nh ô nhi m ñang ñưc coi tr ng các ngành s n xu t ho c trong các ch ươ ng trình gi m th i. M c tiêu ñt ra là ñiu ch nh mc ô nhi m v W* là c n thi t, khi ñó, l i ích ròng xã h i ñ t c c ñ i. Do ñó, ñây cn ph i xác d nh ñúng quy mô ñ u t ư l p ñ t thi t b gi m ô nhi m thích ng v i m c ngo i ng do ch t th i gây ra, ñ ñúng yêu c u có: MAC = MEC, t i ñó có W*. 5.2.7. Gi y phép ñưc th i (Tradable Pollution Permit - TPP) 5.2.7.1 C ơ s hình thành Dùng gi y phép ñưc th i (Tradable Pollution Permits) là bi n pháp can thi p c a nhà n ưc nh m ñiu ch nh m c ô nhi m. C ăn c vào m c thi quy ñ nh cho t ng khu vc Nhà n ưc cho phép th i thông qua gi y phép ñưc th i. Giá gi y phép Chi phí S* MEC MAC P* P 1 0 Mc ô nhi m 0 Gi y phép ô nhi m Q* Q1 Q2 Hình 5.15. Th tr ưng gi y phép Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 104
43. Nh ư v y, s l ưng gi y phép ñưc th i s ñưc quy ñ nh và do ñó m t hãng mu n ñưc quy n phát th i ph i mua gi y phép và có quy n bán l i gi y phép này cho ng ưi khác n u h không mu n s d ng s gi y phép ñó. T ñây hình thành nên th tr ưng gi y phép ñưc th i. Nhà n ưc s c ăn c vào m c ch u t i c a môi tr ưng, c ăn c vào hàm thi t h i MEC và chi phí gi m nh ô nhi m MAC ñ xác ñnh ñưc s gi y phép phát hành t i ưu m c ho t ñng Q* v i m c giá t i ưu P*. Lúc này MAC tr thành ñưng c u ñ i vi gi y phép ñưc th i. V i quy ñ nh s l ưng gi y phép, giá gi y phép ñưc th i ng ưi s n xu t s l a ch n m t trong hai gi i pháp: - Mua gi y phép ñ ñưc th i v i m c quy ñ nh. - T ăng chi phí gi m nh ô nhi m theo yêu c u ki m soát môi tr ưng. Gi i pháp ñưc l a ch n là gi i pháp có chi phí th p nh t. 5.2.7.2. L i ích c a vi c s d ng gi y phép - Kh n ăng v n d ng Khi ñưc phép mua gi y phép ñưc th i, s hình thành th tr ưng gi y phép ñưc th i, ñiu này có l i cho ng ưi gây ô nhi m và cho xã h i b i nh ng lý do sau: - Ng ưi gây ô nhi m có th t i thi u hoá ñưc chi phí: chi phí gi m nh ô nhi m ñi v i các tác nhân gây ô nhi m khác nhau do v y khi ñưc phân ph i gi y phép ng ưi có chi phí gi m nh ô nhi m th p s bán gi y phép và ng ưi có chi phí gi m nh cao l i mua gi y phép. C hai ng ưi tham gia th tr ưng này ñu ñưc l i. Ví d : Có hai xí nghi p A và B trong quá trình s n xu t ñã th i ra SO 2 gây ô nhi m môi tr ưng. M c th i c a A là 6 t n và B là 4 t n. T ng m c th i cho phép ñưc xác ñnh là 5 t n SO 2. Nhà n ưc quy t ñ nh phát hành 5 gi y phép, m i gi y phép ñưc quy n th i 1 t n SO 2 và giá chuy n nh ưng trên th tr ưng là P = 24 USD/t n. V y n u ti n hành phân ph i l n ñ u theo t l th i hi n có thì xí nghi p A ñưc 3 gi y phép (60%), xí nghi p B s ñưc 2 gi y phép (40%). Th tr ưng mua bán gi y phép gi a A và B di n ra khi A và B cân nh c gi a giá gi y phép v i MAC c a h . Gi s MAC c a A là 20 USD/t n và MAC c a B là 30 USD/t n. A chi phí gi m th i biên th p h ơn s gi m th i ñ n 5 t n SO 2 thay vì ch có gi m th i 3 t n SO 2 theo s gi y phép mà A có. V i m c gi m ñó A th a ra 2 gi y phép. Vy A có th bán 2 gi y phép ng ưc l i cho B có MAC cao h ơn mu n mua thêm 2 gi y phép c a A không ph i x lý SO 2. Phân ph i l i qua th tr ưng mua bán gi y phép s là 1 cho A và 4 cho B. T ng chi phí gi m th i ô nhi m gi m xu ng so v i phân ph i l n ñ u, c A l n B ñ u ñưc l i qua mua bán gi y phép và ñưc tính nh ư sau: Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 105
44. XNA (USD) XNB (USD) I. Tr ưc chuy n nh ưng 1. T x lý ô nhi m 3T x 20 = 60 2T x 30 = 60 2. ðưc mua gi y phép 3T x 24 = 72 2T x 24 = 48 3. T ng chi phí 132 108 II. Sau khi chuy n nh ưng 1. T x lý 5 x 20 = 100 0 x 30 = 0 2. Mua gi y phép 1 x 24 = 24 4 x 24 = 96 3. T ng chi phí 124 96 III. Chênh l ch tr ưc, sau chuy n nh ưng +8 +12 Qua vi c chuy n nh ưng này xã h i c ũng ñưc l i nh gi m ñưc 20USD cho vi c kh c ph c ô nhi m. Khi chuy n nh ưng ñưc 1 gi y phép, A ñưc 4 USD và B ñưc 6 USD chính là chênh l ch gi a chi phí gi m th i c a 2 xí nghi p (4 + 6 =10). Khi có th tr ưng gi y phép ñưc th i, gi y phép này s chuy n d ch ñ n ng ưi có chi phí kh c ph c ô nhi m cao và kích thích ng ưi có ô nhi m th p t x lý. - Nhà n ưc ki m soát không làm ô nhi m t ăng thêm trong tr ưng h p s ng ưi gây ô nhi m t ăng lên. Trong tr ưng h p có thêm ng ưi gây ô nhi m m i vào ho t ñ ng trong ngành công nghi p, làm cho ñưng c u D chuy n sang ph i D 1 (hình 5.16). Trong th i gian có nhi u ng ưi gia nh p gây ô nhi m, nhà n ưc mu n duy trì m c ñ k t h p ô nhi m, h s gi mc c p gi y phép là Q*, nh ưng giá gi y phép t ăng lên P* 1 lên P* 2. Lúc này ng ưi gây ô nhi m m i s ph i mua gi y phép, n u nh ư vi c ñ u t ư gi m nh ô nhi m c a h cao h ơn và ngưc l i. Nh ư v y, ô nhi m s không t ăng khi có nhi u ng ưi gia nh p gây ô nhi m. S* Giá gi y phép Chi phí P P* Da D 0 Q* S gi y phép Hình 5.16. Thay ñi cung c u gi y phép Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 106
45. - Qu n lý nhà n ưc ñ i v i th tr ưng gi y phép Gi s nhà n ưc th y nhu c u gi y phép t ăng lên, nhà n ưc l i phát hành m t s gi y phép m i ñ y ñưng cung S* sang ph i. ðiu ñó d n t i s n i nh m c ô nhi m, là hi n t ưng l m phát gi y phép. Nu nhà n ưc c m th y c n si t ch t tiêu chu n c ũ thì h l i có th tham gia vào th tr ưng gi y phép b ng cách mua l i s gi y phép ñã phát hành, khi ñó ñưng cung s dch sang trái. Trong tr ưng h p có nhóm ng ưi quan tâm ñ n gi m ô nhi m môi tr ưng h mua ht s gi y phép phát hành trên th tr ưng thì nhà n ưc ti p t c phát hành nh m ñ t ñưc m c Q*. N u h l i bán s gi y phép này nhà n ưc mua l i ñ n ñ nh m t lưng Q* th tr ưng. Tóm l i: h th ng gi y phép ô nhi m m ra kh n ăng ñiu ti t ô nhi m m t cách mm d o. Nhà n ưc ti n hành ki m soát th tr ưng ho t ñ ng gi y phép ô nhi m g n gi ng nh ư th tr ưng ch ng khoán. 5.2.7.3. Kinh nghi m v h th ng quota ô nhi m các n ưc phát tri n * Vi c hình thành h th ng quota ô nhi m th tr ưng, kinh nghi m M có ba hình th c: (1) n i m ng n i b , (2) ngân hàng quota và (3) dây h i quota. Trong ba hình thc này, hình th c (1) là thích h p và có l i nh t cho ng ưi gây ô nhi m. Hình th c (2) ñư a l i thu n l i cho Nhà n ưc ki m soát h th ng quota ô nhi m. Hình th c (3) th ưng ñem l i l i ích cho ng ưi kinh doanh quota, b t l i cho c các cá nhân s n xu t và qu n lý c a Nhà nưc. * Các lo i quota ñưc phát hành khác nhau tu ỳ theo m c ñích ki m soát ô nhi m. Có th chia làm 2 lo i: Quota theo khu v c (APS) và theo ngu n phát th i (EPS). H th ng quota APS theo nguyên t c: không nh t thi t t t c các khu v c nh n ô nhi m có cùng m t tiêu chu n. Nh ư v y, trong h th ng này x có nhi u d ng quota ô nhi m c a nhi u vùng khác nhau. Khi ñó, trên th tr ưng quota ph c t p b i các lo i quota theo các vùng khác nhau có giá khác nhau. ðiu này khó kh ăn cho vi c kinh doanh quota, nh ưng s ki m soát ñưc m c ô nhi m t ng khu v c. H th ng quota EPS d a theo m c ñ và ñc tính c a ngu n phát th i. Ví d , quy ñnh s d ng 100 t n than thì c n m c 1 quota ô nhi m. H th ng quota này không quan tâm ñn n ơi ti p nh n ch t th i. Trên th tr ưng có m t giá ñ i v i lo i quota ñó. Tuy nhiên, do không phân bi t ñưc các thi t h i bên ngoài do nhi u ngu n phát th i, nên giá quota th ưng không t ươ ng ñươ ng v i m c thi t h i bên ngoài nên qu n lý môi tr ưng kém hi u qu . Tr ưng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Kinh t Tài nguyên Môi tr ưng . 107