Giống cây rừng - Chương I: Những vấn đề chính trong cải thiện giống cây rừng

191 trang vanle 1990

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giống cây rừng - Chương I: Những vấn đề chính trong cải thiện giống cây rừng", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

giong_cay_rung_chuong_i_nhung_van_de_chinh_trong_cai_thien_g.pdf

Nội dung text: Giống cây rừng - Chương I: Những vấn đề chính trong cải thiện giống cây rừng

Bμi gi¶ng m«n Gièng c©y rõng Chuyªn ngμnh: L©m häc vμ CNSH Ng−êi biªn so¹n: ThS. Hå H¶i Ninh Email: honinhvfu@gmail.com 6/2008 1
Tài liệu tham khảo - Giáo trình Giống cây rừng (tài liệu chính) sử dụng tại trường ĐHLN do GS.TS Lê Đìhình Khả và PGS.TS Dương Mộng Hùng biên soạnnăm 2003. - Giáo trình Lai giống cây rừng do GS.TS Lê Đình Khả biên soạn(thamkhảothêm). - Giáo trình Kỹ thuật nhân giống cây rừng do PGS.TS Dương Mộng Hùng biên soạn(thamkhảothêm). - Tài liệu chuyên sâu: tài liệuquản lí, pháp lệnh giống cây trồng, tiêu chuẩn ngành, qui phạmvề xây dựng và quảnlí vườngiống rừng giống, do Bộ NN & PTNT phát hành. (website: 2
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng I. Kh¸i niÖÖÖggygm vÒ c¶i thiÖn gièng c©y rõng. §Ó n¾m v÷ng ®−îc kh¸i niÖm c¶i thiÖn gièng c©y rõng cÇn hiÓu 3 thuËt ng÷ : 1. Di truyÒn häc gièng c©y rõng (Forest tree genetics): 2. Kh¸i niÖm chän gièng (Forest tree breeding): - Theo nghÜa hÑp - Theo nghÜa réng - Chän gièng c©y rõng 3. C¶i thiÖn gièng c©y rõng (Forest tree improvement): 3
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng 1. . 2. Kh¸i niÖm chän gièng (Forest tree breeding). + Theo nghÜa hÑp: Lμ sù chän läc nh÷ng c¸ thÓ tèt nhÊt trong quÇn thÓ råi lÊy s¶n phÈm gièng tõ chóng ®em ra s¶n xuÊt ëvôsauhayëløasau. + Theo nghÜa réng: Chän gièng lμ mét qu¸ tr×nh cã ®−îc nh÷ng gièng tèt víi sè l−îng lín ®Ó ®−avμo s¶n xuÊt cho vô sau, løa sau. + Chän gièng c©y rõng: Lμ lÜnh vùc nghiªn cøu vμ ¸p dông c¸c ph−¬ng ph¸p t¹o gièng c©y rõng cã ®Þnh h−íng nh− t¨ng n¨ng xuÊt, tÝnh chèng chÞu vμ nh©n c¸c gièng nμy ph¸t triÓn vμo s¶n xuÊt. 4
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng 1. 2. 3. C¶i thiÖn gièng c©y rõng (Forest tree improvement): Lμ ¸p dông c¸c nguyªn lý di truyÒn häc vμ ph−¬ng ppph¸p ch ägän gièn g ®Ó n©n g cao n¨ng xuÊt vμ chÊt l−îgîng c© y rõng theo môc tiªu kinh tÕ cïng víi viÖc ¸p dông c¸c biÖn ph¸p kü thuËt trång rõng th©m canh. 5
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng II. VÞ trÝ cña c«nggggg t¸c gièng trong s¶n xuÊt L©m ng gphiÖp. Nh− chóng ta ®· biÕt : P = G + E +A PhtGtEitAPhenotype = Gennotype + Environment + Age (KiÓu h×nh = KiÓu gen + M«i tr−êng sèng + Tuæi) -B¶n c hÊt cña c« ng t¸c s x LN lμ lμm t¨ngg¶ kh¶ n¨nggt thay ay®ævÒ ®æi vÒ kiÓu h×nh (P) : Cã 3 c¸ch. - Kh¸c víi sx NN ë chç: - NÕu t¸c ®éng vμo m«i tr−êng sèng trong c¸c giai ®o¹n: 6
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng III. Môc tiªu cña c¶i thiÖn gièng c©y rõng. z N©ng cao s¶n l−îng vμ chÊt l−îng gç (lÊy gç lμ l©m s¶n chÝnh) z LÊy qu¶, h¹t, nhùa, tinh dÇu, (LS ngoμi gç). => MT lμ trång rõng kinh tÕ z T¹o m«i tr−êng (phñ xanh) => môc tiªu c¶i t¹o m«i tr−êng. => MT kh¸c th× chØ tiªu chän läc còng kh¸c . z ChØ tiªu chän läc: -S¶n l−îng gç + chÊt l−îng gç (®é c¬ lý + h×nh d¹ng th©n) => môc tiªu sè mét . -S¶n l−îng + chÊt l−îng c¸c s¶n phÈm ngoμi gç => môc tiªu sè hai. - TÝnh chèng chÞu : Kh« h¹n , nãng , rÐt, kiÒm, mÆn, s©u bÖnh => môc tiªu m«i tr−êng (cho n¨ng suÊt cao). z Chän gièng ®a môc tiªu (multipurpose): Chän gièng ®a môc tiªu chØ cã kÕt qu¶ ®èi víi tÝnh tr¹ng cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau vμ cã t−¬ng quan thuËn. 7
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng IV. LÞch sö ph¸t triÓn cña c¶i thiÖn gièng c©y rõng. z VÒ ho¹t ®éng nghiªn cøu: ë ViÖt Nam vμ trªn thÕ giíi z VÒ h o¹t ®é ng s¶ n xuÊt : 3ii®3 giai ®o¹n chÝ hÝhnh + Giai ®o¹n 1: Thu h¸i h¹t gièng 1 c¸ch s« bå (Kh«ng qua tuyÓn chän, kiÓm nghiÖm) + Giai ®o¹n 2: Chän l©m phÇn vμ chuyÓn ho¸ rõng => môc ®Ých : h¹t gièng gåm: ph«i => ph−¬ng ph¸p di truyÒn => l¸ mÇm; néi nhò => ph−¬ng ph¸p gieo −¬m => h¹t gièng tèt th × ph«i v μ néi nhò ®Òu tèt trong tr −êng hîp nμy n©ng cao phÈm chÊt di truyÒn b»ng c¸ch tØa th−a vμ c¸ch ly, cßn nghiªn cøu phÈm chÊt gieo −¬m b»ng th©m canh vμ thu h¸i qu¶ h¹t ®óng thêi ®iÓm, cßn t¹o t¸n vμ kÝch thÝch sai hoa, lμm t¨ng s¶n l−îng h¹t vμ dÔ dμng thu h¸i. + Giai ®o¹n ba: Chän c©y tréi ®Ó x©y dung v−ên gièng vμ rõng gièng Chän l äc nh ÷ng c©y tèhÊhèt nhÊt theo KH trong quÇ ÇhÓ(n thÓ (c©y tréi) KiÓm tra di truyÒn cña nh÷ng c©y tréi nh»m chän ra nh÷ng c©y tréi nμo theo KH cã KG tèt, (c©y −u viÖt) sau ®ã tiÕn hμnh x©y dùng v−ên gièng: C©y tréi – C©y −u viÖt H÷u tÝnh H÷u tÝnh(gia ® ×nh) Sinh d−ìng Sinh d−ìng(dßng) Rõng gièng V−ên gièng Trång kh«ng theo s¬ ®å Trång theo s¬ ®å chÆt chÏ + Giai ®o¹n bèn: Chän gièng tæng hîp: => §èi víi VN chóng ta ®ang ë giai ®o¹n 2 lμ chÝnh vμ ®ang b¾t ®Çu tiÕn hμnh giai ®o¹n 3. 8
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng V. C¸c b−íc chÝnh cña mét ch−¬ng tr×nh c¶i thiÖn gièng c©y rõng. 1. Quy tr×nh c¶i thiÖn gièng c©y rõng b»ng s¬ ®å. 9
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng V. C¸c b−íc chÝnh cña mét ch−¬ng tr×nh c¶i thiÖn gièng c©y rõng. 1. Quy tr×nh c¶èõ»å¶i thiÖn gièng c©y rõng b»ng s¬ ®å. 2. C¸c b−íc chÝnh : 2.1. Chän loμi: Nguyªn t¾c chÝnh trong chän lo μi: - Phï hîp víi môc tiªu kinh tÕ hoÆc phßng hé. - Cã thÞ tr−êng tiªu thô ë trong n−íc vμ n−íc ngoμi. - Phï hîp víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu v μ ®Êt ®ai mçi vïng . -Mau ®−a l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ hoÆc phßng hé. - DÔ g©y trång hoÆc cã hiÓu biÕt kü thuËt g©y trång. 10
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng V. C¸c b−íc chÝnh cña mét ch−¬ng tr×nh c¶i thiÖn gièng c©y rõng. 1. Quy tr×nh c¶i thiÖn gièng c©y rõng b»ng s¬ ®å. 2. C¸c b−íc chÝnh : 2.1. Chän loμi: 2. 2. Chän xuÊt xø: - Ph©n bè, sinh tr−ëng trªn ®iÒu kiÖn t−¬ng øng vÞ trÝ sinh th¸i kh¸c nhau => ph©n ly tÝnh chÊt (biÕn dÞ ®Þa lÝ) t¹o ra c¸c d¹ng kh¸c nhau => gäi lμ xuÊt xø => XuÊt xø chÝnh lμ tªn ®ÞÞpa ph−¬ng mμ ng−êi ta tiÕn hμnh lÊyyg gièng Vd: tªn mét gièng ®−îc viÕt Mì, xuÊt xø L¹ng S¬n Mì, xuÊt xø Yªn B¸i. - XuÊt xø bao gåm 2 lo¹i: xuÊt xø nguyªn sinh vμ xuÊt xø ph¸i sinh. + XuÊt xø nguyªn sinh: Lμ gièng tån t¹i trong rõng tù nhiªn + XuÊt xø ph¸i sinh: Lμ xuÊt xø tån t¹i trong rõng trång Vd : Keo l¸ trμm, xuÊt xø Tr¶ng Bom - KiÓm tra, ®¸nh gi¸ xuÊt xø th«ng qua kh¶o nghiÖm => kh¶o nghiÖm xuÊt xø 11
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng V. C¸c b−íc chÝnh cña mét ch−¬ng tr×nh c¶i thiÖn gièng c©y rõng. 1. Quy tr ×nh c¶i thiÖn gièng c©y rõng b»ng s¬ ®å. 2. C¸c b−íc chÝnh : 2.1. 2. 3. Chän läc c©y tréi v μ g©y t¹o gièng míi: -Do hiÖn t−îng ph©n ly h÷u tÝnh trong mét quÇn thÓ (mét xuÊt xø) c¸c c¸ thÓ cã ®Æc ®iÓm di truyÒn rÊt kh¸c nhau v× thÕ ph¶i tiÕn hμnh chän läc ®Ó cã ®−îc c¸ thÓ tèt nhÊt. - VÒ c©y tréi : C©y tréi lμ c©y cã sinh tr−ëng nhanh nhÊt trong rõng, cã chÊt l−îng gç còng nh− c¸c s¶n ppô¹yhÈm kh¸c theo môc ®Ých kinh tÕ ®¹t yªu cÇu cao nhÊt cña nhμ chäägn gièn g. + C©y tréi dù tuyÓn : c©y tréi chän b»ng m¾t + C©y tréi ®−îc chän läc dùa vμo kÕt qu¶ ®iÒu tra thùc ®Þa + C©y −u viÖt: Lμ c©y tréi cã KG tèt ®−îc chän th«ng qua kh¶o nghiÖm hËu thÕ => toμn bé viÖc chän läc nh− trªn gäi lμ viÖc chän läc theo nghÜa hÑp vμ rÊt phô thuéc vμo tù nhiªn. - §Ó t¨ng nguån nguyªn liÖu dïng cho chän läc con ng−êi tiÕn hμnh c«ng t¸c lai gièng nh»m t¹o biÕn dÞ tæ hîp mét c¸ch cã ®Þnh h−íng theo môc tiªu chän gièng. -Ngoμi lai gièng ®èi víi c©y rõng cßn ¸p dông ph−¬ng ph¸p g©y ®ét biÕn cÊu tróc NST hay ®ét biÕn gen gäi chung l μ ph−¬ng ph¸p g©y ®ét biÕn ®Æc biÖt l μ ®ét biÕn sè l −îng NST (gäi l μ ph−¬ng ph¸p ®a béi thÓ). 12
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng V. C¸c b−íc chÝnh cña mét ch−¬ng tr×nh c¶i thiÖn gièng c©y rõng. 1. Quy tr×nh c¶i thiÖn gièng c©y rõng b»ng s¬ ®å. 2. C¸c b−íc chÝnh : 2.1. 2.4. Kh¶o nghiÖm gièng: Lμ so s¸nh gièng t¹o ra víi gièng ®¹i trμ cã s½n trong s¶ÊØ¶n xuÊt chØ cã nh÷ng gièng nμo cã n¨ng suÊt cao, phÈm chÊt tèt hay chèng chÞu cao míi ®−îc nh©n gggièng ®−a vμo s¶n xuÊt. 13
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng V. C¸c b−íc chÝnh cña mét ch−¬ng tr×nh c¶i thiÖn gièng c©y rõng. 1. Quy tr ×nh c¶i thiÖn gièng c©y rõng b»ng s¬ ®å. 2. C¸c b−íc chÝnh : 2.1. 2.5. Nh©n gièng: Lμ b−íc cuèi cïng cña mét ch −¬ng tr×nh c¶i thiÖn gièng . §Ó gi÷ ®−îc c¸c ®Æc tÝnh tèt cña c©y gièng ng−êi ta th−êng dïng c¸c ph−¬ng thøc nh©n gièng kh¸c nhau. Cã 3 h×nh thøc nh©n gièng: - Nh©n gièng b»ng h¹t: LÊy h¹t tõ xuÊt xø tèt (tõ gièng tèt) trång vμo rõng gièng hay v−ên gggièng sau ®ã lÊy y¹ h¹t ®−a vμo s¶n xuÊt. - Nh©n gièng sinh d−ìng: §©y lμ ph−¬ng thøc ph©n bμo vÒ c¬ b¶n kh«ng cã sù t¸i tæ hîp cña chÊt liÖu di truyÒn cho nªn c¸c c©y míi ®−îc t¹o ra vÉn gi÷ nguyªn c¸c ®Æc tÝnh vèn cã cña c©y mÑ lÊy vËt liÖu gièng. VËt liÖu lÊy gièng sinh d−ìng (hom, cμnh ghÐp, m«, ) t¹o c©y gièng sau ®ã ®em trång vμo rõng gièng hay v−ên gièng sau ®ã lÊy vËt liÖu sinh d −ìng tõ rõng vμ v−ên gièng n μyy® ®−aav vμo s¶n xuÊt. - KÕt hîp gi÷a nh©n gièng sinh d−ìng vμ b»ng h¹t: LÊy vËt liÖu sinh d−ìng ®em trång vμo v−ên gièng theo s¬ ®å chÆt chÏ (cña nhiÒu dßng v« tÝnh) sao cho 2 c©y gièng trong cïng mét dßng trong v−ên gièng kh«ng cã c¬ héi giao phÊn víi nhau, nh− vËy h¹t gièng thu ®−îc lμ kÕt qu¶ cña lai kh¸c dßng => t¹o ra −u thÕ lai vμ ®−a vμo s¶n xuÊt. 14
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng VI. B¶o tån nguån gen c©y rõng. - Kh¸i niÖm nguån gen: Lμ nh÷nggggy vËt thÓ mang th«ng tin di truyÒn sinh häc ®−îc ding lμm ®èi t−îng ®Ó t¹o ra hay tham ra t¹o ra nh÷ng gièng míi ë §V, TV hay VSV. (c©y, h¹t gièng, h¹t phÊn, m« ph«i, ) - Kh¸i niÖm b¶o tån nguån gen c©y rõng: ChÝnh lμ b¶o tån c¸c vËt thÓ mang th«ng tin di truyÒn sinh häc m μ ®èi t −îng cã thÓ tham gia hoÆc t¹o ra gièng míi ë c©y rõng. - Sù cÇn thiÕt cña b¶o tån c©y rõng: C©y rõng rÊt ®a d¹ng vμ phong phó trong ®ã cã rÊt nhiÒu loμi c©y quÝ hiÕm vμ cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao. Ngμy nay con ng −êi míi khai th¸c sö dông cã hiÖu qu¶ mét sè lo μiitrongsèh trong sè hμng ngh×n loμi cã s½n trong tù nhiªn lý do ch−a biÕt gi¸ trÞ kinh tÕ hoÆc biÕt nh−ng ch−a cã ®iÒu kiÖn sö dông. Do khai th¸c kh«ng hîp lý, bõa b·i mμ tÝnh ®a d¹ng sinh häc hiÕm dÇn l μm chhåo nguån gen m ÊtdÇÊt dÇn v× thÕ mμ khi biÕt ® −îi¸tÞkihtÕîc gi¸ trÞ kinh tÕ hoÆc gi¸ trÞ khoa häc cña chóng hay ®iÒu kiÖn sö dông th× l¹i kh«ng cßn n÷a. ChÝnh v× vËy cÇn ph¶i b¶o tån nguån gen c©y rõng. 15
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng VII. Quan hÖ gi÷a c¶i thiÖn gièng c©y rõng víi di truyÒn häc vμ chän gièng c©y n«ng nghiÖp . - Chän gièng nãi riªng vμ c¶i thiÖn gièng c©y rõng nãi chung lμ mét lÜnh vùc häc thuËt dùa trªn nguyªn lý c¬ b¶n cña di truyÒn häc còng nh− c¸c ph−¬ng ph¸p chän gièng c©y NN phæ biÕn, xong chän gièng hay c¶i thiÖn gièng c©y rõng vÉn cã mét sè nÐt ®Æc tr−ng riªng: + C©y rõ ng cã ph h©n bè tù nhi ªn réng ch o nªn nã th −êêbng bao gå åm nhiÒ u d¹ng biÕn dÞ ®Þa lý (nhiÒu xuÊt xø) nªn viÖc chän xuÊt xø lμ rÊt cã hiÖu qu¶. + C¸c loμi c©y rõng chñ yÕu lμ giao phÊn trong khi c¸c c©y n«ng nghiÖp chñ yÕu lμ tù thô phÊn. KÕt qu¶ giao phÊn kh¸c víi tù thô phÊn ë 2 ®iÓm: • Giao phÊÇÓåÓÊn trong quÇn thÓ lu«n tån t¹i 3 kiÓu gen : AA, Aa vμ aa trong khi AA vμ Aa l¹i cã cïng KH nªn ng−êi ta ph¶i chän nhiÒu lÇn míi cho gièng tèt. • Nhê hiÖn t−îng giao phÊn mμ tÝnh ®a d¹ng cña quÇn thÓ giao phÊhÊn l μ cao rÊt so víi qu Çn thÓ tù th ô phÊ hÊn. => V× vËy nguån biÕn dÞ tù nhiªn cña c©y rõng lμ rÊt phong phó, v× thÕ ®èi víi chän gièng c©y rõng th× chän lμ chÝnh cßn t¹o lμ cÇn thiÕt. 16
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng VII. Quan hÖ gi÷a c¶i thiÖn gièng c©y rõng víi di truyÒn häc vμ chän gièng c©y n«ng nghiÖp . Cây lâm nghiệp Di truyền học Cây nông nghiệp + C©y rõng cã ®êi sèng dμi ngμy => mÊt nhiÒu thêi gian v× thÕ ®èi víi c©y © rõ ng ng−êi ta th −êêãhng cã ph−¬ng ph¸ph¸ c hän l äc sí m. + NhiÒu loμi c©y rõng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n sinh d−ìng => b¶o tån nh÷ng ®Æc ®iÓm quý cña c©y tèt ë thÕ hÖ sau. + S¶n phÈm thu ho¹ch tõ c©y rõng phÇn lín kh«ng liªn quan nhiÒu ®Õn søc khoÎ cña ng−êi tiªu dïng. Sö dông nh÷ng kü thuËt c«ng nghÖ sinh häc tiªn tiÕn (chuyÓn gen) kh«ng bÞ c¶n trë, lªn ¸n. + C©y rõng ®−îc ph©n bè trong hÖ sinh th¸i quÇn x· sinh vËt cã thμnh phÇn lo μi rÊt phøc t¹p . V × vËy c«ng t¸c b¶o tån nguån gen g¾n liÒn víi viÖc b¶o tån c¶ hÖ sinh th¸i. 17
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng VIII. Qu¶n lÝ gièng. - . - Do c©y rõng cã chu kú kinh doanh dμi nªn chÊt l−îng gièng ban ®Çu ®em trång cã ¶nh h−ëng rÊt lín tíi kÕt qu¶ cña s¶n xuÊt kinh doanh v × thÕ m μ vÊn ®Ò qu¶n lÝ gièng ®Æc biÖt ® −îc quan t©m. - HiÖn nay ë n−íc ta ®ang l−u tr÷ c¸c gièng cã nguån gèc rÊt kh¸c nhau do: + C¸c c¬ së s¶n xuÊt gièng cung cÊp ë ®Þa ph−¬ng. + §−îc mua b¸n tù do trªn thÞ tr−êng lμ nguån gièng hçn t¹p. + Do c¸c c«ng ty liªn hiÖp tù nhËp vÒ tõ n −íc ngo μi hoÆc do mét sè c¸n bé mang tõ n−íc ngoμi vÒ. + Do c¸c c¬ së nghiªn cøu, c¸c viÖn khoa häc trao ®æi víi n−íc ngoμi lμ nggggguån gièng gèc theo c¸c xuÊt xø ®−îîÞc x¸c ®Þnh. 18
Ch−¬ng I. Nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trong c¶i thiÖn gièng c©y rõng VIII. Qu¶n lÝ gièng. + Nguån gièng cña c¸c dù ¸n trång rõng do c¸c tæ chøc quèc tÕ cung cÊp. + Nguèn gièng do c¸c c¬ quan nghiªn cøu chän t¹o trong thêi gian gÇn ®©y lμ gièng ®· ®−îc chän läc, lai gièng vμ kh¶o nghiªm gièng. =>Nh− vËy, nguån gèc gièng lμ rÊt kh¸c nhau nªn chÊt l−îng còng rÊt kh¸c nhau. Do ®ã ®Ó ®¶m b¶o chÊt l−îng gièng cho trång rõng ph¶i t¨ng c−êng c«ng t¸c qu¶n lÝ gièng. + Kh¸c víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, ¶nh h−ëng cña gièng tèt ®−îc thÓ hiÖn rÊt nhanh nªn khuyÕn khÝch ®−îc ng−êi d©n sö dông gièng tèt. Trong khi ®ã ¶nh h−ëng cña gièng tèt trong kinh doanh rõng lμ rÊt l©u dμi. V× thÕ bªn c¹nh viÖc tuyªn truyÒn ®éng viªn khuyÕn kÝch, cÇn ph¶i cã chÝnh s¸ch hç trî ng−êi d©n sö dông gièng tèt. 19
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 1
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 1. Vai trß cña kh¶o nghiÖm loμivμ xuÊt xø trong c¶i thiÖngièng c©yrõng. B−íc ®Çu tiªn cña mét ch−¬ng tr×nh c¶i thiÖn gièng c©y rõng th× ®Òu ®−îcb¾t ®Çu b»ng viÖcchänloμivμ xuÊt xø phï hîp víi môc tiªu kinh doanh vμ phïhîpvíi®iÒukiÖnsinhth¸i ë n¬i qui ho¹ch trång rõng. §Ó chän ®−îc loμivμ xuÊt xø nh− vËy ta ph¶i tiÕn hμnh kh¶o nghiÖm. KN loμivμ xuÊÊt xø chÝnh lμ lîi dông nh÷ng biÕndÞDTcã s½n trong TN mét c¸ch cã c¬ së khoa häc, th«ng qua KN g©y trång trong nh÷ng ®iÒu kiÖn míi. ChÝnh v× vËy, mμ KN mét c¸ch nghiªm tóc kh«ng nh÷ng tiÕt kiÖm ®−îc c«ng søc, kinh phÝ, thêi gian tr−íc khi më réng mét ch−¬ng tr×nh trång rõng, mμ cßn tr¸nh ®−îc nh÷ng thÊt bÞ kh«ng ®¸ng cã. 2
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø - Kh¶o nghiÖm loμi: Lμ viÖc ®em nhiÒu loμi c©y cïng ®¸p øng ®−îc môc tiªu kinh doanh ®Ó ra trång thö ë mét n¬i còng nh− ®em trång tõng loμi c©y ë nh÷ng n¬i cã ®iÒ u kiÖ n si nh th¸i kh¸ c nh au nh»m t ×m ra nh÷ng loμii© c©y phï hîp nhÊt víi ®iÒu kiÖn sinh th¸i ë tõng vïng. - Kh¶o nghiÖm xuÊt xø: Lμ c«ng viÖc ®−îc tiÕn hμnh trång thö nh÷ng xuÊt xø kh¸c nhau cña nh÷ng loμi c©y ®· ®−îc chän läc trªn cïng mét vÞ trÝ hoÆc ng−îc l¹i tõng xuÊt xø trªn nh÷ng vÞ trÝ kh¸c nhau nh»m t×m ra nh÷ng xuÊt xø phï hîp nhÊt víi tõng vïng trång rõng cô thÓ. -Nh− vËy, theo quy luËt trªn kh¶o nghiÖm loμi lu«n ph¶i ®i tr−íc kh¶o nghiÖm xuÊt xø. Xong trong thùc tÕ c¸c nh μ chän gièng ®· biÕt mét c¸ch kh¸ chi tiÕt nh÷ng th«ng tin vÒ nh÷ng loμi kh¶o nghiÖm th× cã thÓ tiÕn hμnh bè trÝ kh¶o nghiÖm ®ång thêi loμi vμ xuÊt xø trong cïng mét lÇn t¹i cïng mét vÞ trÝ => ThÝ nghiÖm nh− vËy ®−îc gäi lμ thÝ nghiÖm kh¶o nghiÖm loμi – xuÊt xø. => C¸ch bè trÝ nμy tiÕt kiÖm ®−îc thêi gian, xong ®æi l¹i diÖn tÝch cña khu vùc tiÕn hμnh kh¶o nghiÖm l¹i ph¶i lín h¬n rÊt nhiÒu. 3
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø C¬ së khoa häc cña kh¶o nghiÖm loμi – xuÊt xø -Do kÕt qqqu¶ cña qu¸ tr×nh chäääùn läc tù nhiªn d iÔn ra trong gé mét thêi gian kh¸ dμi mμ dÉn tíi hiÖn t−îng ph©n li tÝnh chÊt, nhÊt lμ loμi c©y rõng cã ph©n bè réng. KÕt qu¶ lμ trong ph¹m vi mçi loμi ®· xuÊt hiÖn nhiÒu biÕn dÞ di truyÒn (cña c¶ quÇn thÓ øng víi ®iÒu kiÖn ®ã). §èi víi lo μi cã khu ph©n bè c μng réng ë nhiÒu vÞ trÝ ®Þa lÝ kh¸c nhau th× cμng cã nhiÒu biÕn dÞ di truyÒn. Do ®ã nhμ chän gièng cã nhiÒu c¬ héi lùa chän ®−îc nhiÒu biÕn dÞ di truyÒn do nhu cÇu kinh tÕ ®Æt ra vμ thÝch hîp víi ®iÒu kiÖn vïng quy ho¹ch trång rõng. - Nh÷ng biÕn dÞ ë møc ®é lín chÝnh lμ loμi kh¸c nhau, cßn møc ®é biÕn dÞ nhá th× t¹o xuÊt xø kh¸c nhau. - Kh¶o nghiÖm loμi – xuÊt xø chÝnh lμ viÖc lîi dông biÕn dÞ di truyÒn cã½tã s½n trong t ù nhiª n mét ét¸hã c¸ch cã c¬ së ëkhh khoa häc, nã ã® ®−îc coiil lμ ph−¬ng ph¸p chän gièng nhanh vμ rÎ tiÒn nhÊt. Ngoμi ra kh¶o nghiÖm loμi – xuÊt xø cßn gióp cho c¸c nhμ s¶n xuÊt tr¸nh ®−îc nh÷nggggg rñi do kh«ng ®¸ng cã trong s¶n xuÊt kinh doanh. 4
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 2. Nh÷ng kh¸i niÖm ®−îc dïng trong kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø. 2.1. Loμi. (Species) TËp hîp nh÷ng c¸ thÓ sinh vËt cã: C¸c ®Æc tr−ng h×nh th¸i c¨n b¶n gièng nhau. Cã ®Æ c t r−ng sihlýinh lý – h¸ho¸ n h− nhau. Cã cïng mét khu ph©n bè ®Þa lý – sinh th¸i. Lμ ®Æc ®iÓm sinh th¸i ®Æc tr−ng bëi giíi h¹n sinh th¸i cña tõng nh©n tè sinh th¸i (giíi h¹n d−íi, d−íi h¹n trªn, ®iÓm cùc thuËn) Cã thÓ giao phèi víi nhau vμ cho con lai h÷u thô. Giao phèi: + Ph¶i cho ®êi sau h÷u thô (vÝ dô: ngùa lai víi Lõa t¹o ra con La nh−ng La kh«ng gäi l μ loμiiv v× ®êi sau bÊt thô) + §Ó giao phèi ®−îc còng lμ do cã sù trïng hîp vÒ thêi ®iÓm ra hoa, cÊu t¹o hoa phï hîp, còng nh− cã sù phï hîp vÒ sinh lý trong qu¸ tr×nh giao phèi Cã bé NST gièng nhau vÒ sè l−îng, h×nh d¹ng còng nh− thø tù gen trªn tõng cÆp NST. 5
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 2.2. Loμi phô. (Sub species) Lμ ®¬n vÞ ph©n lo¹i d −íi lo μi bao gåm tËp hîp c¸c c¸ thÓ cña cïng mét loμi cã Ýt nhiÒu kh¸c biÖt víi ®Æc tr−ng cña loμi. 2.3. Thø (Variety – th−êng dïng cho TV), nßi (Race – dïng cho §V) Lμ nh÷ng biÕn ®æi xuÊt ph¸t tõ cïng mét loμi ®iÓn h×nh ®−îc thÓ hiÖn mét c¸ch rêi r¹c trong quÇn thô hoang d¹i hay ®−îîgäc gäi lμ nh÷nggÞggép biÕn dÞ kh«ng g¾n víi mét khu ph©n bè râ rμng. Thø (nßi) vμ loμi phô : §¬n vÞ ph©n lo¹i d−íi loμi xong gi÷a chónggù cã sù kh¸c nhau râ rμng, loμi ppôghô g¾n víi m ét khu ph©n bè x¸c ®Þnh, thø n»m t¶n m¹n rêi r¸c ë nhiÒu khu ph©n bè kh¸c nhau. 6
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 2.4. Nßi ®Þa lÝ, xuÊt xø vμ l« h¹t. - Nßi ®Þa lÝ (Geoggpyraphycal race): Mét loμi trong qu¸ tr×nh sinh s¶n t¹o ra c¸c biÕn dÞ vμ lμm cho sè l−îng lín thªm trong khi kh«ng gian dinh d−ìng cña khu ph©n bè th× cã h¹n, do vËy nã cÇn chiÕm lÜnh nh÷ng m«i tr−êng sèng míi (tøc lμ qu¸ tr×nh ph©n li tÝnh chÊt). ë mçi mét m«i tr−êng míi nμy th× nh÷ng c¸ thÓ nμo thÝch øng ®−îc sÏ tån t¹i, cßn nh÷ng c¸ thÓ nμo mμ kh«ng thÝ ch ø ng sÏ bÞ ® μo th¶i. ( tø c l μ nh÷ng biÕn dÞ nμo cãlã lîi sÏ gi i÷ lil¹i cßn biÕn dÞ nμo kh«ng thÝch øng sÏ bÞ ®μo th¶i). Nh÷ng biÕn dÞ cã lîi sÏ ®−îc tÝch luü qua thêi gian sÏ h×nh thμnh nªn nh÷ng loμi h×nh sinh th¸i ®Æc tr−ng cho mçi vïng ®Þa lý. VÝ dô :G: Gμ (lÊy chøng , lÊy thÞt , g μ chäi), Kh¸i niÖm: Lμ mét nh¸nh cña loμi bao gåm nh÷ng c¸ thÕ gièng nhau vÒ di truyÒn cã cïng nguån gèc chiÕm lÜnh mét vïng l·nh thæ riªng biÖt do ®ã ®· thÝch nghi ®−îc vïng l·nh thæ ®ã qua chän läc tù nhiªn. Mçi nßi ®Þa lÝ cã ®Æc ®iÓm c¬ b¶n: +M«t¶®+ M« t¶ ®−îc b»ng nghiª hiªn cø u ®iÒ u t ra ®Ó ph© h©n biÖt ® −îc víi c¸ c nßi kh¸ c + KÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ l©u dμi th«ng qua chän läc tù nhiªn + Tån t¹i mét c¸ch tù nhiªn trong mét hoμn c¶nh t−¬ng ®èi râ rμng øng víi mét vÞ trÝ ®Þa lÝ cô thÓ 7
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 2.4. Nßi ®Þa lÝ, xuÊt xø vμ l« h¹t. - XuÊt xø : Lμ tªn ®Þa ph−¬ng mμ ng−êi ta tiÕn hμnh lÊy vËt liÖu gièng (h¹t, hom, cμnh, ) + Khi gi÷a c¸c xuÊt xø cã sù kh¸c nhau râ rμng vÒ h×nh th¸i vμ di truyÒn th× xuÊt xø lμ nßi ®Þa lÝ + Khi gi÷a c¸c xuÊt xø kh«ng cã sù kh¸c nhau vÒ h×nh th¸i vμ di truyÒn mμ chØ kh¸c nhau vÒ tû lÖ sèng, søc sinh tr−ëng th× ng−êi ta gäi nã l μ kiÓu sinh häc (biotype) + Khi gi÷a c¸c xuÊt xø kh«ng cã sù kh¸c biÖt nhau nμo c¶ th× chóng ®¬n thuÇn ®−îc coi lμ nguån h¹t (seed source) + Khi vËt liÖu gièng ® −îc lÊy tõ rõng tù nhiªn (cã thÓ rõng nguyªn sinh hay thø sinh) th× ng−êi ta gäi lμ xuÊt xø nguyªn sinh. Cßn lÊy h¹t tõ nguån lμ rõng trång th× ®−îc gäi lμ xuÊt xø ph¸i sinh => XuÊt xø nguyªn sinh chØ lμ nh÷ng c©y b¶n ®Þa hoÆc c©y nhËp néi. 8
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 2.4. Nßi ®Þa lÝ, xuÊt xø vμ l« h¹t. - Nßi ®Þa ph−¬ng (Land race): Lμ mét quÇn thÓ cña nh÷ng c¸ thÓ ®· thÝch øng víi ®iÒu kiÖn hoμn c¶nh ®−îc g©y trång vμ cho h¹t h ÷uthôu thô. Khi mét xuÊt xø ®−îc g©y trång trong hoμn c¶nh míi th× nh÷ng c¸ thÓ thÝch øng nhÊt víi hoμn c¶nh g©y trång, ®−îc chän läc tù nhiªn gi ÷ l¹i v μ cã thÓ dïng l μm nguån h¹t ®Ó g©y trång rõng míi ®−îc coi lμ nßi ®Þa ph−¬ng. - L« h¹t (Seed lot): Lμ mét sè l−îng h¹t gièng ®−îc thu h¸i trong mét lÇn cô thÓ do mét nhãm ng −êi cô thÓ thùc hiÖn ë mét khu rõng cô thÓ. Nh− vËy mét xuÊt xø cã thÓ bao gåm mét sè l« h¹t cã chÊt l−îng kh¸c nhau (kh¸c nhau vÒ phÈm chÊt di truyÒn vμ phÈm chÊt gieo −¬m). 9
3. Kh¶ n¨ng t¨ng thu trong chän loμi vμ xuÊt xø. - Kh¸i niÖm t ¨ng thu di truyÒn :L: Lμ phÇn t¨ng thªm ®¹t ® −îc (tuú môc tiªu kinh doanh) nhê viÖc ¸p dông c¸c biÖn ph¸p chän läc. - Qua kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø ta cßn thu ®−îc mét l−îng t¨ng thu di truyÒn nhÊt ®Þnh + Kh¶ n¨ng t¨ng thu khi chän loμi vμ xuÊt xø cßn phô thuéc vμo: §Æc ®iÓm biÕn dÞ, ph¹m vi ph©n bè cña loμi vμ ph¹m vi biÕn dÞ. 10
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 4. TrËt tù c«ng viÖc trong kh¶o nghiÖm loμi - xuÊt xø. - §Ó cho kh¶o nggÖhiÖm loμi – xuÊt xø thμnh c«ng tr¸nh ®−îggîc rñi ro kh«ng ®¸ng cã cÇn ph¶i tu©n thñ nghiªm ngÆt c¸c b−íc sau ®©y: bao gåm 8 b−íc chÝnh + Thø nhÊt: X¸c ®Þnh râ môc tiªu kh¶o nghiÖm (chän loμi xuÊt xø ®Ó lμm g× vμ ë ®©u?) + Thø hai: Tham kh¶o tμi liÖu: + Thø ba: X©y dùng kÕ ho¹ch kh¶o nghiÖm bao gåm kÕt luËn c«ng viÖc, tæng kinh phÝ, nh©n lùc vμ ®Êt ®ai. + Thø t−: Thu thËp loμi vμ xuÊt xø cho kh¶o nghiÖm. + Thø n¨m: ThiÕt kÕ kü thuËt v −ên −¬m vμ ®¸nh gi¸ sím bao gåm chän ®Êt sau ®ã thiÕt kÕ s¬ ®å v−ên −¬m vμ ch¨m sãc c©y con, ®¸nh gi¸ sím. + Thø s¸u: ThiÕt kÕ thÝ nghiÖm kh¶o nghiÖm ë rõng trång ,chän lËp ®Þa thiÕt kÕ s¬ ®å trång vμ chän gi¶i ph¸p phï hîp. + Thø b¶y: §¸nh gi¸ kÕt qu¶ kh¶o nghiÖm thu ® −îc sè liÒu, ph©n tÝch sè liÖu v μ ®¸nh gi¸ sè liÖu.( tõng thêi kú, mçi cÊp tuæi, rõng non, rõng sμo, ). + Thø t¸m: Chän quÇn thô lÊy gièng => thu thËp h¹t => chÕ biÕn cÊt gi÷ h¹t cã thÓ trao ®æi h¹t gièng. 11
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 5. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n khi chän loμi xuÊt xø. 5.1. X¸c ®Þnh vμ tu©n thñ môc tiªu trång rõng ®Æt ra cho khu vùc. X¸c ®Þnh môc tiªu vμ tu©n thñ môc tiªu lμ ®iÒu cã ý nghÜa then chèt cña mét ch −¬ng tr ×nh c¶i thiÖn gièng c©y rõng. Môc tiªu cña bÊt cø mét ch−¬ng tr×nh kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø nμo ®Òu lμ: 1- X¸c ®Þnh t¸c ®éng qua l¹i gi ÷aloa loμivi vμ xuÊt xø víi ho μn c¶nh m«i tr−êng n¬i kh¶o nghiÖm. 2- X¸c ®Þnh loμi vμ xuÊt xø cã gi¸ trÞ kinh tÕ hoÆc phßng hé cao nhÊt cho vïng ® −îc kh¶o nghiÖm . 3- T×m hiÓu s©u s¾c h¬n c¸c ®Æc tÝnh h×nh th¸i vμ sinh häc cña loμi vμ xuÊt xø. 12
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 5.2. N¾m v÷ng ®Æc ®iÓm sinh th¸i häc cña loμi - xuÊt xø ®Þnh ®em kh¶o nghiÖm v μ ®iÒu kiÖn lËp ®Þa n¬i kh¶o nghiÖm . - Khi chän ®−îc loμi vμ xuÊt xø ®−a vμo kh¶o nghiÖm th× viÖc n½m v÷ng ®iÒu kiÖn lËp ®Þa cña n¬i kh¶o nghiÖm còng nh− ®Æc ®iÓm sinh th¸i cña loμi - xuÊt xø lμ yÕu tè quan träng nhÊt quyÕt ®Þnh sù thμnh b¹i cña kh¶o nghiÖm. C¸c néi dung cÇn quan t©m lμ: + §Æc ®iÓm ph©n bè (to¹ ®é ®Þa lÝ): + §é cao so víi mÆt n−íc biÓn: + §Æc ®iÓm khÝ hËu, l−îng m−a hμnh n¨m, nhiÖt ®é trung b×nh n¨m, nhiÖt ®é cùc h ¹n cò ng nh− ®é d μi ccÕus¸gtogghiÕu s¸ng trong ngμy: + §èi víi loμi môc tiªu lμ sinh s¶n: 13
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 5.3. Chän loμi vμ xuÊt xø cã n¬i nguyªn s¶n cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu, ®Êt ®¹ i t−¬ng ®ång víi ®iÒu kiÖn khÝ hË u vμ ®Êt ®a i ë n¬ i kh¶o nghiÖm. Trong tr−êng hîp nμy ta ph¶i lÊy n¬i kh¶o nghiÖm l μmm®Ých: ®Ých: -Loμi vμ xuÊt xø cã n¬i nguyªn s¶n cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu, ®Êt ®ai gggièng n¬i kh¶o ng gÖhiÖm th× kh¶ n¨ng thμnh c«ng cμng cao. -Loμi vμ xuÊt xø cã n¬i nguyªn s¶n cã khÝ hËu, ®Êt ®ai cμng kh¾c nghiÖt h¬n ë nh÷ng n¬i kh¶o nghiÖm th× cμng dÔ thμnh c«ng h¬n vμ ng−îc l¹i. 14
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 5.4. Kh«ng ®−a c©y ®Õn n¬i kh¶o nghiÖm qu¸ kh¾c nghiÖt so víi n¬i nguyªn s¶n . - Kh«ng ®−a c©y tõ vïng ven biÓn ®Õn n¬i cã khÝ hËu lôc ®Þa. - Kh«ng ®−a c©yËéggy tõ n¬i cã khÝ hËu Ýt dao ®éng trong n¨m ®Õn n¬i cã khÝ hËu dao ®éng m¹nh trong n¨m. - Kh«ng nªn ®−a c©y tõ n¬i cã vÜ ®é cao hay cã ®é cao lín h¬n ®Õn n¬i cã vÜ ® é thÊ p h ay ® é cao thÊ p vμ ng−îc lliX¹i. Xong l li¹i cã ãhÓ thÓ ®−a c©y tõ n¬i cã ®é cao lín h¬n ë vÜ ®é thÊp tíi n¬i cã ®é cao nhá ëvÜ®écao.ë vÜ ®é cao. - Kh«ng nªn ®−a c©y tõ n¬i cã ®Êt baz¬ ®Õn n¬i cã ®Êt axÝt vμ ng−îc l¹i. HoÆc kh«ng ®−a tõ n¬i cã ®Êt Gl©y ®Õn n¬i cã ®Êt c¸t vμ ng−îc l¹i. 15
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 6. Nguyªn t¾c chÝnh khi chän ®Þa ®iÓm vμ c©y lÊy h¹t. 616.1. C¬ s¬ (lýd(lý do ): V× mét sè l« h¹t xÊu cña mét xuÊt xø tèt ch−a h¼n ®· cho kÕt qu¶ kh¶o nghiÖm tèt h¬n mét sè l« h¹t xÊu cña mét xuÊt xø trung b×nh, v× thÕ ®Ó ph¶n ¸nh tuy thùc b¶n chÊt xuÊt xø th× viÖc chän ®Þa ®iÓm vμ c©yyy¹ lÊy h¹t lμ ®ÆÆÖc biÖt cã ý ýg nghÜa. - §Þa ®iÓm thu h¸i ph¶i ®¹i diÖn cho tõng khu ph©n bè th−êng ®ã lμ vïng trung t©m ph©n bè cña loμi (quÇn x· nμo hÖ sè tæ thμnh cñlña loμi®ãi ®ã cao nhÊ hÊ)t) - Tuú loμi cã ph©n bè réng hay hÑp mμ sè mÉu h¹t thu thËp nhiÒu Ýt kh¸c nhau . 16
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 6.2. Tiªu chuÈn c©y lÊy h¹t. - C©y lÊy h¹t th −êng ®−îc thèng nhÊt l μ c©y tréi (plus tree) theo tiªu chuÈn chän gièng. -Sè l−îng c©y lÊy h¹t ë mçi xuÊt xø ®−îc dao ®éng tõ 10 – 15 c©y. => §èi víi rõ ng tù nhiª n th × c¸©¸c c©y nμy ph¶ih¶i c¸ ch xa nh au Ýt nhÊt 100 m/ c©y © ®Ó tr¸nh hiÖn t−îng giao phèi gÇn. => Chó ý tiªu chuÈn c©y lÊy h¹t ph¶i ®ång nhÊt trong mét ch−¬ng tr×nh kh¶o nghiÖhiÖm. - C¸c l« h¹t cÇn ®−îc ghi chÐp ®Çy ®ñ sè hiÖu c©y, to¹ ®é ®Þa lÝ, ®é cao tuyÖt ®èi, l−îng m−a hμng n¨m, nhiÖt ®é trung b×nh n¨m. -H¹t cñ¶ÓÓÓña tõng c©y ph¶i ®Ó riªng ®Ó cã thÓ dïng lμm nguyªn liªu cho kh¶o nghiÖm hËu thÕ tøc lμ kiÓm tra phÈm chÊt di truyÒn b»ng kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ ®êi sau, => qui ra hÖ sè di truyÒn. 17
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 7. X©y dùng vμ ®¸nh gi¸ kh¶o nghiÖm loμi – xuÊt xø. 7.1 . X©y dùng kh¶o nghiÖm . - Kh¶o nghiÖm ®−îc x©y dùng ë n¬i cã ®iÒu kiÖn lËp ®Þa ®¹i diÖn vμ ®iÓn h×nh cho vïng cÇn qui ho¹ch trång rõng sau nμy. - Kh¶o nghiÖ hiÖm ph¶i h¶i ® −îc bètÝ®ñlÇbè trÝ ®ñ lÇn lÆp lÆ l ¹i i( (≥3) vμ ph¶ih¶i cã c¸ c l oμi – xuÊt xø ®Þa ph−¬ng lμm ®èi chøng vμ ph¶i ®−îc theo dâi ®ñ thêi gian cÇn thiÕt. - Qui m« kh¶o nghiÖm ph¶i phï hîp víi ®iÒu kiÖn cÇn cã: §iÒu kiÖn ®Êt ®ai, kinh phÝ hÝ, lù c l −îng c ¸n bé, ®iÒu kiÖ n ®i l ¹i vμ ®Æc biÖt ph¶i h¶i ®¶ m b¶ o d uy t r× ®−îc kh¶o nghiÖm cho ®Õn khi kÕt thóc (trong kÕ ho¹ch). - Trong qu¸ tr×nh x©y dùng vμ qu¶n lÝ kh¶o nghiÖm ph¶i ®−îc thùc hiÖn ®Çy ®ñ c¸c biÖn ph¸p h¸ kü thu Ët l© m si nh cÇ n thiÕt vμ b¶o vÖ thÝ nghiÖ hiÖm ch u ®¸ o, chØ nh− vËy th× sè liÖu thu thËp ®−îc tõ kh¶o nghiÖm míi ph¶n ¸nh ®óng vμ kh¸ch quan. 18
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 7.2. §¸nh gi¸ kh¶o nghiÖm. - §¸nhgi¸ëgiai®o¹nv¸nh gi¸ ë giai ®o¹n v−ên −¬m : dùa trªn c¸c chØ tiªu sau + Tû lÖ sèng quan träng nhÊt v× tû lÖ sèng ph¶n ¸nh kh¶ n¨ng thÝch øng cña loμi – xuÊt xø ®èi víi m«i tr−êng sèng míi. +Siht+ Sinh tr−ëhiÒëng chiÒu cao. - §¸nh gi¸ ë giai ®o¹n rõng trång. + C¸c chØ tiªu ®−îc tiÕn hμnh ®¸nh gi¸ ë rõng trång nμy lμ: tû lÖ sèng, chiÒu cao vót ngän, chiÒu cao d−íi cμnh, d1.3, ®é lín cμnh, chiÒu dμi cμnh lín nhÊt (®o ë vÞ trÝ c¸ch th©n 5cm) trªn Dth©n n¬i sinh ra cμnh ®ã. => c¸c chØ tiªu trªn gäi lμ c¸c chØ tiªu ®Þnh l−îng, th−êng ph¶n ¸nh s¶n l−îng s¶È¶n phÈm ngoμi c¸c chØ tiªu ®Þnh l−îng ra ng−êi ta cßn ®¸nh gi¸ theo chØ tiªu ®Þnh tÝnh nh−: ®é th¼ng th©n (th«ng qua ®é ph¸t triÓn cña th©n, t¸n l¸ vμ mμu s¾c l¸). Theo nguyªn t¾c chØ tiªu quan träng th× cã hÖ sè cho ®iÓm cao, trong ®ã møc cho ®iÓm giao ®éng tõ 1 – 5®iÓm5 ®iÓm. 19
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 8. C¸c b−íc tiÕn hμnh cña kh¶o nghiÖm loμi – xuÊt xø. 8.1. Kh¶o nghiÖm loμi. §−îc tiÕn hμnh qua c¸c giai ®o¹n sau: - Giai ®o¹n lo¹i trõ loμi: - Giai ®o¹n ®¸nh gi¸ loμi: - Giai ®o¹¹gn chøng minh loμi: 20
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø 8.2. C¸c b−íc cña kh¶o nghiÖm xuÊt xø. - Cã thÓ ® −îc b¾t ®Ç u ngay sau gi ai ® o¹n l o¹i trõ l oμi. - Giai ®o¹n 1: Kh¶o nghiÖm nhiÒu xuÊt xø + Môc ®Ých : X¸c ®Þnh c¸c xuÊt cã triÓn väng trªn lËp ®Þa ®Êt thÝ nghiÖm ®ång thêi còng chØ ra ®−îc nh÷ng khu vùc kh«ng thÓ lÊy h¹t vμ nh÷ng khu vùc kh«ng thÓ g©y trång. - Giai ®o¹n 2: Kh¶o nghiÖm Ýt xuÊt xø (kh¶o nghiÖm h¹n chÕ) + Môc ®Ých: Chän ®−îc xuÊt xø cã triÓn väng thÝch hîp víi nh÷ng ®iÒu kiÖn lËp ®Þa ë n¬i kh¶o nghiÖm . - Giai ®o¹n chøng minh xuÊt xø: + Môc ®Ých l μ ®Ó kh¼ng ®Þnh 1 – 2 xuÊt xø cã triÓn väng nhÊt. 21
Ch−¬ng II. Kh¶o nghiÖm loμi vμ xuÊt xø S¬ ®å t hêi g ian c ¸c g ia i ®o¹n kh¶o ng hiÖm l oμi vμ xuÊÊøt xø (Pederson, Olen vμ Graudal) 1. Kh¶o nghiÖm lo¹i trõ loμi 2. Kh¶o nghiÖm ®¸nh gi¸ loμi 3. Kh¶o nghiÖm chøng minh loμi 4. Kh¶o nghiÖm nhiÒu xuÊt xø ®Çu tiªn 5. Kh¶o nghiÖm Ýt xuÊt xø 6. Chøng minh xuÊt xø hoÆc trång thö 22
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 1. Nh÷ng kh¸i niÖmc¬ b¶n vÒ c©y tréivμ chän läc - C©y tréi dù tuyÓn (candidat plus tree): -C©ytréi(plus tree): -C©y−uviÖt(elite tree): - C©y so s¸nh (comparision tree): 2
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 1. Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ c©y tréi v μ chän läc - - Ph©n sai chän läc (selection diffirential ): C«ng thøc: + Ph©n sai chän läc cã thÓ ® −îc biÓu diÔn ë d¹ng gi¸ trÞ tuyÖt ®èi. + Ph©n sai chän läc ch −a nãi lªn ®iÒu g × ëd¹ngë d¹ng gi¸ trÞ tuyÖt ®èi, bëi vËy ng−êi ta dïng gi¸ trÞ t−¬ng ®èi ®Ó biÓu diÔn ppääh©n sai chän läc. 3
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 1. Nh÷nggÖ kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ c©y yé tréi vμ chäään läc - -C−êng ®é chän läc (Intensity of selection): KÝ hiÖu (I) C−êng ®é chän läc cã c¸c c¸ch hiÓu nh− sau: + Theo Zobel: Lμ ®é v−ît cña trÞ trung b×nh c¸c c¸ thÓ ®−îc chlhän läc so víi íitÞtb trÞ trung b×nh c ña qu Çn thÓ gè c tÝ nh b» ng sè lÇn sai tiªu chuÈn theo kiÓu h×nh. 4
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 1. Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ c©y tréi vμ chän läc - -C−ênggé ®é ch än l ä(äc (Intensityyf of selection): KÝ hiÖu (I) + Theo Zobel: 5
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 1. Nh÷nggÖ kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ c©y yé tréi vμ chäään läc - -C−êng ®é chän läc (Intensity of selection): KÝ hiÖu (I) + Theo Shonb¸ch: C−êng ®é chän läc chÝnh lμ trÞ sè t−¬ng ®èi cña phÇn kh«ng ®−îc chän trong l©m phÇn. I1I = 1 – n/N Vd: Chän 20 c©y trong 4000 c©y ta cã: I1 = 1- 20/4000 = 0 .995 Chän 10 c©y trong 4000 c©y ta cã: I2 = 1 – 10/4000 = 0.9975 6
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 2. C¸c ph−¬ng ph¸p chän läc c¬ b¶n 212.1. Ph−¬ng ph¸p chän läc h μng lo¹t (Muss selection ). - Kh¸i niÖm: Lμ ph−¬ng ph¸p chän läc tËp hîp nh÷ng c©y tréi theo muc tiªu kinh doanh ®Ó lμm gièng cho chu kú sau - −u®iÓmu ®iÓm: Nhanh , rÎ , nhiÒ u, dÔ ¸p d ông , kh«ng tèn kÐm, rót ng¾n thêi gian chän gièng. - Nh−îc ®iÓm: Do chän läc ®−îc tiÕn hμnh theo KH, mμ KH tèt cña c©y tréi cã thÓ do KG tèt hay do MT tèt côc bé t¹o nªn , nªn gièng ®−îc chän cã phÈm chÊt di truyÒn kh«ng cao. - øng dông: ¸p dông cho ®èi t−îng lμ c¸c tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn cao Tuú thuéc vμo yªu cÇu chän läc cao hay thÊp vμ vμo ®èi t−îng chän läc mμ chän läc cã thÓ ®−îc tiÕn hμnh chän mét lÇn hay nhiÒu lÇn 7
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 2. C¸c ph−¬ng ph¸p chän läc c¬ b¶n 2.1. Ph−¬ng ph¸p chän läc hμng lo¹t (Muss selection). 8
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 2. C¸c ph−¬nggp ph¸ p chän läc c¬ b¶n 2.1. 2.2. Ph−¬ng ph¸p chän läc c¸ thÓ (Individual selection). - Kh¸i niÖ m: Lμ ph−¬ng ph¸p c hän läc c© y t réi ®i kÌ m th eo viÖc kiÓm tra hËu thÕ theo tõng c©y riªng biÖt. - ¦u ®iÓm: KiÓm tra ®−îc KG cña tõng c¸ thÓ, nªn gièng ®−îc chän cã phÈm chÊt di truyÒn cao vμ æn ®Þnh. -Nh−îc ®iÓm: Phøc t¹p, khã tiÕn hμnh, tèn kÐm thêi gian, kinh phÝ nhiÒu. - øng dông: ¸p dông cho ®èi t−îng lμ c¸c tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp. 9
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 2. C¸c ph−¬ng ph¸p chän läc c¬ b¶n 2.1. 2.2. Ph−¬ng ph¸p chän läc c¸ thÓ (Individual selection). 10
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 2. C¸c ph−¬ng ph¸p chän läc c¬ b¶n 2.1. 2.2. Ph−¬ng ph¸p chän läc c¸ thÓ (Individual selection). - . - Tuú thuéc vμo yªu cÇu cña chän läc cao hay thÊp vμ vμo ®èi t−îng chän läc mμ ta tiÕn hμnh chän mét lÇn hay nhiÒu lÇn. + NÕu yyäägªu cÇu chän läc kh«ng ®ßi hái cao vμ ®èi t−îgîng lμ c©yùy tù th ô phÊn hoÆc sinh s¶n sinh d−ìng th× chØ cÇn chän mét lÇn lμ ®ñ. (lÇn 1) + NÕu yªu cÇu chän läc ®ßi hái cao vμ ®èi t−îng lμ c©y giao phÊn th× cÇn ph¶i tiÕn hμnh chän nhiÒu lÇn. (lÇn 2, 3, ). - C¸c kiÓÓÓu chän läc c¸ thÓ ®−îc sö dông trong lÇÇÇn hai, lÇn ba + Chän gia ®×nh kÕt hîp víi trong gia ®×nh: + Chän läc trong gia ®×nh: 11
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 2. C¸c ph−¬ng ph¸p chän läc c¬ b¶n 2.1. . 2.3. Chän läc phèi hîp c¸c tÝnh tr¹ng ®éc lËp - Chän läc tr−íc sau: - Chän ®éc lËp: - Chän läc theo chØ sè: 2.4. Chän läc kÕt hîp víi lai gièng 12
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 3. C¸c nguyªn t¾c chung khi chän läc c©y tréi. (11 nguyªn t¾c ) - LÊy môc tiªu kinh tÕ ®Ó x¸c ®Þnh chØ tiªu chän läc ®¸nh gi¸ c©y tréi - C©y tréi ph¶i cã ®é v −ît cÇn thiÕt (theo chØ tiªu chän läc) - Ph¶i tiÕn hμnh ë rõng thuÇn lo¹i (thuÇn lo¹i = thuÇn loμi + 1 sè yÕu tè kh¸c) ®Òu tuæi vμ cã hoμn c¶nh sèng ®ång ®Òu - Rõng ®Ó chän c©y tréi ph¶i ë ®é tuæi thμnh thôc vμ thμnh thôc c«ng nghÖ. - Rõng ®Ó chän c©y tréi ph¶i ®¹t yªu cÇu cÇn cã vÒ søc sinh tr−ëng (D, H, Ddc, ) ®¹t tõ TB trë lªn cã SP mong muèn ( lμ nhùa, hoa, qu¶, h¹t, vá, ) trªn møc TB, cã ®é lÖch c¸c chØ tiªu chän gièng gi ÷ac¸ca c¸c c¸ thÓ cμng cao cμng tèt. - Rõng ®Ó chän c©y tréi ph¶i cïng lËp ®Þa víi rõng ®Ó trång rõng sau nμy, nÕu rõng ®Ó trång rõng sau nμy cã ®Êt xÊu, TB th× kh«ng nªn chän c©y tréi ë rõng cã ®Êt tèt. - NÕu c©y lÊy gç hay c¸c s¶n phÈm sinh d−ìng th× rõng chän c©y tréi ph¶i ch−a khai th¸c gç, ®Æc biÖt ch−a chÆÆä,t chän, cßn ®èi víi mô c tiªu thu h¸i q u¶ vμ h¹t th× ph¶i ch−a ®−îîqgc thu h¸i qu¶ trong n¨m ®ã. - DiÖn tÝch tèi thiÓu cña l©m phÇn ®Ó chän c©y tréi lμ kh«ng quan träng, miÔn lμ ®ñ sè l−îng c©y cÇn thiÕt ®Ó ®¶m b¶o so s¸nh ®¸nh gi¸ ®−îc kh¸ch quan nh−ng nh×n chung chØ nªn chän mét c©y tréi trªn mét quÇn thÓ thu nhá nh»m tr¸nh sai sãt do m«i tr−êng sèng tèt g©y ra. - Trong rõng trång c¸c c©y tréi cã thÓ chän gÇn nhau cßn trong rõng tù nhiªn ph¶i c¸ch xa nhau, cμng xa cμng tèt, tèi thiÓu ≥ 100m ®Ó tr¸nh ®−îc nh÷ng c©y trong cïng mét gia ®×nh (giao phèi cËn huyÕt). V× nÕ®Õu ®em nh ÷ng c©y nμy nh©n g ièng trong v−ên giè ng sÏ gi ao phèi gÇ n. - Khu rõng ®−îc chän c©y tréi ph¶i ®−îc nghiªn cøu tû mØ cã hÖ thèng trªn toμn diÖn tÝch rõng, v× chØ cã nh− vËy nh÷ng c©y tèt nhÊt míi kh«ng bÞ bá qua. - Khi môc tiªu chän gièng kh«ng ph¶i ®Ó lÊy qu¶, lÊy h¹t th× nh÷ng c©y tréi ph¶i lμ nh÷ng c©y ra hoa kÕt qu¶ nhiÒu ®Ó lÊy gièng, (tuy nhiªn chóng ta cïng kh«ng nªn ®Ó ý qu¸ møc ®Õn kh¶ n¨ng nμy). 13
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 4. Tiªu chuÈn ®¸nh ggyéi¸ c©y tréi 4.1. Chän c©y tréi ®Ó lÊy gç. 4.2. Chän c©y tréi ®Ó lÊy qu¶. 4.3. Chän c©y tréi ®Ó lÊy c¸c s¶n phÈm chuyªn dïng kh¸c. 4.4. Chän c©y chèng s©u bÖnh. 14
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 5. C¸c ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh c©y tréi 515.1. Ph −¬ng ph¸p ®iÒu t ra thè ng kª TiÕn hμnh theo 3 b−íc: - B−íc 1: Kh¶o s¸t trong toμn bé l©m phÇn => t×m ra c©y tréi dù tuyÓn. - B−íc 2: §iÒu tra ®o ®Õm « tiªu chuÈn mÉu + LËp ¤TC : (n ≥ 50 c©y) ë vÞ trÝ ®iÓn h×nh cho khu rõng. §iÒu tra (®o ®Õm) c¸c chØ tiªu liªn quan ®Õn phÈm chÊt c©y tréi, sau ®ã tÝnh trÞ trung b×nh s¶n phÈm : , S, V% (Vd nh−: khi môc tiªu chän gièng lÊy gç lμ H, D1.3, Hdc) => kh«ng ®iÓn h×nh, kh«ng ®¹i diÖn. + LËp 3 « nhá (n ≥ 30 c©y) ngÉu nhiªn: (tiÕn hμnh ®iÒu tra tÝnh to¸n nh− tr−êng hîp mét «). => TiÕn hμnh kiÓm tra sai dÞ ®Ó −íc l−îng gi¸ trÞ s¶n phÈm cña khu rõng. NÕu 3 « thuÇn nhÊt th× gi¸ trÞ cña mÉu lμ gi¸ trÞ cña tæng thÓ. NÕu 2 trong 3 « thuÇn nhÊt ng−êi ta lÊy gi¸ trÞ cña 2 « thuÇn ®ã lμm gi¸ trÞ ®¹i diÖn. NÕu3«thuÇn3mÉu/3tængthÓkh¸cnhauNÕu 3 « thuÇn 3 mÉu/3 tæng thÓ kh¸c nhau => >3®Æctr 3 ®Æc tr−ng kh¸c nhau => 3 ng−ìng chän kh¸c nhau th× ta tiÕn hμnh chän c©y tréi riªng cho tõng tæng thÓ. 15
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 5. C¸c ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh c©y tréi 515.1. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra thèng kª TiÕn hμnh theo 3 b−íc: - B−íc 1: . - B−íc 2: . - B−íc 3 : §¸nh gi¸ c©y tréi dù tuyÓn - So s¸nh c©y tréi dù tuyÓn víi c¸c c©y cßn l¹i cña khu rõng, c©y tréi dù tuyÓn nμo ®¹t chØ tiªu chän gièng b»ng hoÆc v−ît ng−ìng gi¸ trÞ chän läc theo chØ tiªu ®ã th× c©y dù tuyÓn míi ®−îc gäi lμ c©y tréi. + NÕu MT sènggg cña khu rõng mμ ®ång ®Òu th× viÖc so s¸nh trªn ®−îc tiÕn hμnh cho c¶ khu rõng, trong tr−êng hîp nμy th× vμ S lÊy kÕt qu¶ ®iÒu tra « mÉu trªn. + NÕu MT sèng cña khu rõng kh«ng ®ång ®Òu th× viÖc so s¸nh c©y tréi dù tuyÓn chØ ®−îc tiÕn hμnh ®èi víi nh÷ng c©y xung quanh nã trong mét quÇn tô nhá (mét ®¸m rõng) => ph−¬ng ph¸p chän läc quÇn tô nhá. CT x¸c ®Þnh quÇn thô nhá nh − sau: N = Trong ®ã: V% lÊy tõ kÕt qu¶ ®iÒu tra « mÉu P% : §é chÝnh x¸c cÇn ®¹t ® −îc ( §é chÝnh x¸c 99% => P = 1) 16
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 5. C¸c ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh c©y tréi 515.1. . 5.2. Ph−¬ng ph¸p c©y so s¸nh TiÕn hμnh theo 3 b−íc: - B−íc 1: §iÒu tra,,äyéùy s¬ th¸m => chän ra c©y tréi dù tuyÓn - B−íc 2: TiÕn hμnh ®o ®Õm theo chØ tiªu chän gièng ë c©y dù tuyÓn vμ c©y so s¸nh - B−íc 3: §¸nh gi¸ c©y tréi dù tuyÓn: B»ng c¸ch so s¸nh kÕt qu¶ ®o ®Õm cña nã víi trÞ trung b ×nh cña 5 c©y so s¸nh (®¸nh gi¸ theo ph−¬ng ph¸p cho ®iÓm). Nh÷ng ®iÓm cÇn chó ý: + Xtb c©y dù tuyÓn > Xtb c©y so s¸nh th× cho ®iÓm "+", ng−îc l¹i "–" . - Nh÷ng tÝnh tr¹ng quan träng liªn quan ®Õn chØ tiªu chän gièng th× cã hÖ sè ®iÓm cao . - C©y tréi dù tuyÓn ®−îc coi lμ c©y tréi vμ kh«ng cã ®iÓm ©m theo c¸c chØ tiªu chän gièng. - Tæng ®iÓm cña c©y tréi ph¶i "+" trong ®ã ®iÓm cμng cao c©y tréi cμng cã gi¸ trÞ . 17
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 5. C¸c ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh c©y tréi 5.1. . 5.3. Ph−¬ng ph¸p ®−êng håi quy ¸p dông cho rõng hçn loμi kh«ng ®Òu tuæi (rõng tù nhiªn), ®Ó ¸p dông ®−îc ph−¬ng ph¸p nμy cÇn x©y dùng ®−îc b¶ng c¸c ®Æc tÝnh cã liªn quan ®Õn tuæi c©y. 18
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ * Đường hồi quy đượcsử dụng như sau: 1. Cây dự tuyển đượcchọn phảidựa trên sự xem xét các tính trạng chủ yếu(nhưđường kính, chiềucao,thể tích, sản lượng các sản phẩm khác theo mục tiêu chọn giống). 2. Tính trạng đãvẽ thành biểu đồ hồi quy đượcsử dụng riêng biệttheotuổivàlập địa. Khi cây trộidự tuyểnnằm ở một khoảng cách nhất định phía trên đường hồi quy thì được thừanhận là cây trội và càng cao hơn đường hồi quy càng tốt, khi giá trị nằm dưới mức trung bình của đờđường hồi quy thì bị loạibỏ. 20
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 6. Kh¶o nghiÖm hËu thÕ (Progeny test) 6.1. Kh¸i niÖm: - Kh¶o nghiÖm hËu thÕ: Là khảo nghiệm được tiến hành để so sánh đời sau (tức hậu thế) của từng cây riêng lẻ vớigiống đạitràvàvớibố mẹ để kiểm tra tính di truyềncủa chúng. - Kh¶o nghiÖm dßng v« tÝnh: Là mộthìnhthức khác củakhảo nghiệmhậuthế.Thamgiavào khảonghihiệm là các dòng vô tính đượcnhân giống sinh dưỡng từ các cây trội(baogồmcả cây lai) đã được chọn lọc và đánh giá. 21
Chương III. Chọn lọc cây trội và khảo nghiệm hậu thế 6. Khảonghiệmhậuthế: 6.1. Khỏiniệm: 6.2. Sự cầnthiếtcủaKNHT: Cây trội đượcchọnlọc thông qua P, mà P = G + E + A Như vậytacó: VP = VG + VE + VA (cho đối tượng khác tuổi) Trong đó: + VP là biến dị của KH. + VG là bi ếnnd dị của KG. + VE là biến dị của MTS + VA là biến dị của Tuổi Còn khi đối tượng chọn lọc là quần thể đồng tuổi (tức là yếu tố tuổi bị loại bỏ) thì biếndị kiểuhìnhchỉ còn là tổng biếndịđượcgâybởisự khác nhau củakiểugenvớisự khác nhau của hoàn cảnh sống. VP = VG +V+ VE (cho đốiti tượng đồng tuổi) 22
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ *Ýnghĩacủakhảonghiệmhậuthế: Ngoài ý nghĩa là để xác định cây ưuviệt,khảo nghiệm hậuthế còn giúp các nhà chọngiống xác định được: -Cáccặp bố mẹ để tiếnhànhlaigiống. -Sơđồtối ưucủa các dòng cây mẹ trong vườngiống. - Các dòng cây mẹ cầnphải đượcloạibỏ khỏivường giống. - Và cuối cùng là Hệ số di truyềncủacáctínhtrạng là mục tiêu của công tác cảithiệngiống. 23
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 6. Kh¶o nghiÖm hËu thÕ (Progeny test) 6.1. . 6.3. Quan hÖ gi÷a c¸c c¸ thÓ sinh ra tõ cïng mét c©y mÑ - Gia ®×nh: Là tậphợpcáccáthể đượcsinhratừ hạt của cùng một cây mẹ. Hay nói cách khác thì đólàmột tập hợp các cá thể được sinh ra từ cùng một cây mẹ bằng hình thức sinh sảnhữu tính Vậygiađình là mộttậphợpcáccáthểđượcsinhratừ cùng mộtcây mẹ, còn các cá thể trong một gia đình được gọilàgì? Trong sinh học có mộtthuậtngữ dùng để nói về các cá thể này, đó là "Sib". Vậy, Sib (Sibs) là các cá thể của cùng mộtgiađình , hay nói cách khác Sib là các anh chị em ruột thịt với nhau. Người ta chia mối quan hệ giữacáccáthể của cùng mộtgiađình thành 2 loại: 24
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ - Các loạiquanhệ giữacáccáthể trong mộtgiađình: + Các cá thể nửaSib(half sibs): Là các cá thể cùng mẹ khác bố hoặc cùng bố khác mẹ, là các cây con mọclêntừ hạtlấytrêncùngmộtcâymẹ đượcthụ phấnbởinhiều cây bố khác nhau. Các cây con mọctừ hạtcủamột cây mẹ thụ phấntự do (không biết cây cung cấphạtphấn) là mộttrường hợp đặcbiệtcủa các cá thể nửa Sib. Các cá thể nửa Sibs còn có thẻ là các cây con gộp chung củanhững cây mẹ khác nhau đượcthụ phấntự do bởi hạtphấncủa cùng một cây bố. + Các cá thể cả Sib (full Sibs): Là các cá thể cùng chung cả bố lẫnmẹ. Trong trường hợpnàycả bố và mẹ đều được biết rõ ràng. Như vậy, trong trường hợpthụ phấntự do ta thu được các các thể nửaSib, còn trong trường hợpthụ phấnkhống chế (có kiểmsoát)tasẽ thu được các cá thể cả Sib. - Dòng vô tính:Làtậphợp các cá thể sinh ra từ các bộ phậnsinhdưỡng (hom, mô, cành ghép hay cành chiết) của cùng một cây mẹ. 25
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 6. Kh¶o nghiÖm hËu thÕ (Progeny test) 616.1. . 6.4. Kh¶ n¨ng tæ hîp (Combining ability) - Kh¸i niÖm: Kh¶ n¨ng t−¬ng ®èi cña sinh vËt truyÒn ®¹t −u thÕ di truyÒn cña m×nh cho ®êi sau th«ng qua sinh s¶n h÷u tÝnh. - C¸c lo¹i kh¶ n¨ng tæ hîp: + Kh¶ n¨ng tæ hîp chung (general combining ability): + Kh¶ n¨ng tæ hîp riªng (specific combining ability): - ý nghÜa: + Tõ kÕt qu¶ x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng tæ hîp chung nhμ chän gièng cã thÓ t×m ra ®−îc nh÷ng c©y cÇn ph¶i ®−îc chÆt bá khái v−ên gièng ®Ó chØ gi÷ l¹i nh÷ng c©y cã thÓ cho hËu thÕ tèt nhÊt lμm ®èi t−îng nh©n gièng. + Tõ kÕt qu¶ x¸c ®Þnh kh¶ n ¨ng tæ hîp riªng nhμ chän gièng cã thÓ t ×mram ra ®−îc nh÷ng c¸ thÓ tèi −u ®Ó dïng ®Ó lμm cÆp bè mÑ tiÕn hμnh lai gièng hoÆc x¸c ®Þnh ®−îc s¬ ®å bè trÝ c©y tèi −u trong v−ên gièng nh»m cung cÊp nguån h¹t gièng cã phÈm chÊt di truyÒn cao nhÊt. 26
Chương III. Chọn lọc cây trội và khảo nghiệm hậu thế 6. Khảonghiệmhậuthế (Progeny test) 6.1. . 6.5. Hệ số di truyền(heritability coefficient) -Kháiniệm: Mỗitínhtrạng củamột loài cây đềucómộtkhả năng nhất định là di truyền lại cho đời sau, khả năng đó đượcgọi là mức di truyền. + Mứcditruyền: Là phần đóng góp củakiểugentrong tổng biếndị chung củakiểu hình. VP = VG + VE ( tổng biến dị kiểu hỡnh = biến dị kiểu gen + biến dị mụi trường) +Biếndị kiểu gen hay còn gọilàmứcditruyền 27
Chương III. Chọn lọc cây trội và khảo nghiệm hậu thế + Hệ số di truyền:Khimứcditruyền đượcthể hiệnbằng trị số tương đối thì đượcgọilàHệ số di truyềnvàcógiátrị từ 0 đến1. + Công thứcxácđịnh: 28
Chương III. Chọn lọc cây trội và khảo nghiệm hậu thế 6. Khảonghiệmhậuthế (Progeny test) 6.5. Hệ số di truyền(her itability bilit coeffici ent ) -Cácloạihệ số di truyền: + Hệ số di truyềntheonghĩarộng (heritability coefficient in broad sense):Làphầnbiếndị chung do các nhân tố di truyền gây nên so vớitổng biếnbị theo kiểu hình. Áp dụng: cho các khảo nghiệm là khảo nghiệm dòng vô tính + Hệ số di truyềntheonghĩahẹp (heritability coefficient in narrow sense): Là phầnbiếndị do các gen lũytíchgây nên so với tổng biến dị theo kiểu hình . Hệ số di truyền theo nghhĩa hẹp thường thể hiện chính xác hơnphầnhiểuquả di truyềncóthể truyền đạtcho đờisau. Ápdụng: cho các khảonghiệmhậuthế thụ phấntự do nửaSib 29
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ -Ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh: Sö dông c¸c phÇn mÒm xö lÝ thèng kª Excel, SPSS, GenStat, SAS, hay AsReml. - ý nghÜa: + Lμ c¬ së ®Ó c¸c nhμ chän gièng lùa chän ph−¬ng ph¸p chän läc phï hîp cho ®èi t−îng quan t©m +Lμ c¬ së ®Ó nhμ s¶n xuÊt lùa chän ph−¬ng ph¸p c¶i thiÖn n¨ng suÊt vμ chÊt l−îng s¶n phÈm phï hîp víi ®èi t−îng kinh doanh +Lμ c¬ së gióp nhμ chän gièng cã thÓ tÝnh to¸n tr−íc ®−îc l−îng t¨ng thu di truyÒn ®em l¹i nhê viÖc sö dông gièng tèt, ®Ó tõ ®ã nhμ chän gièng cã thÓ thuyÕt minh ®−îc gi¸ trÞ kinh tÕ cña viÖc sö dông gièng tèt vμ ®Þnh l−îng ®−îc gi¸ thμnh cña gièng tèt. 30
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 6. Kh¶o nghiÖm hËu thÕ (Progeny test) 6.1. . 6.6. X©y dùng kh¶o nghiÖm - Môc ®Ých: X¸c ®Þnh c©y −u viÖt trong c¸c c©y ®−îc chän vμ x¸c ®Þnh hÖ sè di truyÒn. -TiÕnhμnh: KN gia ®×nh vμ KN dßng v« tÝnh +KN®−îc bè trÝ theo khèi ngÉu nhiªn ®Çy ®ñ. Mçi khèi t−¬ng øng víi mét lÇn lÆp l¹i, bao gåm ®Çy ®ñ c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm lμ c¸c gia ®×nh hay c¸c dßng v« tÝnh ®emKN,mçic«ng thøc ®−îc bè trÝ thμnh mét « ngÉu nhiªn, mçi « cã sè c¸ thÓ ®ñ lín ®Ó ®¶m b¶o nguyªn t¾c sö lý thèng kª to¸n häc. Sè khèi thÝ nghiÖm (sè lÇn lÆp) ®ñ lín (>= 3) + Ta lÊy gièng tõ nh÷ng c©y tréi (theo gia ®×nh hoÆc dßng v« tÝnh) ®em trång vμo v−ên KN theo mét m« h×nh sao cho c¸c gia ®×nh hay c¸c dßng hoμntoμn mang tÝnh ngÉu nhiªn. 31
Ch−¬ng III. Chän läc c©y tréi vμ kh¶o nghiÖm hËu thÕ 6. Kh¶o nghiÖm hËu thÕ (Progeny test) 6.1. . 676.7. T¨ng thu di truyÒn (Genetic gian) - Kh¸i niÖm: Lμ phÇn t¨ng thªm ®¹t ®−îc nhê sö dông c¸c biÖn ph¸p chän gièng -Ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh: C«ng thøc : S - là sai tiêu chuẩn H2 - hệ số di t ruyền - Nh÷ng ®iÒu cÇn chó ý khi ®¸nh gi¸ t¨ng thu di truyÒn: + CÇn quan t©m ®Õn l−îng t¨ng thu di truyÒn tèi −u chø kh«ng ph¶i t¨ng thu di truyÒn tèi ®a v× khi ®¸nh gi¸ t¨ng thu di truyÒn ph¶i khÊu hao c¶ phÇn chi phÝ bá ra vμo lu©n kú kinh doanh. + T¨ng thu di truyÒn thu nhËn ®−îc tõ c¶i thiÖn gièng lμ tæng l−îng t¨ng thu ®−îc qui ra trªn mét ®¬n vÞ thêi gian. + Khi ®¸nh gi¸ l−îng t¨ng thu di truyÒn ph¶i chuyÓn thμnh ®¬n vÞ tiÒn tÖ. + Kh«ng lÊy t¨ng thu cña loμi c©y nμy, ë ®Þa ph−¬ng nμy, tuæi nμy ®Ó suy diÔn ra t¨ng thñlhu cña loμi c©y kh¸ c, tuæi kh¸ c vμ ®Þa ®iÓm kh¸ c. + Kh«ng dïng kÕt qu¶ kh¶o nghiÖm ë tuæi non ®Ó suy ra kÕt qu¶ kh¶o nghiÖm ë tuæi thμnh thôc ®Ó tÝnh t¨ng thu. + T¨ng thu cã ý nghÜa lμ ph¶i t¨ng thu hiÖn thùc chø kh«ng ph¶i t¨ng thu høa hÑn chØ khi dïng ph−¬ng ph¸p nh©n gièng sinh d −ìng trong trång rõng th × l−îng t ¨ng thu di truyÒn hiÖn thùc míi s¸t l−îng t¨ng thu di truyÒn tÝnh to¸n. 32
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 1. KHÁI NIỆM. -Giống là một tập hợp vật nuôi, cây trồng cùng đáp ứng được mục tiêu kinh doanh, cùng thích ứng với một môi trường sống hay nuôi trồng cụ thể. - Giống mới là giống đáp ứng được mục tiêu kinh doanh cao hơn giống cũ (mục tiêu kinh tế, năng suất, chất lượng, phòng hộ, tính chống chịu, cảnh quan, ). - Như chúng ta đããbi biếttb, bảnnch chấttsinhh sinh họccc củaam mỗiigi giống hi ệnncólàdoKGqui có là do KG qui định. Vì thế mà vi ệc gây tạo giống mới chính là quá trình thay đổi KG vốn có để tạo thành KG mới mà trong di truyền học thì quá trình đó là gây biến dị di truyền vì biến dị di truyền bao gồm hai loại được phát sinh do hai nguyên nhân khác hẳn nhau: +Bi+ Biếnnd dị tổ hợppdosinhs do sinh sảnnh hữu tính . + Đột biến được phát sinh bởi các tác động bất thường của môi trường sống, vì thế để gây tạo biến dị di truyền có hai cách tương ứng: Lai và gây đột biến - Ngày nay, có phương pháp gây tạo giống mới hiện đại như: + Chuyển gen: Chuyển các gen quí từ cây giống này sang các giống khác. + Lai tế bào sinh dưỡng. + Nuôi cấy hạt phấn. + Phương pháp tạo dòng bi ến dị soma.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2. CÁC PHƯƠNG PHÁP GÂY TẠO GIỐNG MỚI TRUYỀN THỐNG. 212.1. Lai Laigi giống (Lai h ữu tính). 2.1.1. Khái niệm. Là việc cho giao tử đực và giao tử cái kết hợp với nhau tạo thành hợp tử để hợp tử đó phát triển thành cơ thể lai. -Xét về cách thức tạo ra phương pháp trên chia làm 2 loại: + Lai t ự nhiên: Đượctic tiếnhànhgin hành giữa các cá th ể trong t ự nhiên theo một sơ đồ ấn định trước của con người. Vườn giống là một hình thức thu nhận con lai tự nhiên. + LiLai nhâ n tạo: Là ph ương pháp l ai d o con ngườiii tiến hành nh ằm tạo ra nguồn vật liệu khởi đầu có định hướng làm cơ sở cho chọn giống.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.1.2. Các hình thức lai giống. Dựavàoma vào mối quan h ệ về huyếttht thống hay địalýa lý – sinh thái gi ữacátha cá thể đem lai mà người ta chia lai giống thành các loại: - Lai gần (lai cùng loài): + Lai cùnggg(gg dòng (cùng gia đình): Là ppphép lai thực hiện cùng một dòng(cùn g một gia đình), trong trường hợp cùng dòng chính là tự thụ phấn. Mục tiêu: Thuần hoá giống (đưa giống từ dạng không thuần về dạng thuần chủng) và tạo nguồn nguyên liệu cho lai khác dòng. + Lai khác dòng (lai khác gia đình): Lai phép lai được thực hiện giữa hai cá thể thuộc 2 dòng vô tính khác nhau hoặc thuộc 2 gia đình khác nhau. Mục tiêu: Nhằm tạo ưu thế lai (là hiện tượng con lai có các đặc điểm về sinh trưởng, thích nghi , tính ch ống chịutu, tốtht hơn con không đượclaiHayc lai. Hay đó chính là hi ện tượng con lai của cặp bố mẹ khác dòng hay khác gia đình bao giờ cũng có sức sống cao hơn, chống chịu tốt hơn, cho năng suất cao hơn, phẩm chất cây tốt hơn cây bố mẹ.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi Ưuthế lai:Sinhtrưởng (con lai có khả năng tăng sinh khốicaohơnbố mẹ), sinh sản(làhiện tượng cây lai cho nhiều hoa quả hơn cây bố mẹ), tính thích ứng (con lai có khả năng chống chịutốtvới các yếutố bấtlợihơn cây bố mẹ). - Nguyên nhân của ưuthế lai: Nguyên nhân trựctiếplàdotínhdị hợptử củacơ thể lai tạonên.Từ tính dị hợptử mà hình thành ra nhiềucơ chế cụ thể. + Cơ chế tính trội:Khilai2cơ thể bố mẹ khác dòng (qua chọnlọc) đốinhauvề KH thì thế hệ lai sẽ có 100% cặpgenở trạng thái dị hợptử.Như vậy, tấtcả các gen lặncủabố và mẹđều không biểuhiện ở cơ thể lai (ở bố và mẹđượcbiểuhiện). P : AabbDD x aaBBdd Đối với con người tính trạng lặn có thể có lợi hoặc có hại, tuỳ vào mục tiêu đặt ra. Nhưng đối vớisinhvật thì tính trạng lặnlàtínhtrạng có hại. Như vậy, ở thế hệ F1 tấtcả cáctínhtrạng có hại cho sinh vật đều không đượcbiểuhiệntrêncơ thể. + Cơ chế tương tác gen: ở F1 tậptrungtấtcả các gen trộimàbố mẹ có => là dịp(cơ hội) để gen trội của bố mẹ tồntại cạnh nhau, có điều kiệntương tácqualại với nhau. Trong đó có cơ thể xuấthiện tính trạng mới(bổ trợ)cóthể tăng cường tính trạng cũ (trùng hợp) có thể mất đi tính trạng cũ có hại (át chế). + Cơ chế siêu trội:Cặp gen di hợpcónăng lựcbiểuhiệnKHtốthơn đồng hợptrộivàđồng hợplặn (AA aa).
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi - Đặc điểm ưu thế lai: Chỉ được biểu hiện ở thế hệ lai F1 và bắt đầugiu giảmmd dần ở F2 do tính tr ạng dị hợptp tử bắt đầugiu giảmdm dần. - Sử dụng ưu thế lai: + Đốivi với loài có kh ả năng sinh sảnsinhdn sinh dưỡng người ta nhân giống ưu thế lai đó bằng các hình thức nhân giống sinh dưỡng. + Đối với những loài không có khả năng sinh sản sinh dưỡng người ta sử dụng ưu thế lai trong kh uôn kh ổ kinh tế tức lhlà phép lai phát triển ngay trứ không để sản xuất tiếp. Như vậy, lai kinh t ế khác v ớiilaigi lai giống là ph ảiiti tiếnhànhthn hành thường xuyên trước mỗi mùa vụ gây trồng, còn phép lai giống chỉ làm một lần sau đó chỉ việc nhân lên nhiều lần.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.1.2. Các hình thức lai giống. - - Lai khác thứ: là phép lai tiến hành giữa hai thứ khác nhau của cùng một loài. Mục đích: Nhằm tạo ưu thế lai nhưng hiệu quả không bằng lai khá c dò ng vì tí nh d ị hợp tử trong lai khá c th ứ khó tạo hơn trong lai khác dòng (muốn con cái có cặp gen ở trạng thái d ị hợppt tử thì các gen b ố mẹ phảiialen alen với nhau). Ngoài ra, lai khác thứ còn nhằm mục đích là cải thiện giống.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi - Lai xa (lai khác loài): Là phép lai thựchiệngiữa hai loài khác nhau hoặcxahơn nữa. Đôi khi lai xa còn được hiểu là lai giữa hai cá thể có nguồn gốc địa lí – sinh thái khác nhau. Lai xa có những đặc điểmcơ bảnsau: + Đặc điểm di truyền: Vì lai xa được thực hiện giữa hai cá thể có bộ NST khác nhau về số lượng, hình dạng, kích thước nên con lai có bộ NST khác vớibộ NST củabố và củamẹ. Vì thế con lai sẽ là loài mới. + Khó lai: (khó thụ phấn) là do lệch chu kỳ ra hoa, không trùng về cấutạocủa ống phấnvớikíchthướctúiphôi. +Khóthụ tinh: Do hạtphấn loài này không nẩymầm được trên vòi nhuỵ của loài khác. Do tế bào chấtcủa loài này cảntrở nhân tố củatế bào khác dẫntớihợp nhân. + Con lilai bấtthụ: Nếuthụ phhấnxảyravà thụ tihinh cũng xảyravà con lilai hình thành thì con lai này không có khả năng sinh sảndobộ NST của con lai không phảithể lưỡng bội nên các cặp NST không tồntại thành cặptương đồng nên không thể tiếp hợp đượctrong giảm phân1=>giảm phân không xảy ra. => không hình thành giao tử => bấtthụ.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi - Lai xa: - Cách kh ắccph phụcnhc những nhược điểmmb bấttl lợiitronglaixa trong lai xa. + Khắc phục hiện tượng không lai: / Về nguyên tắc làm giảm bớt sự khác biệt giữa yếu tố bố và yếu tố mẹ trước khi đem lai. / Làm giảm bớt năng lực lựa chọn của yếu tố bố và yếu tố mẹ. / Tạo ra môi trường thuận lợi cho quá trình thụ tinh. / Về phương pháp: Phương pháp khắc phục hiện tượng khó thụ phấn điều chỉnh thời kỳ nở hoa bằng việc thay đổi cường độ ánh sáng, độ ẩm, nhiệt độ và dinh d ưỡng. Nếu không điềuchu chỉnh đượcphc phảitii tiếnhànhthuthn hành thu thậphp hạtpht phấn của loài ra hoa trước sau đó cất giữ cẩn thận tránh mất sức nảy mầm, đợi cho loài cần thụ phấn ra hoa thì mới đem hạt phấn cất giữ đem thụ phấn.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi + Khắc phục hiện tượng khó thụ tinh: Chọn yếu tố mẹ là cây tuổi non, cây lai để giảmbm bớtkht khả năng lựacha chọn trong th ụ tinh. / Dùng phương pháp lai bắc cầu lấy một trong hai loài lai với loài thứ ba (trung gian) được con lai đem lai với loài kia. /Ti/ Tiếp cận vôtíh(hé)Dùô tính (ghép): Dùng c àhành mộttt trong h ai il loài ghé p lê n gốc của loài kia tới khi cành ghép và gốc ghép ra hoa thì tiến hành thụ phấn cho nhau. / Dùng một phần đầu nhị của loài bố đưa lên đầu nhuỵ của mẹ trước rồi tiến hành thụ phấn nhằm để một phần đầu nhuỵ có kích thích nảy mầm. / Thụ phấn hỗn hợp: Dù ng một hỗn hợppp phấn nhiềuuoà(a loài (xa hơn loài làm bố so với loài mẹ) trộn chung với nhau rồi tiến hành thụ phấn cho yếu tố mẹ mục tiêu nhằm lợi dụng tính cạnh tranh để tiến hành thụ phấn.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi +Khắcphụchiệntượng con lai bấtthụ:Về nguyên tắclàmchogiảmphânxảy ra bình thường, tạo cho NST tiếp hợp được đồng nghĩa tạo tính đồng dạng của NST con lai. Phương pháp tiếnhànhlàngườitagâyđộtbiến đabội. P:LoàiXX x LoàiYY F1 :XY(bấtthụ) XXYY (hữu thụ)
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.1.3. Phương pháp lai hữu tính. - Lai đơn: Là phép lai giữa hai cá thể bố mẹ mang các đặc điểm mong muốn khác nhau với nhau theo một chiều (dạng làm b ố chỉ làm b ố). + Mục đích: Nhằm phối hợp các tính trạng mong muốn của bố mẹ khác nhau vào cơ thể lai. - Lai thuận nghịch: Là phép lai có sự đổi chỗ của bố mẹ trong phép lai đơn. + Mục đích: Xác định vai trò của yếu tố bố và yếu tố mẹ đối với cơ thể lai để xác định dạng làm bố hoặc mẹ thích hợphp hơn.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi - Lai trở lại: Là phép lai củaphéplaiđơn đượclaitrở lạivớimột trong hai dạng bố mẹ mộtsố lần. + Mục đích:Nhằmtíchluỹ mộtsố ít gen quí của 1 trong 2 loài vào loài kia để tạo giống mới. P: Dạng A x Dạng B (đáp ứng tương đốitốtyêucầucủa ngườichọngiống, chỉ cần bổ sung thêm mộtsố tính trạng đang có ở dạng A hoặcngượclại). F1 x Dạng B F2 x Dạng B Kếtquả trong con lai gen chủ yếulàcủadạng B và mộtsố ít củadạng A. => Như vậy, để cho con lai đời sau tích luỹđược gen quí củaloàinàyđưa vào loài kia ta phải tiến hành thí nghiệm lai lặp đi lặp lại nhiều lần.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi - Lai nhiềucấp:Làphương pháp dùng con lai làm vậtliệukhởi đầulaivớimộtdạng mới mà không phải là bố mẹ của chúng được con lai với một dạng khác nữa, cứ như vậy tiếnhànhchođến khi nào mà tổ hợphết các dạng mong muốnvàocơ thể lai thì kết thúc. P: Dạng A x Dạng B F1 xDạng C F2 xDạng D F xDạng + Mục đích:Nhằmtổ hợp các đặc điểm quí đang hiện có nhiềudạng khác nhau đang phân tán vào cơ thể lai.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi - Lai kép: Là phép lai đượctiếnhànhgiữaconlaicủa hai phép lai đơn. P : Dạng A x Dạng B P : Dạng C x Dạng D F1AB x F1CD FABCD + Mục đích:Nhằmtổ hợp các đặc điểmtốtcủa4dạng khởi đầuvàocơ thể lai. Muốntổ hợp đặc điểmquícủa4dạng vào cơ thể laithì:thựchiện phép lai kép, khi muốn tổ hợp đặc điểm của 4 dạng với mức độ như nhau vào cơ thể lai. Thựchiệnlainhiềucấpkhi4dạng đem lai có mức độ yêu cầutổ hợpconlai khác nhau. Trong đódạng nào có mức độ cao nhấtthìđưavàocấpcuối cùng
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.1.4. Kỹ thuật lai hữu tính. 2.1.4.1. Kỹ thuật chọn cặp bố mẹ để lai. + Loại hình sinh thái : là một nhóm cá thể cùng loài đã thích nghi tốt với môi trường sống đặc trưng nơi chúng phân bố. + Mỗi một loại hình sinh thái sẽ có những đặc tính tốt phù hợp với mục tiêu chọn giống nhưng không thể đầy đủ và toàn di ện đượcVìthc. Vì thế cầnphn phảichi chọncn cặpbp bố mẹ sao cho gi ữa chúng có thể bổ sung nhau trong cơ thể lai về những đặc điểm tốt đó. + Các loài sinh trưởng địa phương cần chú ý sử dụng vì chúng thích nghi cao với điều kiện sống cụ thể ở địa phương. Trong trường hợp này nên chọn loài sinh trưởng địa phương làm dạng m ẹ. + Nếu sử dụng loại hình sinh trưởng ngoại lai để làm cặp bố mẹ thì nên tiến hành ở một địa điểm có hoàn cảnh sinh trưởng giống với nơi nguyên sản. + Căn cứ vào các yếu tố cấu thành năng suất chất lượng sản phẩm. + Bố mẹ phải mang đặc điểm bổ sung nhau về năng suất và chất lượng sản phẩm đang cần tổ hợp vào cơ thể lai. + Bố mẹ cũng đang mang các đặc điểm ảnh hưởng gián tiếp tới năng suất sản phẩm đang cần tổ hợppc cơ thể lai. + Tuổi để chọn bố mẹ.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.1.4.2. Tìm hiểu đặc điểm sinh sản của đối tượng lai giống. - Đólàó là nh ững làiâloài cây gi iao ph ấn hthay tự thụ phấn đơn tính h ay l ưỡng tính. Đối với cây lưỡng tính có hoa lưỡng tính hay đơn tính, cũng cần biết trước đại bộ phận cây rừng là giao phấn trong đó đại bộ phận là cóhó hoa l ưỡng tính . -Biết được mùa nở hoa trong năm và trong thời gian kéo dài của mùa nở hoa. - Ảnh hưởng của khí hậu, thời tiết, dinh dưỡng, vị trí của cây mọc trong rừng và vị trí của hoa trên từng tán rừng tới sự nở hoa. - Khả năng điềuchu chỉnh nở hoa b ằng nhi ệt độ, ánh sáng , dinh d ưỡng. -Khả năng thu thập và cất giữ hạt phấn trong trường hợp không điều chỉnh được sự nở hoa theo ý muốn thì có thể thu nhập được và cất giiữ được hạt phấn hay khô ng.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.1.4.3. Khử đực. - Khái niệm: Là loại bỏ yếu tố bố của hoa lưỡng tính hoặc loại bỏ hoa đực trong cây được chọn làm mẹ. Kỹ thuật này được tiến hành trước khi hạt phấn chín. Có thể dựa vào màu sắc bao phấn để phỏng đoán thời gian chín của hạt phấn. Để tiến hành khử đực có hiệu quả trước hết người ta phải nghiên cứu đặc điểm cấu tạo của bao hoa đặc biệt là sự sắp xếppp các thành phần cấu tạo thành bao hoa. - Kỹ thuật khử đực: + Cơ giới: Đối với hoa đơn tính chỉ việc ngắt đi, đối với hoa lưỡng tính dùng kéo hoặc dùng banh g ắphp hếtnht nhị ra kh ỏi bao hoa . + Vật lý : Ngâm cả bao hoa vào trong nước nóng 450C trong khoảng 3 – 4 phút. + Hoá học: Có thể ngâm bao hoa vào dinh dưỡng 2.4D với nồng độ tuỳ thuộc vào từng loài những phổ biến từ 1 – 2 % trong khoảng 3 – 4 phút. + Phương pháp khử đực có hiệu quả nhất hiện nay được sử dụng là phương pháp tạo dòng bất thụ đực làm yếu tố mẹ (bằng lai, chuyển gen). + Để khử đực cũng như tổ chức lai tạo ở đối tượng cây rừng cao to được xảy ra thuận lợi người ta th ường dùng ph ương pháp h ạ thấp cây m ẹ bằng ph ương pháp ghép hay giâm hom .
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.1.4.4. Phương pháp cách ly. - Là nhằm tránh cho cây mẹ thụ phấn bởi những hạt phấn không thuộc tổ hợp lai. Việc cách ly phải được tiến hành ngay sau khi kh ử đực cũng như khi nh uỵ chín. - Kỹ thuật: Dùng gi ấy nylon ho ặccgi giấy bóng m ờ (ong, kiến vẫn chui vào được) bao quanh hoa đã khử đực trên cây mẹ cầnnbu buộccch chặt bao cách ly để tránh gió cuốn đi cũng như tránh ong, kiến mang bao phấn lạ vào.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.1.4.5. Thu thập và cất giữ hạt phấn. - Thu thập : Có 2 cách + Trực tiếp: Khi nhị tung hạt phấn người ta thường dùng đĩa Pecteri đặt dưới bao phấn dùng kéo hoặc banh gỗ nhẹ vào bao phấn để thu được hạt phấn. + Gián tiếp: Đối với cây rừng cao to lấy hạt phấn là rất khó khăn cho nên người ta dùng cách chặt cả cành lớn trước khi bao phấn chín, tỉa từng cành nhỏ cắm nghiêng vào thùng nước rồi đặt cả thùng lên tờ giấy hoặc mảnh nylon và đặc biệt đưa ra ánh sáng để cho bao phấn tự tung phấn. - Cất giữ hạt phấn: TtTrong trường hợp mààd dạng bố và mẹ không t rung ch u k ỳ siihnh sản ta phải lấy hạt phấn và cất giữ để chờ dạng mẹ ra hoa rồi mới thụ phấn. Hạt phấn trong điều kiện khô và không có ánh sáng (bình hút ẩm), vì sức sống của hạtpht phấn không thể được nguyên v ẹn trong quá trình c ấtgit giữ cho nên trước khi thụ phấn kiểm tra số hạt phấn. Có hai cách kiểm tra : + Kiểm tra trực tiếp bằng phương pháp nhuộm màu. + Kiểm tra trực tiếp : Cho nảy mầm trên môi trường nhân tạo (thạch ag)gar).
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.1.4.6. Tổ chức thụ phấn. - Được tiến hàn h v ào lúc h oa nở (thường vààlúúo lúc núm nh uỵ tiếtth chất nhày hoặc có lông nhung) cơ chế sẵn sàng tiếp nhận hạt phấn. -Kỹ thuật thụ phấn: + Mở bao cách ly rồi dùng bút lông sau đó bôi hạt phấn lên đầu vòi nhuỵ. +Dù+ Dùng bơm chọc thủng bbáhlao cách ly rồiib bơm hạtht phấn vào đầu nhuỵ. + Dùnggp phanh gắp cả bao phấn đặt lên đầu vòi nhuỵ. Sau khi thụ phấn xong phải bọc lại bao cách ly hoặc dán lại lỗ thủng. Sau đó người ta tiến hành đeo vào cuống hoa một biển nhỏ có ghi rõ ngày gi ờ thụ phấnnng, ngườiith thụ phấnnvày và yếuut tố bố.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.1.4.7. Quản lý sau khi lai. -Cần chăm sóc và phòng trừ sâu bệnh hại cho cây mẹ nhằm thu nhận hạt giống có chất lượng gieo ươm tốt nhất (nội nhũ mẩyynh nhất). - Tháo bao cách ly vào thời điểm thích hợp và thay vào đó một túi vải nhỏ để đựng hạt giống có thể tự phát tán. - Khi quả chín phải thu hoạch quả đúng thời điểm, đúng phương pháp sau đó chế biến và bảo quản hạt chu đáo. - Để riêng hạt giống theo từng tổ hợp lai kèm theo hồ sơ rõ ràng để sử dụng lâu dài.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.2. Phương pháp gây đột biến. - Gây độtbit biếncn cấutrúcNSTvàu trúc NST và độtbit biến gen => Phương pháp gây độtbit biến. -Nếu gây đột biến số lượng NST => Phương pháp đa bội thể. 2.2.1. Phương pháp đa bội thể. 2.2.1.1. Cơ sở di truyền của phương pháp. - Đa bội thể là cơ thể có bộ NST tăng theo số lần nguyên của bộ NST cơ bản (2n => 3n => 4n). - Đặc điểm của cơ thể đa bội: + Có cơ quan sinh dưỡng (lá, cành, thân, rễ, củ, ) lớn gấp bội so với cơ thể bình thường. + Cơ thể thường bất thụ do không thể sinh ra các giao tử bình thường (cân bằng di truyền) trong đó dạng 3n bất thụ hoàn toàn (bộ NST không thể phân đều), dạng 4n bất thụ từng phần.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.2.1.2. Nguyên nhân. Vì trong phân bào thoi vô s ắcbc bị phá hu ỷ do đóbó bộ NST sau khi nhân đôi không được phân ly do đó TB không phân chia được => trong một TB số lượng NST tăng gấp đôi. - Nếu quá trình này xảyray ra ở nguyên phân TB sinh d ưỡng 2n => tế bào sinh dưỡng 4n. Trong trường hợp này tuỳ thuộc thời điểm xuất hiện đột biến. Nếu đột biến xuất hiện lần nguyên phân đầu tiên của hợp tử TB 2n => TB 4n và t ấtct cả các t ế bào c ủa nó là 4n, n ếu độtbit biếnxun xuấthit hiện ở lần phân bào sau đó thì từng phần của cơ thể là đa bội và sinh khối phần này sẽ nhỏ dần nếu thời điểm xuất hiện đột biến muộn dần. - Nếu quá trình xảyay ra ở quá trình g iảm pâphân thì từ TB sdsinh dục n => 2n x 2n => 4n, cả cơ thể con cái có thể tứ bội. Nếu 2n x n => 3n thì cả cơ thể con cái là tam bội.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.2.1.3. Kỹ thuật gây đa bội. - Nguyên tắc: Sử dụng các tác nhân bất thường có thể làm cản trở quá trình hình thành thoi vô sắc hoặc phá h uỷ nó nếu nó đããhìhthàh hình thành, vì ìth thế thời điểm xử lý ( gâ y t ạo))h nhằm vààlúTBhâo lúc TB phân chia với chu kỳ nhanh nhất tức là tác động vào cơ quan nào có sinh khối tế bào tăng nhanh nhất. Các nhân tố tác nhân chỉ cần vượt qua màng tế bào để tác động lên hệ thống thoi vô sắc. - Phương pháp gây tạo: + Tác nhân vật lý: tăng giảm nhiệt độ một cách thất thường (sốc nhiệt), dùng tia phóng xạ hoặc dùng ly tâm. + Tác nhân hoá học: Dùng hoá chất Consisin, 2.4D tác động. +S+ Sử dụng liềuul lượng (nồng độ))t, tầnsn số (cường độ))vàth và thờiigianx gian xử lý h ợplíp lí. + Tuỳ loài cây hay bộ phần xử lý, tuỳ giai đoạn phát triển cá thể mà sử dụng nồng độ, cường độ và thời gian xử lý thích hợp. (bộ phần nhằm xử lý là hạt giống) + Điều kiện hoàn cảnh môi trường khi xử lý: * Khi nhiệt độ phù hợp (18 – 250C) thì ta xử lý theo phương pháp bình thường. * Trong điều kiện nhiệt độ thấp thì tăng nhiệt độ xử lý. * Trong điều kiện nhiệt độ cao thì giảm nhiệt độ xử lý. *M* Mẫu đem xử lý ph ải sạch để tạo điều kiện thuận lợiih nhấtth cho cá átáhââc tác nhân gây đột biến tác động lên mẫu.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.2.2. Gây đột biến. 2.2.2.1. Khái niệm. Là phương pháp gây đột biến (phá vỡ) cấu trúc NST và đột biến gen bằng các tác nhân nhân tạo. -Cơ sở di truyền học: Để tạo cấu trúc NST và đột biến gen thì về nguyên tắc đều phảiái tác động lên NST . B ởi vậy các nhân tố phải tác động vào nhân tế bào thời điểmlàkm là kỳ trung gian vì lúc đóóNSTrãnc NST rãn cực đại (ADN lộ ra).
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.2.2.2. Kỹ thuật gây tạo. 2.2.2.2.1. Gây độtbiến phóng xạ. Cơ sở khoa họccủahiệntượng: - Các tia phóng xạ thường mang mứcnăng lượng rất cao vì thế nó có thể làm tăng giảm trạng thái năng động củatế bào => Kếtquả gây những biến đổiphứctạp trong cấu trúc của NST trong ADN. Đây là những ảnh hưởng trựctiếp. - Tia phóng xạ có tác dụng ion hoá các nguyên tử hay phân tử có trong tế bào đặcbiệtlà H2O(chiếmkhoảng 80% lượng tế bào chất). Kếtquả nó đãgiải phóng các nhóm + - như: H , OH , H2O2, và chính nhóm này mới hoạt động lên ADN => Gây biến đổi => cơ thểảnh hưởng gián tiếp. + - H2Onăng lượng của các chất phóng xạ H2O + e - + H2O + e H2O + + - - + - H2O biến đổi thành H +OH,H2O => H +OH.Từ cácnhómHvàOHsẽ hình thành các gốcHO2 và H2O2. => tham gia các phản ứng trong các chất Protit, emym, DNA => xảy ra các phản ứng sinh hóa phóng xạ =>biến đổi trong sinh vật.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi - Tác nhân xử lý: Phụ thuộc vào đặc điểm sinh lý của đối tượng và bộ phận đem x ử lý mà ng ườiitas ta sử dụng các tác nhân x ử lý thích h ợp. -Tia Rơnghen: Có sức đâm xuyên lớn nên có thể sử dụng cho mọi sinh vật. - Tia anpha (α): Có tốc độ chậm và sức đâm xuyên yếu hơn nên được dùng xử lý đốivi vớisinhvi sinh vậtvàbt và bộ phậncókíchthn có kích thướcnhc nhỏ. - Tia Beta (β): Có sức đâm xuyên lớn hơn tia . - Tia ghama (γ): Có sức đâm xuyên lớn hơn tia và . -Tia tử ngoại: Có sức đâm xuyên yếu nhất nên thường dùng để xử lý đột biến cho hạt phấn tế bào và các vi sinh vật. - Bộ phận xử lý: Có thể là hạt phấn, hạt giống, cành, củ, mô hay tế bào. Riêng hạt giống thì phải xử lý khô hoặc ẩm. - Cách xử lý: Chiếu xạ các bộ phận xử lý với liều lượng và tốc độ khác nhau.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.2.2.2.2. Gây đột biến hoá học. Cơ sở của đột biến hoá học: Là việc sử dụng các hoá chất có khả năng gây đột biến. Các loại hoá chất này cókhó khả năng: + Thấm qua mang tế bào và mang nhân mà không mấthot hoạt tính . + Có phản ứng hoá học lên NST hay ADN (ADN có tính axít => mu ốncóphn có phản ứng thì các ch ất hoá h ọc phải là loại kiềm tính).
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi - Các loạichất gây độtbiến hoá học:Dựavàocấutạovàtínhchấttácđộng mà ngườita chia các chấtnày thành các nhóm khác nhau. + Nhóm các chất Oxy hoá khử : HNO2,H2O2,Anđêhít và các kim loạinặng (Ag, Hg, ). Chúng tác động gây độtbiếnnhờ các nhóm HOH, HO2. + Nhóm chuyển hoá đồng chức: 5 – Bromuraxil (BV) 2 – Aminopurim BV vừa liên kết đượcvớiAvàGnếu trong môi trường có nó thì sau 3 chu kỳ tái sinh củaADNthìnócóthể biếncặpA–TthànhcặpG–Xvàngượclại=>gây đột biếngen. + Nhóm cảm ứng vớibazơ:Gồm các chấtnhư Cafein, chấtnàycótácdụng lấnáp sự tổng hợp G và thúc đẩysự hình thành các bazơ bấtthường nhờđómàdẫn đếnsự tái sinh sai của ADN. + Nhóm ankyl hoá:Gồm các chấtcóchứagốc ankyl CH3-, C2H5-, C3H7-, Khi có mặt các chấtnàythìchúngsẽ phản ứng với ADN và chuyển các nhóm ankyl sang phân tử ADN yếu để tạo ra các mạch ngang => mạch dọc ADN yếu đivàdễ bịđứt.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi - Phương pháp x ử lý: + Ngâm hạt giống hay cây con vào dung dịch của tác nhân ggyây đột biến với nồng độ và thời gian ngâm khác nhau. + Dùnggg bông tẩm dung dịch ggyây đột biến rồi đắp lên đỉnh sinh trưởng. + Tiêm dung dịch của các chất gây đột biến vào đỉnh sinh trưởng.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.2.3. Chọn lọc thể đột biến. - Thể độtbit biến là nh ững dạng sihinh vật mang độtbit biến. -Việc chọn lọc thể đột biến được tiến hành theo mục tiêu chọn giống đề ra. - Đột biến là biến dị di truyền nên chúng có tính cá thể và vô hướng nên sau khi lai tạo nên chọn lọc. - Vì th ể độtbit biếnphn phổ biếnlàn là độtbit biếngenmàn gen mà độtbit biếngenln gen lạithi thường ở trạng thái lặn cho nên để chọn lọc có hiệu quả thì phải tiến hành chọn lọc từ thế hệ thứ hai: M2 (mutation : sự thay đổi, sự biến đổi). - Đối vớiihi sinh vậtókht có khả năng sihinh sản sihdinh dưỡng thì nê n dù ng ph ương pháp nhân giống sinh dưỡng để nhân những dạng đột biến quý vào phát triển sản xuất.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.3. Đánh giá vậtliệugiống. (tiếnhànhthẩm định giá trị củasảnphẩmtheomụctiêu kinh doanh) 2.3.1. Các phương pháp đánh giá. (04 phương pháp) - Đánh giá trựctiếp:dựatrênsự biểuhiện các các tính trạng liên quan trựctiếptớimục tiêu chọngiống. + Ưu điểm: Đơngiản, có độ chính xác cao nếu tính trạng làm mụctiêuchọngiống là tính trạng chấtlượng hay tính chống chịu. +Nhược điểm: Tốnthời gian, cần trang bị thiếtbị và kinh phí, hơnnữa tính trạng làmmục tiêuchọngiống là tính trạng số lượng thì không chính xác. - Đánh giá gián tiếp:dựatrêncáctínhtrạng đượccoilàchỉ thị cho các tính trạng có liên quan trựctiếp đếnmục tiêu chọngiống. + Ưu điểm: Nhanh, đỡ tốn kém và khi tính trạng là mục tiêu chọn giống mà là tính trạng số lượng thì phương pháp này chính xác hơn. +Nhược điểm: Dựa vào kinh nghiệmhoặctrước khi đánh giá phảithiếtlập được mối quan hệ giữa tính trạng trựctiếp và tính trạng gián tiếp và giữa chúng phảicó quan hệ chặt.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi - Đánh giá tự nhiên: Đánh giá vậtliệu đượctạoratrong điều kiệntự nhiên. + Ưu điểm: Mang tính chất khách quan cao. + Nhược điểm: Phảichờ đợicơ hội để đánh giá. - Đánh giá nhân tạo:Làviệctạo ra các điềukiện nhân tạo làmmụctiêuchọngiống để tiến hành đáhánh giá. + Ưu điểm: Nhanh và chủđộng. + Nhược điểm: Tốnkém.
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 2.3.2. Các chỉ tiêu đánh giá. - Sản lượng: Đâlàhây là chỉ tiêu ch ủ yếu của chọn giống cây rừng, đó chính là lượng sản phẩm theo mục tiêu chọn giống trên một ha. -Chất lượng: Sau đặc trưng về sản lượng thì chất lượngqg và qui cách sản phẩm là yếu tố quan trọng thứ hai. Vd: Gỗ nguyên liệu giấy: Cần có hàm lượng xenllulô cao và hàm lượng Lignhin th ấp, trong khi đóóg gỗ xây d ựng l ạiing ngượccl lại. - Tính chống chịu: + Tính chống chịu các yếu tố bất lợi vô sinh như: khô hạn,g, giá rét , lửa rừng, + Tính chống chịu các yếu tố bất lợi hữu sinh: sâu bệnh, động vật rừng,
Ch−¬nggy¹gg IV. G©y t¹o gièng míi 3. Lai tạo giống mới theo phương pháp hiện đại. 3.1. Theo kỹ thuật của công nghệ tế bào. - Lai tế bào sinh dưỡng: -Chọn dòng tế bào sôma: - Nuôi cấy hạt phấn: 3.2. Theo kỹ thuật của công nghệ gen. -Chuyển gen:
Chương VVNhâ. Nhân g iống bằng hom
Ch−¬nggggg V. Nh©n gièng b»ng hom 1. Khái niệm, cơ sở sinh học và một số phương pháp nhân gi iống. 1.1. Khái niệm. Nhân gi iống sihdinh dưỡng (i(vegatative propagati i)on) là sự nhân giống từ một bộ phận sinh dưỡng của cây (củ, thân, lá , cành , mô phân sinh , ) ho ặcsc sự tiếphp hợp các b ộ phận sinh dưỡng (ghép) để tạo thành một cây mới. Nhân giống sinh dưỡng là một bộ phận của nhân giống vô tính (asexual propagation). Vì nhân giống vô tính bao gồm cả nhân giống bằng bao tử (propagation of spore) lẫn nhihân giống sihdinh dưỡng.
Ch−¬nggggg V. Nh©n gièng b»ng hom 1.2. Cơ sở sinh học của nhân giống sinh dưỡng. Nhân giống sinh dưỡng có cơ sở tế bào là sự phân bào nguyên nhiễm. Những cây sinh ra bằng sinh sản sinh dưỡng từ mộtcátht cá thể ban đầugu gọiilàs là sự nhân b ản vô tính (cloning). Tập hợp tất cả các cây được nhân bản vô tính từ một cá thể ban đầu (cây đầu dòng hay thuỷ tổ) và cây đầu dòng đó gọi là 1 dòng vô tính (clone) . B ảnnch chấttditr di truyềnnc của các cá thể trong cùng một dòng vô tính là giống nhau, nói cách khác là đặc điểm di truyền của cây đầu dòng được bảo toàn nguyên vẹn ở cây sinh sản sinh dưỡng từ nó.
Ch−¬nggggg V. Nh©n gièng b»ng hom 1.3. Các phương pháp nhân giống sinh dưỡng. 1311.3.1. Ghép .(grafting) Ghép là dùng một bộ phận sinh dưỡng của cây này (cành ghép) ghép lên cây khác (gốc ghép) để tạo thành một cây hoàn chỉnh (cây ghép). Các ph ương pháp ghép th ường g ặp là ghép áp , ghép ch ẻ nêm, ghép mắt, ghép cành, ghép, nối tiếp, Cành ghép là một đoạn thân, cành cây mang một số chồi ngủ được ghép lên g ốc ghép , hình thành ph ầntrêngn trên gồm thân và cành c ủa cây ghép . Gốc ghép là phần dưới của cây ghép có mang hệ rễ. Gốc ghép có thể là cây mọc từ hạt hoặc cây sinh dưỡng. Ghép là ph ương pháp th ường được áádp dụng phổ biến ttirong việc xây dựng các vườn giống vô tính. Cây giống lợi dụng được sức sống của gốc ghép trẻ lại giữ được đặc tính của cành ghép nên vừa sống lâu, vừa mau ra qu ả và gi ữ được đặc tính t ốttc của cây m ẹ lấy cành .
Ch−¬nggggg V. Nh©n gièng b»ng hom 1.3.2. Chiết.(air layering hay marcotting) Chiết là phương pháp nhân giống sinh dưỡng sử dụng một bộ phận không tách rời khỏi cây mẹ để tạo thành một cây con hoàn chỉnh (cây chiết). Bộ phận sinh dưỡng được sử dụng làm vật liệu nhân giống có thể là cành, thân, củ, rễ. Chiết là phương pháp dễ làm và dễ thành công, không đòi hỏi trang thiết bị, kỹ thuật phức tạp, ít tốn kém nhưng có nhược điểm là hệ số nhân giống thấp nên thườnggp áp dụng cho các loài cây khó nhân giống bằng hom như các cây ăn quả nhiệt đới: Nhãn, Vải, Xoài, và một số cây cảnh quí hiếm.(trong cải thiện giống cây rừng , chiết ít được sử dụng hơn các phương pháp nhân giống sinh dưỡng khác). Khác v ới ghép và giâm hom , b ộ phận đượcchic chiếttv vẫngn gắnlin liềnnv với cây m ẹ nên v ẫnnti tiếp tục được cây mẹ cung cấp nước, muối khoáng, hydratcacbon,v.v qua mạch gỗ và libe trong suốt quá trình ra rễ. Khả năng ra rễ khi chiết trước hết phụ thuộc vào đặc điểm của từng loài cây, tình trạng sinh lý, sức sống của cây và bộ phận chiết, vào điều kiện môi trường cũng như kỹ thuậttchi chiếtt(nh. (những ch ấttrar ra rễ tốttth thường đượccs sử dụng khi chi ết là các ch ế phẩmmt từ auxin). Có nhiều phương pháp chiết áp dụng tuỳ theo đặc điểm của từng loài cây. Đối với cây lâm nghiệp người ta thường sử dụng phương pháp chiết đơn giản, chiết thân, chiết cành và chiết chồi.
Ch−¬nggggg V. Nh©n gièng b»ng hom 1.3.3. Giâm hom.(cutting propagation) Là phương pháp dùng một phần lá, một đoạn thân, đoạn cành hoặc đoạn rễ để tạo ra cây mới gọi là cây hom. Cây hom có đặc tính di truyền như của cây mẹ. Nhân giống bằng hom là phương pháp có hệ số nhân giống lớn nên được dùng phổ biến trong nhân giống cây rừng, cây cảnh và cây ăn quả. 1.3.4. Nuôi cấy mô tế bào.((f)tissue culture of meristem) Nuôi cấy mô là sự nuôi cấy các bộ phận non của cây trong các môi trường dinh dưỡng đặc biệt. Từ một số ít bộ phận non ban đầu, sau quá trình nuôi cấy tạo ra hàng ngàn cây nhỏ. Những cây nhỏ này gọi là cây mô và có đặc tính giống như cây con mọc từ hạt. Nuôi cây mô có h ệ số nhân l ớn, cây mô gi ữ được đặc tính c ủa cây m ẹ lạiitr trẻ như cây m ọcct từ hạt. Song nuôi cây mô lại đòi hỏi phải có đủ thiết bị và cán bộ kỹ thuật có trình độ, phương pháp tương đối tốn kém, nên khả năng áp dụng có phần hạn chế hơn nhân giống bằng hom. Các phương pháp nhân giống sinh dưỡng này đều dựa trên cơ sở của phân bào nguyên nhiễmlàlm là lối phân bào mà các đặc tính c ủa đờiitr trướcctruy truyềnnl lạiig gầnnnh như nguyên v ẹnncho cho đời sau. Song cần chú ý rằng nhân giống sinh dưỡng chỉ là một công cụ của chọn giống. Nó chỉ phát huy tác dụng tốt khi giống đã qua chọn lọc và khảo nghiệm cận thận, được chứng minh là hơn giống đại trà.
Ch−¬nggggg V. Nh©n gièng b»ng hom 2. NHÂN GIỐNG SINH DƯỠNG BẰNG PHƯƠNG PHÁP GIÂM HOM. 212.1. Ý Ýngh nghĩa nhân giống bằng hom . - Nhân giống bằng hom là phương pháp truyền đạt các biến dị di truyền của cây mẹ (lấy vật liệu giâm hom) cho cây hom. - Đâlàhây là phương thức cóókh khả năng giữ lại được ưu thế lliai của đờiiF F1, đồng thời khắc phục được hiện tượng phân ly ở đời cây F2. - Có khả năng rút ngắn chu kỳ sinh sản, chu kỳ kinh doanh, đồng thời rút ngắn thờiii gian ch o cá c ch ương tìtrình cảithii thiện giống. -Là phương thức phổ biến và có hiệu quả cao đối với công tác nhân giống trong bảo tồn các loài cây quí hiếm, góp phần bảo tồn nguồn gen cây rừng. - Ngoài ra, phương pháp còn khắc phục tốt hiện tượng khó thu hái hạt giống, hạt giống có sức nảy mầm kém của một số loài cây rừng có giá trị.
Ch−¬nggggg V. Nh©n gièng b»ng hom 2.2. V ấn đề tồnnt tại trong quá trình giâm hom. -Xảy ra hiện tượng bảo lưu cục bộ: Là hiện tượng cây hom vẫn giữ ngyguyên tập tính và hình thái như ở vị trí của nó trên cây mẹ lấy hom. -Chi ppghí giá thành của cây hom thường là đắt hơn so với cây hạt. - Ở giai đoạn đầu, cây hom thường sinh trưởng kém hơn so với cây hạt.
Ch−¬nggggg V. Nh©n gièng b»ng hom 2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến giâm hom. 2.3.1. Nhân tố nội sinh. - Đặc điếm di truyền của loài. + Dựa theo khả năng ra rễ người ta chia cây rừng ra 3 nhóm: nhóm dễ ra rễ, nhóm khó ra rễ, nhóm có khả năng ra rễ trung bình. +D+ Dựaavàokh vào khả năng nhân gi ống sinh d ưỡng b ằng hom thì chia ra thành 2 nhóm: Nhóm sinh sản chủ yếu bằng hom, nhóm sinh sản chủ yếu bằng hạt. - Đặc điểm di truyền của xuất xứ và của cá thể -Tuổi cây mẹ lấy cành -Vị trí cành và tuổi cành -Sự tồn tại của lá trên hom: -Các chất điều hòa sinh trưởng Bao gồm 33hóh nhóm chất: + Rhizocalin: Phát động sự ra rễ của hom + Đồng nhân tố ra rễ: Điều phối hoạt tính của IAA gây nên khởi động ra rễ + Các ch ất kìm hãm và kích thích ra r ễ
Ch−¬nggggg V. Nh©n gièng b»ng hom 2.3.2. Nhân tố ngoại sinh. - Điều kiện sinh sống của cây mẹ lấy cành (dinh dưỡng, điều kiện chiếu sáng, độ ẩm đất, không khí) -Thời vụ giâm hom - Ánh sáng -Nhiệt độ - Độ ẩm - Giá thể giâm hom
Ch−¬nggggg V. Nh©n gièng b»ng hom 2.4. Các chất điềuhoàsinhtrưởng sử dụng trong giâm hom. 2.4.1. Auxin Các chất điềuhòasinhtrưởng đềucóvaitròđặcbiệt trong quá trình hình thành rễ củahomgiâm. Trong đó, các auxin đượcsử dụng nhiềunhất Auxin gồm 2 nhóm: Auxin tự nhiên (IAA) Auxin tổng hợp: IBA, IPA, NAA 2.4.2. Hình thứcsử lý. 2.4.2.1. Sử lý bằng thuốcnước. - Nhìn chung nồng độ thấp phảixử lý thời gian dài, nồng độ cao phảixử lý thời gian ngắn. -Gần đây người ta có khuynh hướng sử dụng nồng độ cao để xử lý hom trong thờigianngắnvà cũng mang lạihiệuquả ra rễ cho hom giâm (1000 - 2000 - 3000 ppm). 2.4.2.2. Xử lý bằng thuốcbột Thuốc bộtthường dùng là loại bộtthương phẩmcó chứa IBA ở cácnồng độ khácnhau. 2.4.2.3. Xử lý hỗnhợpcácchất điềuhòasinhtrưởng Các auxin có vai trò khác nhau trong quá trình hình thành rễ của hom giâm, vì thế khi dùng riêng rẽ chỉ ggyây hiệu quả 1mặt còn khi dùng hỗnhợp sẽ tạo đượchiệu quả tổng hợp và tăng tỉ lệ ra rễ của hom giâm.
Ch−¬nggggg V. Nh©n gièng b»ng hom 3. BIỆNPHÁPTẠOVẬTLIỆU GIÂM HOM - YÊU CẦUKỸ THUẬT CƠ BẢN CỦA HOM GIÂM 3.1. Biện pháp tạovậtliệu giâm hom: Các biện pháp tạovậtliệu hom giâm là: -Chặt thân, chặtcànhhoặc khoanh vỏ trên thân, ởđộcao cần thiết để tạotrồibất định. - Bấmngọn, đốn tạo tán kiểu đốnchè để tạonhiều trồi non. - Ghép lên gốc ghép trẻ mộthoặc nhiềulần để trẻ hóa cây mẹ lấy cành. - Bón phân, tưới đủ ẩm, chămsóccâymẹ lấycànhđể duy trì cây ở trạng thái sinh trưởng và dễ ra chồi.
Ch−¬nggggg V. Nh©n gièng b»ng hom 3.2. Yêu cầukỹ thuậtcơ bản khi giâm hom 3.2.1. Kỹ thuật thu hái chồi -Tuổitrồilấy hom:Lấytừ gốc cây mẹởrừng trồng, khi trồi được30–40 ngày tuổi, độ dài 15 - 20 cm, chồimậpkhỏe, có màu xanh đậm, có thể cắtchồi lấy hom. Chồi ở vườntạo hom: Cành đượcchọn để cắt hom là những chồicótừ 4-8 lá (đốivới keo lai) đốivớibạch đàn 4 - 6 cặplá,khỏe, có màu xanh đậmcóthể cắtchồilấy hom. Sau mỗi đợt thu hái chồicần bón phân và tướinước cho cây. -Thời điểmlấy hom: Nên lấy vào lúc buổi sáng, khi tiết trời còn mát, chồi không bị héo -Cắtchồivàbảoquảnchồi:
Ch−¬nggggg V. Nh©n gièng b»ng hom 3.2.2. Kỹ thuật cắt hom và giâm hom -Cắt hom: Hom phải cắt bỏ các hoa, chồi phụ đã ra lá, nụ hoa. Đối với cây lá kim hom phải có đủ búp ngọn. Chiều dài hom từ 5 - 12 cm, số lá (cặp lá) để lại trên hom từ 4 - 6, phải cắt bớt phiến lá, phải cắt hết lá ở phần giâm dưới đất. -Xử lý thuốc chống nấm: +X+ Xử lý thu ốccch chống n ấm cho hom: Ngâm hom trong dung d ịch Benlat n ồng độ 100 - 200 ppm (100 - 200 mg Benlat/1 lít nước) trong 12 phút để trừ nấm bệnh. Sau đó đem hom đi giâm không cần rửa bằng nước lã. + Xử lý nấm bệnh cho giá thể: Tưới dung dịch Benlat nồng độ 6g/1lít nước cho 50 m2, hoặc dùng thuốc tím n ồng độ 0,1% (1gam/1lít nước) t ưới đẫmmvàob vào bầuut tới độ sâu 4cm . X ử lý n ấm được tiến hành trước khi giâm hom 12 giờ. Trước khi cắm hom dùng nước lã tàn dư của thuốc tím hoặc ben lát. -Cắm hom Dùng que tròn đường kính lớn hơn đường kính của hom giâm một ít, chọc một lỗ tròn ở giữa bầu hoặc giá thể với độ sâu 2 - 3 cm, cắm hom đã được xử lý vào lỗ chọc, cắm nhẹ nhàng không làm xây xát gốc hom. Dùng 2 ngón tay ấn nhẹ xuống đất xung quanh gốc hom để gốc hom được tiếp xúc với đất, tưới đẫm bầu bằng nứơc sạch.
Ch−¬nggggg V. Nh©n gièng b»ng hom 3.2.3. Kỹ thuậtchămsóchomgiâm -Tưới phun: đảm bảo cho là và ngọn không bị héo, đất trong bầu không bị úng nước. Tưới cho hom đến khi ra rễ. Sau khi h om ra rễ số lần tưới nước chhho hom gi iảm xuống. - Phòng ch ống nấmbm bệnh: 7 - 10 ngày sau khi giâm phun phòng bệnh 1 lần bằng dung dịch benlat nồng độ 6g/10 lít nước phun cho 50m2. Nếu nấm bệnh phát triển phun với nồng độ cao hơn. - Che nắng: Giai đoạn đầu 50 - 70%, tùy theo vụ giâm hom. Khi hom đã ra rễ giảm dần độ che bóng.
Ch−¬nggggg V. Nh©n gièng b»ng hom 3.2.4. Kỹ thuật chăm sóc và huấn luyện cây hom trong khi huấn luyện - Che bóng: Cây hom ở trong khu hu ấnnluy luyệncón có độ che bóng 50% trong 10 ngày đầu và giảm dần độ che bóng sau đó tiến tới dỡ bỏ hoàn toàn. -Tưới nước: Những ngày đầu tưới 3 - 4 lần, sau đó 10 ngày mỗi ngày chỉ tưới 1l1 lần. - Bón thúc: Tưới NPK 0,3% (3g/1lít nước), lượng 2lít/m2, 1tuần 1lần. Sau khi tưới thúc phải bỏ phân bám trên là bằng nước sạch. - Cắtbt bỏ bớtht chồi yếu chỉ để lạihi chồikhi khỏe nhất. - Phân loại cây: Sau khoảng 4 tuấn tiến hành phân loại cây, những cây tốt để riêng, những cây xấu để riêng, và có chế đọ tưới phân, chăm sóc cho từng loại. Cây hom được huấn luyện và nuôi dưỡng trong thời gian 1,5 tháng, có chiều cao khoảng 20 - 25 cm, cây xanh đẹp, không sâu bệnh, có thân chính là đủ tiêu chuẩn đem tr ồng.
Ch−¬ng VI. X©y dùng rõng gièng vμ v−ên gièng - §¸p øng tèt nhu cÇu cung cÊp nguån vËt liÖu gièng cho s¶n xuÊt ®¹i trμ. - T¹o ra nguån vËt liÖu s¹ch, ®¶m b¶o chÊt l−îng, nguån gièng ®−îc tuyÓn chän cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao. - B¶o tån, l−u gi÷ c¸c nguån gen, c¸c gièng c©y trång quý hiÕm, loμi cã gi¸ trÞ kinh tÕ.
Ch−¬ng VI. X©y dùng rõng gièng vμ v−ên gièng 2. RỪNG GIỐNG.(Seed stands hay Seed production areas) 2.1. Khái niệm: Rừng giống là rừng chuyên để sản xuất vật liệu giống được xây dựng bằng cách chuyển hoá từ rừng tự nhiên, rừng trồng hay đượctrồng mới từ giống củaxuấtxứđã đượcxácđịnh là tốt qua khảo nghiệmhoặccủahạttrộn lẫntừ những cây mẹđã đượcchọnlọc, có áp dụng các biện pháp kỹ thuật thâm canh và cách li với nguồnhạtphấn bên ngoài nhằmsảnxuấtgiống vớisố lượng ổn định và chấtlượng đượccảithiện. Nhìn chung, rừng giống có 3 thuộc tính là: -Hạtgiống thu hái ở rừng giống có phẩmchấtditruyềntốthơnsovớihạt thu hái xô bồ. -Rừng giống đượcxâydựng từ rừng tự nhiên và rừng trồng có nguồngốc địa lý rõ ràng. -Rừng giống cung cấp nguồnhạtgiống đáng tin cậy.
Ch−¬ng VI. X©y dùng rõng gièng vμ v−ên gièng 2.2. Các loại rừng giống trong sản xuất. 2.2.1. Rừng giống tạm thời. Rừng giống tạm thời là rừng được xây dựng từ các lâm phần tự nhiên hoặc rừng trồng được tuyển chọn nhằm thoả mãn nhu cầu hạt giống trong một thời gian nhất định. Loại rừng này thường sử dụng cho những loài cây có diện tích trồng rừng không lớn hoặc trong thời gian chờ đợi hoàn thành xây dựng khu rừng giống, vườn giống cố định. Rừng giống tạm thời tự nhiên cho vật liệu giống có ưu điểmml lớnnlàtínhthích là tính thích ứng t ốttv với điềuuki kiện hoàn c ảnh địaaph phương. M ộtts số tính tr ạng khác nh ư : Độ thẳng thân cây, sức đề kháng với điều kiện bất lợi, cũng được cải thiện thông qua các biện pháp tác động cho loại rừng này. 2.2.2. Rừng giống cố định. Rừng giống cố định là r ừng giống đượcxâydc xây dựng mớibi bằng cách tuy ểnchn chọntn từ rừng tự nhiên hoặctrc trồng mới. Dựa vào nguồn gốc có thể chia rừng giống cố định thành hai loại. + Rừng giống chuyển hoá : Là rừng giống được tuyển chọn từ rừng tự nhiên hoặc rừng đủ tiêu chuẩn và được tác động biện pháp kỹ thuật chuyển hoá như tỉa thưa di truyền, tỉa thưa lâm sinh, chăm sóc tốt, để sản xuất vật liệu giống trong một khoảng thời gian nhất định. + Rừng giống trồng mới : Là rừng trồng được trồng bằng vật liệu giống có phẩm chất di truyền cao, thường là vật liệu giống được lấy từ những cây trội trong quần thể gốc. (cây sinh dưỡng, cây từ hạt của các xuất xứ tốt nhất đã qua khảo nghiệm của cây trội, trong các xuất xứ đó hoặc chưa qua khảo nghiệm hậu thế hoặc khảo nghiệm dòng vô tính).
Ch−¬ng VI. X©y dùng rõng gièng vμ v−ên gièng 3. VƯỜN GIỐNG.(Seed orchards) 3.1. Khái ni ệm. Vườn giống là nơi trồng những dòng vô tính hoặc cây con từ hạt của những cây trội đã được chọn lọc và đánh giá, được bố trí cây giống để hạn chế tới mức thấp nhất sự thụ phấn giữa các cây cùng dòng hoặc cùng một gia đình, được cách li nhằm hạn chế hoặc tránh những nguồn hạt phấn bên ngoài và được quản lí, chăm sóc tốt để sản xuất nhiều hạt giống một cách ổn định, dễ thu hoạch, có phẩm chất di truyền cao. Cây tr ồng trong v ườnngi giống có thể là cây có ngu ồngn gốctc từ hạthot hoặc cây sinh d ưỡng, những điều quan trọng nhất là chúng phải được lấy từ những cây trội đã được tuyển chọn và đánh giá cẩn thận hoặc ít nhất đã được hội đồng giống của ngành Lâm nghiệp công nhận. Vườn giống không chỉ có mục đích cải thiện chất lượng di truyền cho những đặc tính mong muốn của giống mà còn để sản xuất ra nhiều hạt giống thích nghi với những điều kiện trồng riêng biệt, nhất là những chương trình trồng rừng chuyên dụng quy mô l ớnnhn như trồng cây làm nguyên li ệuugi giấy, ván nhân t ạo,
Ch−¬ng VI. X©y dùng rõng gièng vμ v−ên gièng 3.2. Các loại vườn giống. 3.2.1. Vườn giống cung cấp hạt. Là vườn giống được trồng để thu hoạch vật liệu giống là hạt giống 3.2.2. Vườn giống cung cấp vật liệu sinh dưỡng. Mục đích cung cấp nguồn vật liệu giống là vật liệu sinh dưỡng (cành, hom, mô, ). + Vậtliệu cung cấp hom khi mục tiêu của cải thiện giống là các cơ quan sinh dưỡng. + Là nguồn cung cấp cành chiết, cành ghép, mắt ghép, gốc ghép, (vườn giống được sử dụng ở giai đoạn thành thục sinh sản để lấy cây chiết, cành ghép). Đây là mục tiêu của công tác cải thiện giống với mục đích rút ngắn thời kỳ thành thục sinh sản, tạo ra cây có khả năng sinh sản sớm. 3.2.3. Vườn giống nghiên cứu.( Ngân hàng dòng vô tính) Là tập hợp toàn bộ các dòng vô tính của các cây ưu tú đã qua tuyển chọn (cây trội, cây ưu việt), các cây đại diện cho sự đa dạng di truyền phong phú của loài. Mục đích chính là để kiểm tra bảo tồn các kiểu gen có giá trị phục vụ cho công tác cải thiện giống trong thời gian lâu dài. Ngoài ra, căn cứ vào bản chất của nguồn vật liệu đem xây dựng vườn giống, các nhà chọn giống còn phân chia thành các loài như sau : * Vườn giống thế hệ 1:Làv: Là vườnngi giống đượccxâyd xây dựng t ừ các cây con m ọcct từ hạttc củanha những cây m ẹ trong rừng tự nhiên, rừng trồng, chưa qua khảo nghiệm hậu thế (các cây trội). * Vườn giống thế hệ 1.5: Là loại vườn giống được xây dựng từ cây ghép mà cành ghép được lấy từ cây mẹ trong vườn giống thế hệ 1, nhưng đã qua khảo nghiệm hậu thế. * Vườngin giống thế hệ 2:Làv: Là vườnngi giống đượccxâyd xây dựng t ừ nguồnnv vậtlit liệugiu giống là các cá th ể tốtnht nhất trong quần thể sản xuất hoặc từ nguồn vật liệu được lấy từ vườn giống thế hệ 1 và 1.5.
Ch−¬ng VI. X©y dùng rõng gièng vμ v−ên gièng 4. NGUYÊN TẮC CHUNG KHI XÂY DỰNG RỪNG GIỐNG VÀ VƯỜNGIỐNG. (07 nguyên tắc) - Địa điểm để xây dựng rừng giống và vườngiống phảinằm trong khu vực phân bố của loài hoặccóđiềukiệntự nhiên tương tự như ở khu vực phân bố của loài, có lập địa tốt phù hợp để cây giống sinh trưởng và phát triển tốt, cho nhiều vật liệu giống có phẩm chất tốt, giao thông thuậnlợi, địahìnhtương đốibằng phẳng để dễ quảnlý,chăm sóc và thu hoạch. -Rừng giống, vườngiống phải đượcxâydựng cách li vớirừng trồng hoặcrừng tự nhiên cùng loài cây với cây trong rừng giống, vườngiống hoặc cây có thể lai tạpvới cây trong rừng giống, vườngiống nhằm tránh hiệntượng tạp giao không kiểm soát -Vậtliệu để xây dựng rừng giống phải đượclấytừ xuấtxứ tốtnhất đã qua khảo nghiệmhoặctừ cây trội đã đượcchọnlọc trong rừng trồng từ các xuấtxứ tốtnhất đã đượcxácđịnh hoặc đượcchọnlọc trong rừng tự nhiên. -Mỗirừng giống, vườngiống phảibố trí ít nhất là 20 – 25 dòng cây mẹ và đượctrồng xen kẽ nhau trên toàn bộ diện tích nhằmtạo điềukiệnthuậnlợinhấtchothụ phấn chéo, hạnchế tớimứcthấpnhấthiệntượng giao phấngiữa các cây trong cùng một dòng. (số lượng dòng cây mẹ phụ thuộcvàođặc điểmditruyền, cường độ kinh doanh). - Số lượng cây trội, dòng vô tính trong vườn giống: Theo tiêu chuẩn ngành số 04TCN 147 – 2006: +Vườngiống hữu tính thế hệ 1phảicóítnhất50giađình +Vườngiống vô tính thế hệ 1phảicóítnhất 30 dòng vô tính -Mật độ cây trồng trong rừng giống, vườngiống đượcxácđịnh tuỳ thuộcvàođặc điểmsinhhọccủa loài cây và của cây giống cũng nhưđiềukiệnlập địanơitrồng. Nên tạo khoảng cách phù hợptheotừng giai đoạntuổicủacâyđể tạo điềukiện cho tán cây pháttriển đầy đủ, quang hợp đượcthuậnlợivàthụ phấntốtnhằmtạo điềukiện cho cây sai quả.(cự li cây trồng biến động từ 2m x 2m đến 10m x 10m, thường sử dụng là 4m x 4m hoặc 8m x 8m, hàng chạytheohướng Đông–Tây). -Ápdụng biện pháp thâm canh cao cho rừng giống và vườngiống trong cả quá trình sảnxuấtlâudài.Đặcbiệtchúýápdụng những biện pháp tác động làm tăng và ổn định khả năng cung cấpvậtliệugiống củarừng giống và vườngiống như :tạo tán, bón phân hợp lý,phòng trừ sâu bệnh hại, Đối với rừng giống chuyển háhoá cần tác động kịp thời để câygiống sihinh trưởng phát titriển tốt và sai quả.
Ch−¬ng VI. X©y dùng rõng gièng vμ v−ên gièng 5. XÂY DỰNG RỪNG GIỐNG. 5.1. Xây dựng rừng giống tạmthời. -Chọncâycókiểuhìnhtốt trong rừng tự nhiên, rừng trồng để lấyhạtgiống. +Nếu nhu cầuhạtgiống kéo dài vài nămthìđánh dấu cây đượcchọn để thu hái hạtchonămsau. +Nếuchỉ thuhái1lầnthìkếthợpthuhoặch hạtgiống khi khai thácrừng.
Ch−¬ng VI. X©y dùng rõng gièng vμ v−ên gièng 5.2. Xây dựng rừng giống cốđịnh. 5.2.1. Chuyển háhoá rừng tự nhiênvà rừng trồng thàn h rừng giống. * Nguyên tắc chuyển hóa: -Rừng chưabị sâu bệnh hại phát thành dịch – chưabị tác động mạnh làm mất tính tự nhiên. -Diện tích rừng giống tốithiểulà1hađốivớirừng lấyhạt, 0,1 ha đối vớirừng giống lấyvậtliệusinhdưỡng. - Đối với rừng tự nhiên đại bộ phận cây trong lâm phần có sinh trưởng tốt, cây giống đạtmục đích kinh doanh, nhiềuloàicâylàmgiống trên một đơnvị diệntíchrừng phụcvụ cho trồng rừng và tái sinh rừng. Số lượng cây giống tối thiểu là 20 cây trên 1 ha.
Ch−¬ng VI. X©y dùng rõng gièng vμ v−ên gièng * Nguyên tắc chuyểnhóa: - Đối với rừng trồng số câytốttrên 60%. Rừng trồng đượcchọn ở giai đoạnrừng non hoặcrừng sào là phù hợp. Mật độ khoảng 200 – 600 cây trên 1ha không nên để quá ít. -Tiếnhànhtỉathưa lâm sinh và tỉathưaditruyền. - Tùy thuộcvàodiệntíchcần điềutramàxácđịnh diệntíchcần đo đếmtheo công thức ứng dụng thống kê toán họctheo qui định: Diện tích điều tra Tỷ lệ diện tích cần đo đếm Dưới 5 ha 5% Từ 5 – 10 ha 4% 10 – 20 ha 3% TªTrªn 20 20h ha 2%
Chương VI. Xây dựng rừng giống và vườngin giống *Kỹ thuật chuyểnhóa: - Điềutrahiệntrường: LậpOTC,điềutrađiềukiệntự nhiên, tình hình sinh trưởng và phát triểnrừng. -Xácđịnh nội dung chuyển hóa: +Số cây để lạicuối cùng làm giống. +Số lầntỉathưa–cường độ chặt–chukỳ chặttỉathưa, phương pháp bài cây, các biện pháp chăm sóc sau chuyển hóa. *Chặttỉathưathường tiếnhànhtừ 2lầntrở lên, số cây chặtlần đầuphảilớnhơnlầnsau. *Cường độ chặt 40% - 50% theo số cây * Chu kỳ chặtbiến động từ 3–5năm - Kỹ thuật chặt tỉa thưa: + Bài cây: Cây thuộccấp V, IV theo phân cấpcủa Krap, cây bị sâu bệnh chèn ép. +Thờigianchặt: Tốtnhất nên chặttrước mùa sinh trưởng. +Kỹ thuậtchặt: Chặtsátgốc, hướng đổ không ảnh hưởng đếnnhững cây giữ lại. Chú ý: Nếucómộtsố cây đủ tiêu chuẩn cây giống đứng gầnnhauvàcóbiểuhiệncạnh tranh về ánh sáng, không gian dinh dưỡng thì để lại cây tốtnhất trong đám. Nếu một đám cây không đủ tiêu chuẩn làm cây giống thì vẫn phải chặt hết cả đám, mặc dù làm vậysẽ tạonhững khoảng trống lớn trong rừng.
Chương VI. Xây dựng rừng giống và vườngin giống *Quảnlýrừng giống: -Thusạch sản phẩmchặttỉa thưa nhằmdiệttrừ nguồn phát sinh sâu bệnh – nguồn gây cháy và dễ chămsóc. -Câybụithảmtươi phải đượckiểmsoátđể không gây hại cho cây giống - Đối với rừng giống tạmthời quốcxới quanh gốccây mẹ với bán kính R = 1m phát dây leo bụirậm. Đốivới rừng giống cố định còn phải bón phân . -Ápdụng biệnphỏpphũng trừ sõu bệnh hạitổng hợp.
Ch−¬ng VI. X©y dùng rõng gièng vμ v−ên gièng * Thu hoạch hạtgiống: -Rừng giống tạmthờicóthể kếthợpthuhoạch hạt giống khi khai thác hoặcnhặthạtrơidướitánrừng. - Đốirừng giống cố định: Thu hoạch đúng thờivụ - đúng phương pháp – bảoquảnkịpthời đốivớihạt giống dễ nảy mầm.
Ch−¬ng VI. X©y dùng rõng gièng vμ v−ên gièng 5.2.2. Trồng rừng giống. - Vật liệu trồng rừng giống: Cây từ hạt (chọn cây hạt tốt nhất trong vườn ươm). Cây sinh đưỡng (chọntừ 20 cây mẹ trở lên đượctrộnvớisố lượng như nhau trong vườn ươm). - Thiết kế trước khi trồng rừng giống : +Diện tích trồng + Mật độ +Phương thứctrồng + Kỹ thuậttrồng +Bố trí cây trồng + Quản lý sau khi trồng -Mộtsố yêu cầukỹ thuậttrồng rừng giống : -Chămsócrừng giống: phát dọnthựcbì,tỉathưa, - Thu hái: Từ nămthứ 3trởđi, phải thu hái kịpthời lúc quả chín, tránh mất mát. -Lập hồ sơ rừng giống: điềukiệntự nhiên, biện pppháp kỹ thuật, bản đồ rừng trồng.
Ch−¬ng VI. X©y dùng rõng gièng vμ v−ên gièng 6. XÂY DỰNG VƯỜNGIỐNG. * NêNguyêntắctrồng rừng giống: -Vậtliệutrồng có thể từ hạt – cây sinh dưỡng + Trồng bằng hạt có thể trồng theo cụm 3 – 5 cây của cùng một cây mẹ sau đóchặttỉathưachỉđểlạimột cây tốtnhất -Câytrộichọn để xây dựng vườngiống cầncótiêuchuẩncao hơn cây trộilấygiống xây dựng rừng giống. -Câygiống phải đượcbố trí theo mộtsơđồnhất định để hạnchế tới mức thấp nhất sự thụ phấn giữa các cây cùng dòng. -Biện pháp kỹ thuậtápdụng tương tự nhưđốivớirừng giống
Ch−¬ng VI. X©y dùng rõng gièng vμ v−ên gièng *Kỹ thuật xây dựng rừng giống: - Cách bố trí cây trong vườngiống: +Sắpxếpcâygiống theo hàng có chuyểndịch: Trậttự trong hàng không thay đổi, chỉ thay đổi trật tự cây giữa các hàng +Sắpxếpcâygiống theo hàng có chuyểndịch: Trậttự trong hàng không thay đổi, chỉ thay đổitrậttự cây giữa các hàng +Sắpxếptheokhối hoán vị:khốixuất phát, khốilặplại chuyểndịch bậc thang + Sắp xếp theo khối cân bằng không đầy đủ: +Sắpxếptheokhối hoàn toàn ngẫu nhiên:
Ch−¬ng VI. X©y dùng rõng gièng vμ v−ên gièng -Kỹ thuậtxâydựng các loạivườngiống: + Vườn giiống thế hệ 1; 1.5 và 2: XâXây dựng bằng hạt mật độ dàdày gấp 3lầnmật độ cuối cùng, trong quá trình theo dõi dựavàokếtquả kiểm tra cây giống chặtbỏ những cây không đạtyêucầu. +Vườn giống lấy hom: Vậtliệulấytừ cây mẹđã qua khảo nghiệm Số dòng vô tính – số gia đình được chọn tùy thuộc vào yêu cầu của độ vượtnăng xuấtcầncóvàkhả năng di truyềntínhtrạng của từng loài cây. Số câây củamỗi dòng phhụ thuộcvàonhucầu giiống thực tiễn. Dòng đượcbố trí theo khốihoặc theo hàng. Mật độ cao vì tán bị thu hẹp hàng nămnhằmcung cấp vậtliệu sinh dưỡng.