Giáo trình về Môi trường và phát triển

Nội dung text: Giáo trình về Môi trường và phát triển

1. Môi trường và phát triển
2. 1 Chương 1. MỞ ĐẦU I. Các tổng quan chung về môi trường 1. Khái niệm về môi trường “Môi trường bao gồm các yếu tố tự nhiên và vật chất nhân tạo bao quanh con người, có ảnh hưởng đến đời sống, sản xuất, sự tồn tại, phát triển của con người và sinh vật.” (Luật BVMT Việt Nam 2005). “Hoạt động bảo vệ môi trường là hoạt động giữ cho môi trường trong lành, sạch đẹp; phòng ngừa, hạn chế tác động xấu đối với môi trường, ứng phó sự cố môi trường; khắc phục ô nhiễm, suy thoái, phục hồi và cải thiện môi trường; khai thác, sử dụng hợp lý và tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên; bảo vệ đa dạng sinh học” (điều 1). “Thành phần môi trường là yếu tố vật chất tạo thành môi trường như đất, nước, không khí, âm thanh, ánh sáng, sinh vật, hệ sinh thái và các hình thái vật chất khác.” (điều 2). Cần phải lưu ý rằng, luật BVMT Việt Nam coi môi trường gồm các vật chất tự nhiên và một số dạng vật chất nhân tạo như khu dân cư, hệ sinh thái, khu sản xuất, khu di tích lịch sử, Cho nên có thể coi đây là khái niệm môi trường theo nghĩa hẹp vì thiếu nhiều yếu tố xã hội nhân văn và hoạt động kinh tế. Bách khoa toàn thư về môi trường (1994) đưa ra một định nghĩa đầy đủ và ngắn gọn hơn về môi trường: “Môi trường là tổng thể các thành tố sinh thái tự nhiên, xã hội nhân văn và các điều kiện tác động trực tiếp hay gián tiếp lên phát triển, lên đời sống và hoạt động của con người trong thời gian bất kỳ.” Có thể phân tích định nghĩa trên chi tiết hơn như sau: - Các thành tố sinh thái tự nhiên gồm: Đất trồng trọt, lãnh thổ, nước, không khí, động thực vật, các hệ sinh thái, các trường vật lý (nhiệt, điện từ, phóng xạ). - Các thành tố xã hội nhân văn gồm: Dân số, động lực dân cư (tiêu dùng, xả thải), nghèo đói, giới tính, dân tộc, phong tục tập quán, văn hóa, lối sống, luật chính sách, hương ước, lệ làng, tổ chức cộng đồng xã hội, - Các điều kiện tác động (chủ yếu là hoạt động phát triển kinh tế) bao gồm: các chương trình, dự án phát triển kinh tế, hoạt động quân sự, chiến tranh, các hoạt động kinh tế (nông nghiệp, lâm nghiệp, công nghiệp, ngư nghiệp, du lịch, xây dựng và đô thị hóa), công nghệ kỹ thuật quản lý Ba nhóm yếu tố trên tạo thành ba phân hệ của hệ thống môi trường, bảo đảm cho cuộc sống và sự phát triển của con người. 2. Cấu trúc, phân loại và chức năng của hệ thống môi trường 2.1. Cấu trúc của hệ thống môi trường Các phân hệ nói trên và mỗi thành phần trong từng phân hệ nếu tách riêng thì thuộc phạm vi nghiên cứu của các lĩnh vực khoa học khác, không phải của lĩnh vực Khoa học môi trường. Ví dụ: - Đất trồng trọt là đối tượng nghiên cứu của Khoa học thổ nhưỡng. - Dân tộc, văn hóa thuộc lĩnh vực Khoa học xã hội nhân văn. Một khi còn xem xét, nghiên cứu điều khiển, quản lý riêng rẻ từng thành tố, từng phân hệ thì vấn đề môi trường sẽ bị lu mờ. Vấn đề môi trường chỉ được phát hiện và quản lý tốt khi xem xét môi trường trong tính toàn vẹn hệ thống của nó. Môi trường có tính hệ thống đó là hệ thống hở gồm nhiều cấp, trong đó con người và các yếu tố xã hội - nhân văn thông qua các điều kiện tác động, tác động vào tự nhiên. Không
3. 2 thể có vấn đề môi trường nếu thiếu hoạt động của con người, vấn đề môi trường nào cũng có đầy đủ các thành tố của 3 phân hệ: - Phân hệ sinh thái tự nhiên: tạo ra các loại tài nguyên thiên nhiên, năng lượng, nơi cư trú và nơi chứa đựng chất thải. - Phân hệ xã hội nhân văn: tạo ra các chủ thể tác động lên hệ tự nhiên. - Phân hệ các điều kiện: tạo ra các phương thức, các kiểu loại, các mức độ tác động lên cả hai hệ tự nhiên và hệ xã hội nhân văn. Những tác động lên hệ tự nhiên gây ra do con người và những hoạt động phát triển của con người, được gọi là tác động môi trường. Những tác động ngược lại của hệ tự nhiên lên xã hội và hoạt động của con người, được gọi là sức ép môi trường. Do môi trường có tính hệ thống nên công tác môi trường đòi hỏi những kiến thức đa ngành, liên ngành. Những quyết định chỉ dựa trên một lĩnh vực chuyên môn nhất định là không hoàn hảo và không hiệu quả, mà cần dựa trên sự hợp tác của nhiều ngành. Quản lý môi truờng chính là điều phối sự hợp tác trên cơ sở thỏa hiệp tự nguyện và bắt buộc của các ngành nhằm thực hiện các quy định của pháp luật về bảo vệ môi trường. Hệ Hệ thống Hệ thống tự nhiên thống XH -NV kinh tế Hình 1.1. Sự vận hành thiếu hợp tác của các hệ thống trong xã hội (1) (2) Hãû thäúng (4) Hãû thäúng TN XHNV Hãû thäúng (7) M äi træåìng (5) (6) Hãû thäúng kinh tãú (3) Hình 1.2. Hệ thống môi trường xuất hiện trong hệ thống tự nhiên, hệ thống kinh tế và hệ thống xã hội nhân văn Chú thích: (1) - Lĩnh vực của các ngành khoa học tự nhiên (2) - Lĩnh vực của các ngành khoa học xã hội và nhân văn
4. 3 (3) - Lĩnh vực của các ngành khoa học kinh tế và công nghệ (4) - Lĩnh vực bảo tồn tự nhiên (5) - Phát triển kinh tế có tính đến bảo tồn tự nhiên (phi nhân văn) (6) - Phát triển kinh tế có tính đến phúc lợi nhân văn (ô nhiễm và suy thoái) (7) - Phát triển bền vững trong một môi trường trong lành 2.2. Phân loại môi trường Tùy theo mục đích nghiên cứu và sử dụng, có nhiều cách phân loại môi trường khác nhau. Có thể phân loại môi trường theo các đặc trưng sau: 1. Phân loại theo chức năng - Môi trường tự nhiên (Natural Environment): bao gồm các yếu tố tự nhiên tồn tại khách quan ngoài ý muốn của con người nhưng ít nhiều cũng chịu tác động của con người như không khí, đất đai, nguồn nước, sinh vật, - Môi trường xã hội (Social Environment): là tổng thể các quan hệ giữa người và người như: luật lệ, thể chế, cam kết, quy định, ước định, hương ước, ở các cấp khác nhau - Môi trường nhân tạo (Artifical Environment): là tất cả các yếu tố tự nhiên, xã hội do con người tạo nên và chịu sự chi phối của con người, làm thành những tiện nghi cho cuộc sống của con người. 2. Phân loại theo sự sống - Môi trường vật lý (Physical Environment): là các thành phần vô sinh của môi trường tự nhiên như thạch quyển, thủy quyển, khí quyển. Hay nói một cách khác, môi trường vật lý là môi trường không có sự sống. - Môi trường sinh học (Bio-Environment): là thành phần hữu sinh của môi trường, hay nói cách khác là môi trường mà ở đó có diễn ra sự sống: các hệ sinh thái, các quần thể thực vật, động vật, vi sinh vật và cả con người. Khái niệm thuật ngữ môi trường sinh học đã đưa đến thuật ngữ Môi trường sinh thái (Ecological Environment), điều đó muốn ám chỉ môi trường này là sự sống của sinh vật và của con người, để phân biệt với những môi trường không có sinh vật. Tuy nhiên hầu hết các môi trường đều có sinh vật tham gia; chính vì vậy, nói đến môi trường là đề cập đến môi trường sinh thái. Nhưng khi người ta muốn nhấn mạnh đến “tính sinh học” và bảo vệ sự sống, người ta vẫn quen dùng khái niệm môi trường sinh thái, hoặc sử dụng nó như một thói quen. 3. Phân loại theo thành phần tự nhiên - Môi trường đất (Soil Environment) - Môi trường nước (Water Environment) - Môi trường không khí (Air Environment) 4. Phân loại theo vị trí địa lý - Môi trường ven biển (Coastal Zone Environment) - Môi trường đồng bằng (Delta Environment) - Môi trường miền núi (Hill Environment) 5. Phân loại theo khu vực dân cư sinh sống - Môi trường thành thị (Urban Environment) - Môi trường nông thôn (Rural Environment) Ngoài các cách phân loại trên còn có các cách phân loại khác phù hợp với mục đích nghiên cứu, sử dụng của con người và sự phát triển của xã hội. Tuy nhiên, dù bất cứ cách phân loại nào thì cũng đều thống nhất ở một sự nhận thức chung: Môi trường là tất cả những gì có xung quanh ta, cho ta cơ sở để sống và phát triển
5. 4 2.3. Chức năng cơ bản của môi trường Đối với sinh vật nói chung và con người nói riêng thì môi trường sống gồm có năm chức năng cơ bản sau: • Môi trường là không gian sinh sống cho con người và thế giới sinh vật • Môi trường là nơi chứa đựng các nguồn tài nguyên cần thiết cho đời sống và sản xuất của con người. • Môi trường là nơi chứa đựng các chất phế thải do con người tạo ra trong cuộc sống và sản xuất. • Giảm nhẹ các tác động có hại của thiên nhiên tới con người và sinh vật. • Môi trường có chức năng lưu trữ và cung cấp thông tin cho con người. II. Các tổng quan chung về phát triển 1. Khái niệm về phát triển Phát triển là từ viết tắt của phát triển kinh tế xã hội. Phát triển là quá trình nâng cao điều kiện sống về vật chất và tinh thần cho con người bằng hoạt động tạo ra của cải vật chất, cải tiến quan hệ xã hội, nâng cao chất lượng văn hóa. Phát triển là xu thế chung của từng cá nhân và cả loài người trong quá trình sống. Hiện nay, các nước phát triển phương tây được hầu hết nhân loại lấy làm hình mẫu cho sự phát triển. Mỗi lĩnh vực khác nhau điều có xuất phát điểm và xu hướng tiến triển riêng (Bảng 1.1.). Sự phát triển của mỗi quốc gia, một địa phương được đánh giá qua thông các chỉ tiêu cụ thể, ví dụ như: GDP, GNP, HDI, Bảng 1.1. Xuất phát điểm và xu hướng phát triển của một số lĩnh vực TT Lĩnh vực Xuất phát điểm Xu hướng 1. Kinh tế Cơ cấu tiền công nghiệp, kinh Cơ cấu công nghiệp sau khi trải qua tế chủ yếu là nông nghiệp với quá trình công nghiệp hóa, 2/3 số nhiều người lao động, hạn chế người lao động trong lĩnh vực dịch người mua, ít nguyên liệu sản vụ, số người sản xuất hạn chế, rất xuất, ít bị tiền tệ hóa. nhiều người mua, trao đổi hoàn toàn bằng tiền tệ lớn. 2. Không gian Trên 80% dân cư sống dàn trải Đô thị hóa, trên 80% dân cư tập trung trên những vùng đất trồng trọt trong không gian địa lý hạn chế (mô (mô hình nông thôn). hình hệ thống đô thị). 3. Xã hội Tính đơn giản của tổ chức Quốc tế hóa, cộng đồng có tính tổ chính trị cộng đồng, cộng đồng có quy chức cao, cộng đồng lớn, phong phú mô nhỏ (làng, thôn). về mặt thể chế (dân tộc/thế giới). 4. Văn hóa Vai trò nổi bậc của gia đình và Phương tây hóa, chủ nghĩa cá nhân, cộng đồng tông tộc trong các quan hệ xã hội được thực hiện chủ quan hệ xã hội (văn hóa truyền yếu thông qua môi giới của đồng tiền thống). (văn hóa thành thị quốc tế). Tuy nhiên, sự phát triển chủ yếu dựa vào tăng trưởng kinh tế mà bỏ qua các yếu tố khác được xem là sự phát triển không bền vững. Từ đó, Ủy ban Môi trường và Phát triển LHQ 1987 đã đưa ra khái niệm phát triển bền vững, là phát triển sao cho những thế hệ hiện tại đáp ứng được nhu cầu của mình mà không làm hại đến thế hệ tương lai và đáp ứng được nhu cầu của họ. Phát triển bền vững đòi hỏi:
6. 5 - Về mặt xã hội nhân văn: phải thoả mãn hợp lý các nhu cầu về tinh thần, vật chất và văn hóa của con người – Bảo vệ tính đa dạng văn hóa. - Về mặt kinh tế: phải tự trang trải được các nhu cầu hợp lý với chi phí không vượt quá thu nhập. - Về mặt sinh thái: đảm bảo duy trì sự ổn định và an toàn lâu dài của các hệ sinh thái. 2. Các chỉ thị về phát triển 2.1. Chỉ số tổng sản phẩm quốc nội GDP (Gross Domestic Product) GDP là tổng giá trị tính bằng tiền mặt của sản phẩm và dịch vụ trong một quốc gia trong một khoảng thời gian nhất định (thông thường là một năm tài chính). Mặc dù GDP được sử dụng rộng rãi như là một trong những chỉ số cơ bản để đánh giá sự phát triển kinh tế của một quốc gia, nhưng giá trị của nó như là một chỉ số vẫn đang là vấn đề gây tranh cãi. Sự phê phán sử dụng GDP bao hàm các điểm sau: • Kết quả tính GDP theo các phương thức khác nhau gây nhiều khó khăn khi so sánh các quốc gia. • GDP chỉ cho biết về sự phát triển nền kinh tế, nhưng lại không chuẩn xác trong đánh giá mức sống. • GDP không tính đến kinh tế phi tiền tệ như các công việc tình nguyện, miễn phí, hay sản xuất hàng hóa tại gia đình. • GDP không tính đến tính đến tính bền vững của sự phát triển, ví dụ một nước có thể có tốc độ tăng trưởng GDP cao do khai thác khai thác quá mức tài nguyên thiên nhiên. • GDP không tính đến những hiệu ứng tiêu cực như ô nhiễm môi trường. Ví dụ, một xí nghiệp làm tăng GDP nhưng gây ô nhiễm một con sông và người ta phải đầu tư để cải tạo lại môi trường việc này cũng làm tăng GDP. • Tội phạm và tai nạn tăng cũng làm tăng GDP. Theo các chuyên gia, nếu tính đến thiệt hại của môi trường thì GDP trung bình năm của Trung Quốc trong giai đoạn 1985 đến 2000 sẽ giảm 2%. 2.2. Chỉ số tiến bộ đích thực GPI (Genuine Progress Indicator) Nhằm đánh giá sự hưng thịnh đích thực và toàn diện của một quốc gia, hiện nay nhiều nước phát triển đang sử dụng chỉ số GPI thay thế cho chỉ số GDP. Khác với GDP, GPI lượng hoá và cộng thêm vào các công việc thiện nguyện và trừ đi các phí tổn chi cho các hiệu ứng tiêu cực như tội phạm, ô nhiễm, suy thoái tài nguyên Ở một số quốc gia như Australia, việc tính toán theo chỉ số GPI cho thấy trong khi GDP vẫn tiếp tục tăng cao thì GPI vẫn đứng nguyên tại chổ và thậm chí còn đi xuống. 2.3. Chỉ số phát triển nhân văn HDI (Human Development Index) Chỉ số HDI được đánh giá trên thang điểm từ 1-0 là một tập hợp gồm 3 chỉ thị: tuổi thọ bình quân, tỷ lệ % người biết chữ, GDP/người tính theo chỉ số sức mua tương đương PPP (Purchasing Power Parity). HDI 0,800: cao, phát triển cao. Chỉ số HDI của Việt Nam liên tục được cải thiện trong thời gian qua, từ 0,583 năm 1985 tăng lên 0,605 vào năm 1990; năm 1995 là 0,649, năm 2002 và 2003 là 0,688 và năm 2004 là 0,691 phản ánh những thành tựu phát triển con người chủ chốt như mức sống, tuổi thọ, y tế và giáo dục. Tuổi thọ của người dân Việt Nam tăng từ 68,6 năm 2003 lên 69 tuổi
7. 6 năm 2004 và 70,5 tuổi năm 2005. Mức thu nhập bình quân đầu người tính theo sức mua của Việt Nam tăng từ 2.300 USD năm 2004 lên 2.490 USD năm 2005. Tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh ở Việt Nam giảm mạnh. Với mức tăng trưởng kinh tế tương đương và mức thu nhập thấp hơn nhưng Việt Nam đã vượt nhiều nước về giảm tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh. Tuy nhiên, gần đây, có nhiều ý kiến cho rằng cần phải xem xét lại chỉ số HDI ở Việt Nam do bệnh báo cáo thành tích hiện nay rất phổ biến trong giáo dục. 2.4. Chỉ số nghèo tổng hợp HPI (Human Poverty Index) Chỉ số HPI biểu thị mức sống của một quốc gia. Theo Liên Hiệp Quốc, chỉ số này là một chỉ thị rõ ràng và đầy đủ hơn so với HDI và GDP. Đối với các nước đang phát triển, chỉ số HPI dựa trên 3 nhân tố cơ bản của chỉ số HDI là: tuổi thọ, kiến thức và mức sống (GDP/người). Đối với các nước phát triển, ngoài 3 nhân tố cơ bản trên đây, một nhân tố khác được tính thêm vào, đó là vị thế của người dân trong xã hội (được tôn trọng, được tham gia vào các hoạt động, mức độ dân chủ, ). III. Mô hình phát triển thế giới hiện nay Mô hình phát triển kinh tế xã hội hiện phát triển theo trục đường thẳng nhằm cổ vũ cho một xã hội tiêu thụ, nổi bậc là các hoạt động kinh doanh. “Kinh doanh là sử dụng nguyên liệu, năng lượng và áp dụng công nghệ để sản xuất ra hàng hóa, tạo ra chất thải và bán hàng hóa đến người tiêu dùng” Kinh doanh = sản xuất + thương mại Kinh doanh cần đến những yếu tố sau: o Nguyên liệu rẻ, nhân công rẻ o Thị trường tự do o Nhu cầu tiêu thụ cao o Vốn đầu tư, dây chuyền công nghệ, kỹ thuật, quảng cáo, o Quản lý, cơ sở hạ tầng, liên doanh, hợp đồng với các đối tác o Giảm trách nhiệm trong xử lý ô nhiễm và chi phí khắc phục ô nhiễm môi trường. Kinh doanh là hoạt động sinh ra lãi, ngoài ra nó còn tạo ra khủng hoảng thừa và khủng hoảng thiếu, thải ra môi trường nhiều chất thải làm cho vấn nạn ô nhiễm môi trường ngày càng trầm trọng, bóc lột tài nguyên thiên nhiên đến mức suy thoái. Đặc điểm của phát triển theo mô hình tăng trưởng kinh tế hiện nay bao gồm: tăng GDP gần như là mục tiêu duy nhất, tách hoạt động kinh tế khỏi hệ thống xã hội và nhân văn, phát triển kinh tế không chú ý đến bảo tồn tự nhiên, gây suy thoái tài nguyên thiên nhiên và ô nhiễm môi trường mà không tính chi phí môi trường vào giá thành sản phẩm, không giải quyết tận gốc nghèo khổ. Sự phát triển trên được xem là phát triển không bền vững, nó tạo ra những nghịch lý của sự phát triển. Thải bỏ - ô nhiễm và suy thoái MT Tài nguyên Tiêu dùng Sản xuất Tiếp thị
8. 7 Hình1. 3. Mô hình phát triển một chiều biến tài nguyên thành chất thải Mô hình phát triển không bền vững ở trên có một đặc trưng rất quan trọng là không đưa chi phí môi trường vào sản xuất, do đó càng phát triển giá trị sinh thái phi thị trường càng bị mất đi, điều này dẫn đến các cộng đồng nghèo đói sống dựa vào giá trị phi thị trường của hệ sinh thái càng bị tước đoạt trong phát triển, ta gọi đó là hiện tượng tước đoạt sinh thái. Mối quan hệ giữa môi trường và phát triển Có thể trình bày một cách cô đọng môi trường là tổng hợp các điều kiện sống của con người, phát triển là quá trình cải tạo và cải thiện các điều kiện đó. Giữa môi trường và phát triển có mối quan hệ rất chặt chẽ. Môi trường là địa bàn và đối tượng của phát triển. Trong phạm vi một quốc gia, một châu lục hay trên toàn thế giới người ta cho rằng, tồn tại hai hệ thống: hệ thống kinh tế xã hội và hệ thống môi trường. ”Hệ thống kinh tế xã hội” cấu thành bởi các thành phần sản xuất, lưu thông, phân phối, tiêu dùng và tích lũy, tạo nên một dòng nguyên liệu, năng lượng, chế phẩm hàng hóa, phế thải lưu thông giữa các phần tử cấu thành hệ. “Hệ thống môi trường” với các thành phần môi trường thiên nhiên và môi trường xã hội. Khu vực giao giữa hai hệ tạo thành “môi trường nhân tạo”, có thể xem như là kết quả tích lũy mọi hoạt động tích cực hoặc tiêu cực của con người trong quá trình phát triển trên địa bàn môi trường. Khu vực giao này thể hiện tất cả các mối quan hệ giữa phát triển và môi trường. Môi trường thiên nhiên cung cấp tài nguyên cho hệ kinh tế, đồng thời tiếp nhận chất thải từ hệ kinh tế. Chất thải này có thể ở lại hẳn trong môi trường thiên nhiên, hoặc qua chế biến rồi trở về hệ kinh tế. Mọi hoạt động sản xuất mà chất phế thải không thể sử dụng trở lại được vào hệ kinh tế được xem như là hoạt động gây tổn hại đến môi trường. Lãng phí tài nguyên không tái tạo, sử dụng tài nguyên tái tạo được một cách quá mức khiến cho nó không thể hồi phục được, hoặc phục hồi sau một thời gian quá dài, tạo ra những chất độc hại đối với con người và môi trường sống là những hoạt động tổn hại tới môi trường. Những hành động gây nên những tác động như vậy là hành động tiêu cực về môi trường. Các hoạt động phát triển luôn luôn có hai mặt lợi và hại. Bản thân thiên nhiên cũng có hai mặt. Thiên nhiên là nguồn tài nguyên và phúc lợi đối với con người, nhưng đồng thời cũng là nguồn thiên tai, thảm họa đối với đời sống và sản xuất của con người. Trong khoa học kinh tế cổ điển không thể giải quyết thành công mối quan hệ phức tạp giữa phát triển và môi trường. Từ đó nảy sinh lý thuyết không tưởng về “đình chỉ phát triển” (Zero or negative growth), cụ thể là cho tốc độ phát triển bằng không hoặc âm để bảo vệ nguồn tài nguyên không tái tạo vốn hữu hạn của Trái đất. Đối với tài nguyên sinh học cũng có “chủ nghĩa bảo vệ”, chủ trương không can thiệp đụng chạm vào thiên nhiên, nhất là tại các địa bàn chưa được điều tra nghiên cứu đầy đủ. Chủ nghĩa bảo vệ cũng là một điều không tưởng, nhất là trong điều kiện các nước đang phát triển, nơi mà tài nguyên thiên nhiên là nguồn vốn cơ bản cho mọi hoạt động phát triển của con người. Trong phát triển kinh tế một phần đáng kể của nguồn nguyên liệu và năng lượng được tiêu thụ một cách quá mức tại các nước phát triển vốn được khai thác tại các nước đang phát triển. Bên cạnh hiện tượng “ô nhiễm do thừa thải” xảy ra tại các nước công nghiệp phát triển, gần đây tại hầu hết các nước đang phát triển có thu nhập thấp đã xảy ra hiện tượng “ô nhiễm nghèo đói”. Thiếu lương thực, nước uống, nhà ở, thuốc men, vệ sinh, mù chữ, bất lực trước thiên tai là nguồn gốc cơ bản của những vấn đề môi trường nghiêm trọng đang đặt ra cho nhân dân các nước đang phát triển. Cần nói thêm rằng sự tiêu thụ quá mức nguyên liệu và năng lượng của các nước phát triển cũng đã làm cho các vấn đề môi trường ở các nước đang phát triển trầm trọng hơn.
9. 8 Nhận thức được ảnh hưởng nguy hại của ô nhiễm và suy thoái môi trường đối với việc phát triển bền vững, Hội thảo về Môi trường và Phát triển của Liên Hợp Quốc được tổ chức từ ngày 3/6/1992 đến 14/6/1992 tại Rio De Janeiro, tại Brazil là một chương trình hành động toàn cầu nhằm giải quyết các vấn đề môi trường và phát triển. Khái niệm về phát triển bền vững- một chủ đề chính của Hội nghị Liên hợp quốc về Môi trường và Phát triển đã được chấp thuận một cách rộng rãi. Cuộc tranh luận về mối quan hệ giữa môi trường và phát triển được hội tụ tại Nguyên tắc 4 của Tuyên bố Rio: “để đạt được sự phát triển bền vững, bảo vệ môi trường phải là một phần không thể tách rời của quá trình phát triển và không thể tách biệt khỏi quá trình đó”. Mười năm sau Hội nghị Thượng đỉnh Trái đất 1992, năm 2002, Hội nghị thượng đỉnh thế giới về phát triển bền vững với sự tham gia của 109 vị nguyên thủ quốc gia và hơn 45.000 đại biểu của hơn 190 nước và các tổ chức quốc tế, tổ chức xã hội, đã diễn ra tại Johannesburg, Nam Phi. Trong xu thế đã khẳng định, tại Hội nghị này, quan điểm về phát triển bền vững được chú trọng với nội dung cụ thể là thu hẹp khoảng cách giữa các nước giàu và các nước nghèo trên thế giới, xoá bỏ nghèo đói, nhưng không làm ảnh hưởng đến môi sinh. Hội nghị đã thông qua hai văn kiện quan trọng: Tuyên bố chính trị Johannesburg 2002 và Kế hoạch thực hiện. Hai văn kiện này khẳng định sự cấp thiết phải thực hiện phát triển kinh tế trong tương quan chặt chẽ với bảo vệ môi trường và bảo đảm công bằng xã hội ở tất cả các quốc gia, khu vực và toàn cầu. Bảo vệ và quản lý cơ sở tài nguyên thiên nhiên phục vụ phát triển kinh tế- xã hội là một nội dung quan trọng trong Kế hoạch thực hiện, đây là tiền đề và nền tảng bảo đảm sự phát triển bền vững. Ở Việt Nam, do nhận thức được tầm quan trọng và tính bức thiết của vấn đề môi trường, ngay sau Tuyên bố Rio, Nhà nước ta đã ban hành Luật Bảo vệ môi trường năm 1993; sau đó đã hình thành một hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật và hệ thống quản lý nhà nước về bảo vệ môi trường. Ngày 26 tháng 8 năm 1998, Bộ Chính trị đã ban hành Chỉ thị số 36-CT/TW về tăng cường công tác bảo vệ môi trường trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước; Đặc biệt gần đây là Nghị quyết số 41-NQ/TW ngày 15 tháng 11 năm 2004 về bảo vệ môi trường trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, trong đó nhấn mạnh: “Bảo vệ môi trường là một nội dung cơ bản không thể thiếu trong đường lối, chủ trương và kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của tất cả các cấp, các ngành, là cơ sở quan trọng bảo đảm phát triển bền vững, thực hiện thắng lợi sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước”; “Bảo vệ môi trường vừa là mục tiêu, vừa là một trong những nội dung cơ bản của phát triển bền vững, Khắc phục tư tưởng chỉ chú trọng phát triển kinh tế - xã hội mà coi nhẹ bảo vệ môi trường. Đầu tư cho bảo vệ môi trường là đầu tư cho phát triển bền vững”. Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ IX, Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 10 năm (2001 - 2010) và Kế hoạch phát triển kinh tế 5 năm (2001 - 2005) đã khẳng định “phát triển nhanh, hiệu quả và bền vững, tăng trưởng kinh tế đi đôi với thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội và bảo vệ môi trường”; “Phát triển kinh tế - xã hội gắn với bảo vệ và cải thiện môi trường, bảo đảm sự hài hoà giữa môi trường nhân tạo với môi trường thiên nhiên, giữ gìn đa dạng sinh học”. Phát triển bền vững đã trở thành đường lối, quan điểm của Đảng và chính sách của Nhà nước. Để thực hiện mục tiêu phát triển bền vững, nhiều chỉ thị, nghị quyết khác của Đảng, nhiều văn bản quy phạm pháp luật của Nhà nước đã được ban hành; nhiều chương trình, đề tài nghiên cứu về lĩnh vực này đã được tiến hành và thu được những kết quả bước đầu; nhiều nội dung cơ bản về phát triển bền vững đã đi vào cuộc sống và dần dần trở thành xu thế tất yếu trong sự phát triển của đất nước. Quả vậy, trong Báo cáo của Đoàn đại biểu Việt Nam tại Hội nghị Thượng đỉnh thế giới về phát triển bền vững - Phát triển bền vững ở Việt Nam - Mười năm nhìn lại và con đường phía trước, đã nêu bật các thành tựu phát triển kinh tế, xã hội và bảo vệ môi trường, cũng như kế hoạch của Việt Nam trong thời gian sắp tới,
10. 9 phản ánh kết quả thực hiện cam kết của Việt Nam khi tham dự các Hội nghị Thượng đỉnh và các Diễn đàn quốc tế trong 10 năm qua. Để thực hiện mục tiêu phát triển bền vững đất nước như các văn kiện của Đảng đã đề ra và thực hiện cam kết quốc tế, ngày 17 tháng 8 năm 2004 Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 153/2004/QĐ-TTg về Định hướng chiến lược phát triển bền vững ở Việt Nam (Chương trình nghị sự 21 của Việt Nam). Trước đó, ngày 02 tháng 12 năm 2003, Thủ tướng Chính phủ cũng đã ban hành Quyết định số 256/2003/QĐ-TTg về việc phê duyệt Chiến lược Bảo vệ môi trường quốc gia đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020; tháng 5 năm 2002 đã ban hành Chiến lược toàn diện về tăng trưởng và xoá đói giảm nghèo. Với những mục tiêu, nội dung, nhiệm vụ và giải pháp được nêu trong các văn bản này, thì đây thực sự là kim chỉ nam để thực hiện phát triển bền vững nước ta trong những năm đầu của thế kỷ 21. Chương trình nghị sự 21 của nước ta đã đặt ra mục tiêu phát triển bền vững về kinh tế là “đạt được sự tăng trưởng ổn định với cơ cấu kinh tế hợp lý”, về môi trường là “khai thác hợp lý, sử dụng tiết kiệm và có hiệu quả tài nguyên thiên nhiên; phòng ngừa, ngăn chặn, xử lý và kiểm soát có hiệu quả ô nhiễm môi trường, bảo vệ tốt môi trường sống; bảo vệ được các vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên, khu dự trữ sinh quyển và bảo tồn đa dạng sinh học; khắc phục suy thoái và cải thiện môi trường”. Quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường là một trong ba trụ cột của phát triển bền vững. Quản lý tốt tài nguyên và bảo vệ môi trường phải dựa trên quan điểm chung vì sự phát triển và phồn vinh, sự bền vững của đất nước. Cần phải thống nhất quan điểm từ các phía “bảo vệ môi trường phải vì phát triển, thúc đẩy phát triển” và ngược lại phải khắc phục tư tưởng “chỉ chú trọng phát triển kinh tế mà ít quan tâm hoặc coi nhẹ vấn đề tài nguyên và môi trường”. Quan điểm, mục tiêu phát triển bền vững phải được đi vào cuộc sống, phải là phương châm hành động của từng cơ quan, tổ chức, cá nhân; phải từ khâu hoạch định chính sách, chiến lược đến tổ chức thực hiện, trong cả đầu tư cơ sở hạ tầng đến kinh doanh, phát triển. Điều đó sẽ giúp chúng ta cùng nhau thực hiện thành công mục tiêu của Định hướng phát triển bền vững ở Việt Nam.
11. 1 Chương 2 DÂN SỐ VÀ MÔI TRƯỜNG I. Các thông số cơ bản của dân số học Các thông số cơ bản của dân số học là tỷ lệ sinh (birth rate, natality), tỷ lệ tử (death rate, mortality) và tỷ lệ tăng dân số (growth rate). 1. Tỷ lệ sinh: là số lượng con sinh ra trên 1000 người dân trong 1 năm. Số con thì tính cho cả năm, còn dân số thì lấy số liệu vào giữa năm tính. 2. Tỷ lệ tử: là số người chết tính trên 1000 người dân trong 1 năm. 3. Tỷ lệ tăng dân số: là hiệu số giữa tỷ lệ sinh và tỷ lệ tử (r = b - d). Lưu ý rằng tỷ lệ tăng dân số r tính trên 1000 người dân. Các nhà dân số học còn dùng một thuật ngữ khác mà ta cần tránh nhầm lẫn là % tăng dân số hàng năm. Nó được tính là số lượng dân gia tăng hàng năm trên 100 người dân. Đánh giá mức gia tăng dân số thế giới vào những năm 1970 có tỷ lệ sinh là 32/1000 người dân năm; tỷ lệ tử là 13/1000 người dân năm, như thế tỷ lệ tăng dân số tương ứng là (32- 13)/1000 hay 19/1000 người dân/năm tức là 1,9%/năm. Có một mối tương quan giữa phần trăm tăng dân số hàng năm và thời gian tăng gấp đôi dân số. Bảng 2.1. Mối tương quan giữa % tăng dân số hàng năm và thời gian tăng gấp đôi dân số. Phần trăm tăng dân số Thời gian tăng gấp đôi dân số 0,5 140 0,8 87 1,0 70 2,0 35 3,0 23 4,0 17 Qua bảng trên chúng ta có thể thấy rằng, thời gian tăng gấp đôi dân số thực tế thường nhanh hơn so với lý thuyết. Điều này do các cá thể sau khi được sinh ra, sau đó sẽ tham gia vào quá trình sinh sản, vì vậy làm cho thời gian gấp đôi dân số tăng nhanh lên. Các tỷ lệ sinh, tử như đã nói ở trên đây được các nhà dân số học gọi là tỷ lệ sinh, tử thô (crude birth rate, crude death rate). Gọi là thô vì nó không thông tin gì về sự khác nhau giữa các nhóm tuổi. Tỷ lệ sinh, tử thô rất dễ thu thập từ các thống kê dân số học. Mặc dù vẫn được sử dụng nhưng dùng nó để phân tích dễ bỏ qua nhiều điều quan trọng. Do vậy, các nhà dân số học đưa thêm một số chỉ số nữa đó là: + Tỷ lệ sinh sản chung GFR (General Fertility Rate): thông số này chỉ số lượng con đẻ ra của 1.000 phụ nữ ở độ tuổi từ 15 - 44, tức là nhóm tuổi sinh đẻ của nữ giới. Chỉ số này phản ảnh cụ thể và rõ ràng hơn về mức độ gia tăng dân số. Trung bình một phụ nữ ở Châu Âu chỉ có 1 đến 2 con, ở Châu Á 4 - 5 con, còn ở Châu Phi và Mỹ La tinh có đến 6 - 8 con. Một dân số ổn định là một dân số khi tỷ lệ sinh, tử và thành phần tuổi không thay đổi với thời gian. Dân số này vẫn có thể tăng, giảm hoặc giữ nguyên số lượng hay đứng yên. Muốn cho dân số đứng yên thì tỷ lệ sinh bằng tỷ lệ tử. Trường hợp này còn được gọi là dân số tăng trưởng không ZPG (Zero Population Growth).
12. 2 + Tỷ lệ sinh sản nguyên NRR (Net Reproduction Rate): là số con gái do một phụ nữ (hay nhóm phụ nữ) sinh ra trong suốt đời sống của mình. Nếu NRR > 1 thì dân số ấy đang tăng, và ngược lại nếu NRR <1 thì dân số ấy đang giảm. Còn khi NRR = 1 thì dân số ấy đứng yên. + Tỷ lệ sinh sản tổng cộng TFR (Total Fertility Rate): số con sinh ra tính cho một cặp vợ chồng. Trong qui hoạch dân số, muốn cho dân số dừng cần phải làm cho NRR = 1 hay TFR = 2. II. Cấu trúc dân số và tháp tuổi Cho đến nay, chúng ta mới chỉ đề cập đến số lượng người dân trên thế giới hay ở từng nước mà chưa để ý đến cấu trúc thành phần nội tại của số dân ấy: thành phần tuổi và tỷ lệ giới tính của dân số. Chính những yếu tố này ảnh hưởng lớn đến biến động dân số. Mặt khác, dân số thể hiện tương quan giữa số dân ở các lớp tuổi khác nhau của dân số, ta gọi là tháp tuổi (Hình 2.1.). Hình 2.1. Tháp dân số Việt Nam năm 2000 Hình dạng của tháp tuổi thể hiện cấu trúc thành phần tuổi của dân số. Nhìn tháp tuổi ta có thể thấy xuất hiện thế biến động của dân số. Khi phân tích tháp tuổi ta chú ý đến 3 nhóm tuổi: tuổi dưới 15 là tiềm năng của dân số trong tương lai gần, tuổi 15 - 64 là nhóm sinh đẻ của dân số, tuổi trên 65 là số người già không lao động, phụ thuộc vào xã hội. Ở các nước kém phát triển, số dân dưới 15 tuổi chiếm 1 tỷ lệ lớn gợi cho ta một sự bùng nổ dân số trong thời gian sắp tới. III. Sự gia tăng dân số thế giới Các số liệu thống kê chỉ mới có được từ năm 1650 nên các ước tính về dân số và sự biến động của nó ở thời gian trước đó chỉ là trên cơ sở suy luận. Nếu suy diễn từ số liệu mật độ dân của các bộ lạc nguyên thuỷ còn sống đến ngày nay thì vào năm 8000 trước công nguyên, dân số thế giới chỉ khoảng 5 triệu người. Kể từ thời đó đến nay, khi đã có những số liệu thống kê đầu tiên (thế kỷ XVIII), ta đã ước tính được sự biến động dân số trong thời gian này. Phương pháp tính là suy luận từ số liệu thu được ở các cộng đồng dân cư nông nghiệp hiện nay và các dẫn liệu về khảo cổ học. Phép tính cho ta dân số vào đầu công nguyên ước khoảng 200 - 300 triệu người. Dân số năm 1650 ước khoảng 500 triệu người. Số dân này tăng gấp đôi thành 1 tỷ vào năm 1850, sau đó tăng gấp đôi lần nữa thành 2 tỷ vào khoảng năm 1930 và 4 tỷ vào năm 1975 (Bảng 2.2.).
13. 3 Bảng 2.2. Thời gian tăng gấp đôi dân số thế giới Thời gian Dân số thế giới Thời gian tăng gấp đôi (năm) 8000 B.C. 5 triệu 1500 1650 A.D. 500 triệu 200 1850 A.D. 1 tỷ 80 1930 A.D. 2 tỷ 45 1975 A.D. 4 tỷ Cần lưu ý rằng không chỉ là dân số tăng mà cả "chỉ số gia tăng" của dân số cũng tăng. Một cách để hiểu ý nghĩa của chỉ số gia tăng dân số là thông qua khoảng thời gian mà dân số tăng gấp đôi. Theo như diễn giải ở trên, với dân số là 5 triệu người vào năm 8000 trước công nguyên và 500 triệu người vào năm 1650 tức là tăng 100 lần (khoảng 6-7 lần tăng gấp đôi) trong khoảng 9.000 -10.000 năm: Số lần dân số gấp đôi theo thời gian như sau: Dân số 5 10 20 40 80 160 320 640 (triệu) Lần gấp đôi 1 2 3 4 5 6 7 (Từ 5 triệu lên 10 triệu là lần gấp đôi thứ nhất, từ 10 triệu lên 20 triệu là lần gấp đôi thứ hai ) Như vậy, thời gian để tăng gấp đôi dân số trung bình là 1500 năm. Tiếp theo dân số tăng gấp đôi từ 500 triệu đến 1 tỷ mất 200 năm; từ 1 tỷ lên 2 tỷ mất 80 năm và từ 2 tỷ lên 4 tỷ mất 45 năm. Số dân 4 tỷ được ghi nhận vào năm 1975. Tính theo chỉ số gia tăng dân số vào năm 1970 thì thời gian tăng gấp đôi lúc ấy được tính là 36 năm. Với suy diễn như vậy thì trái đất sẽ có 8 tỷ vào năm 2010. Phương pháp dự báo theo kiểu qui nạp như trên không tính đến vai trò tích cực của loài người trong vấn đề điều chỉnh sự gia tăng dân số. Theo dự báo của Ngân hàng thế giới, tốc độ tăng tuyệt đối của dân số thế giới giảm từ 1,9% vào những năm 1970 đến 1,7% vào những năm 1990 và khoảng 1% năm 2030. Theo các số liệu khác nhau về tốc độ tăng trưởng dân số thế giới, dân số thế giới vào năm 2050 sẽ có các giá trị: Tốc độ tăng trung bình 1,7% dân số thế giới là 14 tỷ; tốc độ tăng trung bình 1% dân số thế giới là 10 tỷ, và nếu tốc độ tăng trung bình 0,5% dân số thế giới sẽ là 7,7 tỷ. 1. Giai đoạn từ khởi thuỷ đến cuộc cách mạng nông nghiệp (7000 - 5500 trước công nguyên) Tổ tiên loài người xuất hiện vài triệu năm trước đây ước tính khoảng 125.000 người và tập trung sống ở nơi mà ngày nay chúng ta gọi là Châu Phi. Ngay từ khi ấy, tổ tiên của chúng ta đã có một nền văn hoá "sáng tạo" được gọi là "cách mạng văn hóa" thời nguyên thuỷ, truyền từ đời trước đến đời sau. Thời kỳ này, văn hoá được truyền miệng từ người già đến người trẻ trong các bộ lạc. Nội dung gồm cách săn bắt, hái lượm, chế biến thức ăn, quy ước xã hội, cách xác định kẻ thù, Do có một nền văn hoá như vậy nên đã có thể phân biệt loài người với loài vật. Sự tiến hoá của loài người gắn liền với sự phát triển của não bộ. Não bộ phát triển vừa là kết quả, vừa là động lực cho sự phát triển văn hoá xã hội tiếp theo. Sự tiến hoá não bộ như vậy diễn ra cho đến khoảng 200.000 năm trước đây khi xuất hiện các cá thể mới khác hẳn về chất của cùng loài mà ta gọi là người "khôn ngoan" Homo sapiens. Não bộ của người khéo tay Homo sabilis chỉ có khoảng 500 cm2 còn của người "khôn ngoan" lên đến khoảng 1300 cm2.
14. 4 Sự tiến hoá về văn hoá đã có một số tác động phụ tới sự gia tăng dân số. Dân số thời kỳ này có tỷ lệ sinh khoảng 40/1000-60/1000. Tiến bộ về văn hoá làm giảm nhiều tỷ lệ tử. Tỷ lệ tử dưới mức tỷ lệ sinh một chút và tỷ lệ tăng dân số thời kỳ này được tính là 0,0004%. 2. Giai đoạn cách mạng nông nghiệp (từ năm 7000 - 5500 trước công nguyên đến năm 1650) Hậu quả của cách mạng văn hoá đối với dân số trái đất là không đáng kể nếu đem so sánh với thành quả mà sau này do cuộc cách mạng nông nghiệp đem lại. Chưa thể xác định rõ là bắt đầu khi nào thì những người Homo sapiens hỗ trợ các hoạt động săn bắt và hái lượm bằng hoạt động canh tác nông nghiệp. Các nghiên cứu khảo cổ cho thấy canh nông đã xuất hiện vào khoảng 7000 - 5500 năm trước Công nguyên ở vùng Trung Đông tức là Iran, Irắc ngày nay. Đây thực sự là bước ngoặt quyết định đến lịch sử tiến hoá của nhân loại. Kết quả của nó là tỷ lệ sinh tăng lên trong khi tỷ lệ tử giảm đi. Lập luận có lý ở đây là do tự túc được lương thực, thực phẩm, nguồn dinh dưỡng phong phú hơn, tỷ lệ sinh tăng sau đó là việc sản xuất được lương thực tại chỗ đã cho phép con người định cư tại một nơi. Con người đã có dự trữ thức ăn vào kho để dùng lâu dài. Sản xuất nông nghiệp phát triển, nhà nông có khả năng nuôi sống không chỉ gia đình mình. Các thành viên của cộng đồng chuyển sang các hoạt động khác. Mức sống được cải thiện đã thúc đẩy gia tăng dân số. Sự phân hoá về mặt chính trị và xã hội của cộng đồng xuất hiện. Tuổi thọ của con người ở giai đoạn này cao hơn so với giai đoạn trước (giai đoạn nguyên thuỷ tuổi thọ ước tính khoảng 25 - 30 tuổi). Vào cuối giai đoạn cách mạng nông nghiệp, sự gia tăng dân số không được tiếp diễn liên tục như trước, có lúc tăng, có lúc giảm, nhưng nhìn chung vẫn là tăng. Nền văn minh nhân loại lúc tiến triển, lúc lại tụt hậu, suy thoái; thời tiết lúc thuận lợi, lúc khó khăn, mất mùa rồi dịch bệnh, chiến tranh, tất cả đều là các yếu tố tác động trực tiếp hay gián tiếp đến dân số. 3. Sự gia tăng dân số vào giai đoạn tiền công nghiệp (1650 - 1850) Giữa thế kỷ XVII là một giai đoạn ổn định và hòa bình sau chế độ kinh tế phong kiến. Cùng với cuộc cách mạng nông nghiệp ở Châu Âu thì cuộc cách mạng thương mại cũng đang trở thành động lực chính. Nó đã phát triển nhanh chóng ở thế kỷ XVIII. Giá nông sản tăng và nhu cầu cung cấp cho các thành phố tăng đã làm cho nông nghiệp càng phát triển. Hàng loạt cây, con, nuôi trồng đã xuất hiện. Trồng trọt và chăn nuôi đã phát triển, nạn đói bị đẩy lùi, dịch bệnh ít xảy ra. Kết quả là dân số trên thế giới trước hết là Châu Âu tăng vọt. Thêm vào đó là sự kiện khám phá Tây Bán Cầu. Năm 1500 tỷ lệ đất canh tác ở Châu Âu là 10 người/km2 thì nay cộng gộp cả Tây Bán Cầu, con số đó là 2 người/km2. Diện tích đất đai không còn hạn chế, nhiều quốc gia và dân tộc trở nên giàu có, dân số tăng nhanh. Nhờ khai phá Tây Bán Cầu, có 2 giống cây trồng mới có sản lượng cao là ngô và khoai tây. 4. Sự chuyển tiếp dân số Sự chuyển tiếp dân số là quá trình chuyển đổi dân số của một số quốc gia từ việc có tỷ lệ sinh và tỷ lệ tử cao sang tỷ lệ sinh và tỷ lệ tử thấp. Sự chuyển tiếp dân số khác nhau ở các quốc gia khác nhau theo thời gian bắt đầu và thời gian thực hiện quá trình chuyển tiếp. Trong các nước phát triển, quá trình kéo dài hơn 150 năm, bắt đầu từ thế kỷ 18 và tiếp tục cho đến ngày nay. Đối với các nước kém phát triển, quá trình này bắt đầu chậm hơn vào những năm đầu của thế kỷ 20 và nhanh hơn nhờ những cải thiện về chăm sóc sức khoẻ và y tế trong những năm gần đây, làm giảm tỷ lệ tử, đặc biệt đối với trẻ em sơ sinh và gia tăng tuổi thọ. Nhìn chung, quá trình chuyển tiếp dân số bao gồm 3 giai đoạn: Giai đoạn 1: Trong thời kỳ đầu của cuộc cách mạng công nghiệp, các quốc gia phương Tây có tỷ lệ sinh và tử cao. Tỷ lệ sinh cao do nhu cầu đông con để lao động trong các nông trại, còn tỷ lệ tử cao do bệnh tật và thiếu vệ sinh. Do tỷ lệ sinh cao và tỷ lệ tử cũng cao
15. 5 nên dân số tương đối ổn định và sự gia tăng dân số trong giai đoạn này tương đối chậm. Thỉnh thoảng có một vài bệnh dịch làm gia tăng tỷ lệ tử trong một vài năm. Giai đoạn 2: Vào giữa thế kỷ 18, tỷ lệ tử ở các nước Châu Âu giảm xuống thấp chủ yếu nhờ vào việc cải thiện điều kiện sinh hoạt do cuộc cách mạng công nghiệp tạo ra. Các tiến bộ về nông nghiệp, công nghiệp, giao thông rồi đến các tiến bộ về y tế, vệ sinh dịch tễ đã làm cho tỷ lệ tử ở Châu Âu giảm từ 22 - 24/1000 dân/năm, xuống còn 18 - 20/1000 dân/năm vào năm 1900. Tuy nhiên tỷ lệ sinh vẫn còn cao, điều đó làm cho dân số ở Châu Âu tăng vọt trong thời gian này. Sau đó, nhờ có công nghiệp hoá, điều kiện sống được cải thiện thì yêu cầu đông con cái để lao động không còn có ý nghĩa nữa và khuynh hướng thích sống độc thân tăng lên. Khác với xã hội nông nghiệp, trong xã hội công nghiệp, trẻ em không còn là người sản xuất mà trở thành người tiêu thụ. Thêm vào đó, giáo dục được nâng cao, kế hoạch hoá gia đình được thực hiện tốt hơn đã làm cho tỷ lệ sinh giảm xuống ở các nước phát triển trong suốt thế kỷ 20. Dân số trong giai đoạn này vẫn còn tăng nhưng đã bắt đầu có xu hướng hạ xuống. Đối với các nước kém phát triển, hiện vẫn đang còn ở giai đoạn giữa của sự chuyển tiếp dân số. Ví dụ như ở Kenia tỷ lệ sinh là 32/1000 trong khi đó tỷ lệ tử là 14/1000, làm cho sự gia tăng dân số vẫn còn cao. Giai đoạn 3: Vào cuối thế kỷ 20, tỷ lệ sinh và tỷ lệ tử ở các nước phát triển đều ở mức thấp, tuy nhiên tỷ lệ sinh có cao hơn tỷ lệ tử một ít (ví dụ như ở Mỹ là 14/9) hay ở một số nước khác tỷ lệ sinh thấp hơn tỷ lệ tử (ví dụ như ở Đức là 9/11). Sự di dân từ các nước kém phát triển vào các nước phát triển trong giai đoạn này đã góp phần vào việc gia tăng dân số đối với các nước phát triển. ö t Giai Giai Giai âoaûn 1 âoaûn 2 âoaûn 3 Tyí lãû sinh vaì Tyí lãû Tyí lãû Hình 2.2. Sự chuyển tiếp dân số 5. Sự gia tăng dân số thế giới ở thế kỷ XX Quá trình chuyển tiếp dân số trên đây ở các nước phương Tây còn tiếp diễn sang cả ở thế kỷ XX. Mặc dù có tỷ lệ sinh giảm và có một số lượng lớn dân di cư sang Châu Mỹ nhưng nhiều nước Châu Âu vẫn có dân số tăng đáng kể. Tỷ lệ tăng bình quân hàng năm của dân số thế giới là khoảng 0,8%. Từ năm 1850 - 1950 dân số thế giới tăng từ 1 tỷ lên 2,5 tỷ người. Trong quãng thời gian này, dân số Châu Á tăng chưa đến hai lần, Bắc Mỹ tăng 6 lần và Châu Mỹ La tinh tăng 5 lần (Bảng 2.3.). Sang thế kỷ XX, khuynh hướng trên thay đổi dần. Đến những năm 1930 ở một vài nước Châu Âu tỷ lệ sinh giảm xuống nhanh hơn tỷ lệ tử và làm cho sự gia tăng dân số chững lại. Sau chiến tranh thế giới thứ hai, điều kiện sinh sống được cải thiện nhiều, tỷ lệ sinh tăng cao hơn tỷ lệ tử nhiều để bù đắp lại những tổn thất về người trong chiến tranh, tình trạng này kéo dài đến những năm 1960. Sau những năm 1940 -1950 do đẩy lùi được dịch bệnh nên tỷ lệ tử giảm đáng kể. Những yếu tố tạo nên sự chuyển tiếp dân số ở các nước phát triển hầu như
16. 6 lại không có được ý nghĩa như vậy ở các nước kém phát triển, ở các nước này, tỷ lệ sinh vẫn rất cao. Bảng 2.3. Dân số thế giới trong giai đoạn 1850 - 1950. Thế giới Châu Phi Bắc Mỹ C.Mỹ Latinh Châu Á Châu Âu 1850 1.131 97 26 33 700 274 1950 2.495 200 167 163 1.376 576 Từ những năm 1940, dân số thế giới bước vào giai đoạn mới: chuyển tỷ lệ sinh và tử cao sang tỷ lệ sinh cao còn tỷ lệ tử thấp. Ta có giai đoạn bùng nổ dân số. Nếu quãng thời gian 1940 -1950 tỷ lệ tăng dân số hàng năm của thế giới là 0,9% thì từ năm 1950 -1960 con số này là 1,8% và từ những năm 1960 đến nay tỷ lệ tăng dân số hàng năm dao động trong khoảng 1,7% đến 2,1%. Dân số thế giới hiện nay là 6,4 tỷ người, tỷ lệ tăng dân số hàng năm là 1,14%. Tuổi thọ bình quân là 64,3 tuổi, trong đó nam là 62,7, nữ là 64,3. Dự kiến từ nay đến năm 2030 dân số thế giới sẽ tăng thêm 3,6 tỷ người, trong đó 96% thuộc về các nước đang phát triển, với tỷ lệ tăng dân số khoảng 2,1 %. 6. Dân số Việt Nam Việt Nam là nước đông dân với số dân tính đến năm 2005 là 83.535.000 người, tỷ lệ tăng trưởng hàng năm là 1,04%, đứng hàng thứ 13 trên thế giới; hàng thứ 3 ở Đông Nam Á, sau Indonesia khoảng 240 triệu người và Philippines khoảng 85 triệu người. Dân số Việt Nam tăng khá nhanh, thời kỳ 1989-1999 tăng 11,9 triệu người, mức tăng dân số là 1,7 %/năm. Như vậy, tỷ lệ tăng dân số bình quân trong vòng 10 năm qua đã giảm được 0,5% so với thời kỳ 1979-1989 (2,2%/năm). Tuổi thọ bình quân năm 2005 là 70,61 tuổi; trong đó nam giới là 67,8 còn nữ giới là 73,6. Dân số Việt Nam tập trung chủ yếu vào các tỉnh đồng bằng Bắc Bộ và Nam Bộ. Việt Nam là nước có cấu trúc dân số trẻ. Dân số từ 0 đến 14 tuổi chiếm khoảng 33% tổng số dân, từ 15 đến 64 chiếm 62% và 65 tuổi trở lên chiếm 5%. Tỷ lệ giới tính có sự thay đổi giữa các tỉnh, các vùng do ảnh hưởng của di dân và do hậu quả của chiến tranh. Cộng đồng dân tộc Việt Nam gồm 54 dân tộc, trong đó người Việt (Kinh) chiếm đa số, 87% dân số cả nước. Các dân tộc còn lại sinh sống rải rác suốt từ Bắc vào Nam, nhưng chỉ chiếm 13% dân số toàn quốc. Dân số Việt Nam tập trung chủ yếu vào các tỉnh đồng bằng Bắc Bộ và Nam Bộ. Mật độ dân số trung bình của Việt Nam năm 2005 là 256 người/km2, cao hơn mật độ dân số trung bình của thế giới khoảng gần 6 lần. Vốn được khai thác lâu đời, đồng bằng Sông Hồng đất chật người đông, mật độ dân số lên tới 1.125 người/km2. Đồng bằng Sông Cửu Long có mật độ 405 người km2. Các tỉnh miền núi Bắc Bộ và Tây Nguyên có mật độ dân cư thưa nhất, chỉ khoảng 50 người/km2. Sự khác biệt lớn của các nguồn tài nguyên thiên nhiên và môi trường giữa các vùng đã ảnh hưởng rõ nét tới phân bố dân cư và kinh tế ở Việt Nam. Mặc dù mức sinh giảm nhanh, nhưng qui mô dân số Việt Nam ngày một lớn do dân số tăng thêm trung bình mỗi năm còn ở mức cao. Từ nay đến năm 2010, trung bình mỗi năm dân số Việt Nam tăng thêm khoảng 1 triệu người. Vấn đề dân số bao gồm cả qui mô, cơ cấu, chất lượng dân số và phân bố dân cư, là những thách thức lớn đối với sự phát triển bền vững đất nước và nâng cao chất lượng cuộc sống nhân dân cả hiện tại và trong tương lai. Trong chiến lược phát triển kinh tế xã hội Việt Nam giai đoạn 2001 - 2010, chiến lược Dân số Việt Nam 2001 - 2010 là một bộ phận của chiến lược phát triển kinh tế - xã hội, là nền tảng quan trọng trong trong chiến lược phát triển con người của Đảng và nhà nước. Chiến lược này tập trung giải quyết các nhiệm vụ vừa có tính cấp bách vừa có tính lâu dài thuộc lĩnh
17. 7 vực dân số gắn với phát triển trên cơ sở những ưu tiên phát triển của đất nước trong thập kỷ đầu của thế kỷ 21 và định hướng của hội nghị quốc tế về Dân số và Phát triển 1994. Thực hiện tốt các mục tiêu của chiến lược dân số là trực tiếp góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao để phục vụ tiến trình công nghiệp hoá và hiện đại hoá đất nước. Căn cứ vào bối cảnh kinh tế - xã hội, những thách thức của vấn đề dân số đối với sự phát triển bền vững và định hướng của chiến lược phát triển kinh tế xã hội 2001 - 2010, Chiến lược dân số 2001 - 2010 sẽ tập trung giải quyết các vấn đề sau: - Tiếp tục giảm sức ép của sự gia tăng dân số nhằm sớm ổn định qui mô dân số ở mức hợp lý - Giải quyết đồng bộ, từng bước và có trọng điểm từng yếu tố của chất lượng, cơ cấu dân số và phân bố dân cư để nguồn nhân lực thực sự trở thành thế mạnh và tài sản vô giá của đất nước cho cả hiện tại và mai sau. - Xây dựng và kiện toàn cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư nhằm tận dụng thế mạnh của yếu tố dân số và lồng ghép yếu tố dân số trong việc hoạch định chính sách và lập kế hoạch. Mục tiêu tổng quát của Chiến lược dân số Việt Nam giai đoạn 2001 - 2010 là "Thực hiện gia đình ít con, khoẻ mạnh, tiến tới ổn định qui mô dân số ở mức hợp lý để có cuộc sống ấm no hạnh phúc, nâng cao chất lượng dân số, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao đáp ứng nhu cầu công nghiệp hoá, hiện đại hoá góp phần vào sự phát triển nhanh và bền vững đất nước". IV. Gia tăng dân số và các vấn đề về tài nguyên và môi trường 1. Tác động môi trường của sự gia tăng dân số Tác động môi trường của sự gia tăng dân số thế giới có thể mô tả bằng công thức tổng quát: I = C.P.E. Trong đó: I (Intensity) = cường độ tác động đến môi trường P (Population) = yếu tố gia tăng dân số C (Consumption) = yếu tố liên quan mức tiêu thụ tài nguyên cho một đầu người E (Effects) = yếu tố liên quan hậu quả môi trường do tiêu thụ một đơn vị tài nguyên VD: sau 20 năm, dân số của một nước tăng gấp 1,2 lần; mức tiêu thụ tài nguyên đầu người tăng 1,5 lần; tác động môi trường khi tiêu thụ 1 đơn vị tài nguyên tăng 2 lần ⇒ cường độ tác động đến môi trường tăng lên 3,6 lần vì: I = 1,2P0 x 1,5C0 x 2E0 = 3,6I0 Từ công thức trên chúng ta có thể thấy rằng ở các nước phát triển, ví dụ như nước Mỹ, Anh, Nhật Bản, do sự tiêu thụ tài nguyên thiên nhiên lớn, do vậy sự gia tăng dân số ở các nước này có những tác động lớn đối với môi trường hơn bất kỳ các nước nào khác trên thế giới. Tác động môi trường của sự gia tăng dân số hiện nay trên thế giới biểu hiện ở các khía cạnh: - Sức ép lớn tới tài nguyên thiên nhiên và môi trường trái đất do khai thác quá mức các nguồn tài nguyên phục vụ cho các nhu cầu nhà ở, sản xuất lương thực, thực phẩm, sản xuất công nghiệp, làm giảm mức tiêu thụ bình quân đầu người đối với các nguồn tài nguyên tái tạo (Bảng 2.4.).
18. 8 Bảng 2.4. Dự báo thay đổi dân số và bình quân đầu người các nguồn tài nguyên đến năm 2010. 1990 2010 % thay đổi % thay đổi theo đầu người Dân số (triệu) 5.290 7.030 33 Đánh bắt cá (triệu tấn) 85 102 20 -10 Đất ướt (triệu ha) 237 277 17 -12 Đất trồng trọt (triệu ha) 1.444 1.516 5 -21 Đất đồi và đồng cỏ (triệu ha) 3.402 3.540 4 -22 Rừng (triệu ha) 3.413 3.165 -7 -30 Nguồn: Postel,S. 1994. - Tạo ra các nguồn thải tập trung vượt quá khả năng tự phân hủy của môi trường tự nhiên trong các khu vực đô thị, khu sản xuất nông nghiệp, công nghiệp. - Sự chênh lệch về tốc độ phát triển dân số giữa các nước công nghiệp hóa và các nước đang phát triển gia tăng, dẫn đến sự nghèo đói ở các nước đang phát triển và sự tiêu phí dư thừa ở các nước công nghiệp hóa. Sự chệnh lệch này ngày càng tăng giữa đô thị và nông thôn, giữa các nước phát triển công nghiệp và các nước kém phát triển dẫn đến tình trạng di dân ở mọi hình thức. Nước Mỹ chỉ chiếm 4,7% dân số thế giới, nhưng tiêu thụ 25% các nguồn tài nguyên thế giới và thải ra 25 - 30% chất thải. So sánh với một người dân ở Ấn Độ thì một người Mỹ tiêu thụ: thép gấp 50 lần; năng lượng 56 lần; giấy và cao su tổng hợp 170 lần; nhiên liệu ô tô 250 lần và 300 lần hơn các chất plastic. Cũng một người Mỹ, tiêu thụ ngũ cốc gấp 5 người Kenya; tiêu thụ năng lượng gấp 150 người Banglades và 500 lần người Ethiopia. - Sự gia tăng dân số đô thị và hình thành các thành phố lớn, các siêu đô thị, làm cho môi trường khu vực đô thị có nguy cơ bị suy thoái nghiêm trọng. Nguồn cung cấp nước sạch, nhà ở, cây xanh không đáp ứng cho sự phát triển dân cư. Ô nhiễm môi trường không khí, môi trường nước gia tăng. Các tệ nạn xã hội và vấn đề quản lý xã hội trong đô thị ngày càng khó khăn. 2. Quan hệ giữa dân số và tài nguyên - Dân số và tài nguyên đất đai: hằng năm trên thế giới có gần 70.000 km2 đất canh tác bị hoang mạc hóa do sự gia tăng dân số. Diện tích đất canh tác vì thế bị thu hẹp lại, kinh tế nông nghiệp trở nên khó khăn hơn. Hoang mạc hóa đang đe dọa gần 1/3 diện tích trái đất, ảnh hưởng đến cuộc sống của ít nhất 850 triệu người. Một diện tích lớn đất canh tác bị nhiễm mặn và không còn khả năng trồng trọt do tác động gián tiếp của con người. Ở Việt Nam từ năm 1978 đến nay, khoảng 130.000 ha đất bị lấy cho thủy lợi; 63.000 ha cho phát triển giao thông; 21.000 ha cho phát triển công nghiệp. - Dân số và tài nguyên rừng: Dân số gia tăng dẫn đến thu hẹp diện tích rừng do khai thác gỗ, phá rừng làm rẫy, mở đường giao thông, tàn phá hệ sinh thái, Rừng nhiệt đới đang bị tàn phá với mức khoảng 15 triệu ha mỗi năm. Phần lớn ở vùng nhiệt đới khô, sự suy giảm diện tích rừng do việc chặt gỗ, thả gia súc hoặc trồng trọt làm kế sinh nhai. Rừng tàn phá khiến cho khoảng 26 tỷ tấn đất bề mặt bị rữa trôi hằng năm, thiên tai lũ lụt xảy ra thường xuyên và khốc liệt hơn. Ở Việt Nam nghiên cứu cho thấy, cứ tăng dân số 1% dẫn đến 2,5% rừng bị mất đi. - Dân số và tài nguyên nước: tác động chính của việc gia tăng dân số đối với tài nguyên nước như sau: + làm giảm diện tích bề mặt ao, hồ và sông
19. 9 + làm ô nhiễm các nguồn nước do chất thải, các loại thuốc trừ sâu và diệt cỏ + làm thay đổi chế độ thủy văn dòng chảy sông suối (do phá rừng, xây dựng đập và công trình thủy lợi, rác thải bồi lắng, ) Chương trình nghiên cứu về nước của UNESCO chỉ rõ ra rằng, năm 1985 các nguồn nước sạch trên trái đất trên đầu người còn dồi dào với trên 33.000 m3/người/năm, nhưng hiện nay đã giảm xuống chỉ còn 8.500 m3/người/năm. Dân số và khí quyển: việc tăng dân số ở các nước phát triển và đang phát triển chịu gần 2/3 trách nhiệm trong việc gia tăng lượng CO2. Tại nhiều trung tâm công nghiệp lớn, các khí thải CO, CO2 và NOx đang ngày càng được đưa vào khí quyển. Môi trường không khí ở các thành phố đông dân và khu công nghiệp đang ngày càng bị ô nhiễm nghiêm trọng. Khí hậu toàn cầu biến đổi theo hướng nóng dần lên gần như là kết quả tác động trực tiếp của việc gia tăng dân số. 3. Các chính sách và chương trình dân số 3.1. Các học thuyết về dân số - Học thuyết Mantuyt về dân số: dân số tăng theo cấp số nhân, nhưng lương thực thực phẩm, phương tiện sinh hoạt theo cấp số cộng dẫn đến nghèo đói, khai phá quá mức tài nguyên thiên nhiên, phá hoại môi trường, Do vậy thiên tai và chiến tranh dịch bệnh có thể hạn chế dân số. - Học thuyết Mác Lê: Căn cứ vào tự nhiên, kinh tế xã hội, mỗi quốc gia có trách nhiệm xác định số dân tối ưu để đảm bảo sự hưng thịnh của đất nước và nâng cao chất lượng cuộc sống người dân. 3.2. Các chính sách và chương trình dân số - Sự gia tăng dân số đe doạ các mục tiêu kinh tế, xã hội đặt ra: lương thực thực phẩm, việc làm, trường học, nhu cầu chăm sóc sức khoẻ, nhà ở và đô thị hoá, chất lượng cuộc sống Do vậy các quốc gia cần phải thông qua các chính sách và chương trình dân số dài hạn. 1) Chính sách dân số: là toàn bộ mục tiêu và định hướng nhằm thay đổi tỷ lệ tăng trưởng dân số của 1 nước. Được phân ra thành 3 nhóm chính: * Chính sách duy trì dân số ổn định ở các nước phát triển: Đan Mạch, Thuỵ Điển, . . . * Chính sách hạn chế gia tăng dân số ở các nước đang phát triển như Trung Quốc, Việt Nam, Ấn Độ * Chính sách gia tăng dân số ở các nước đã và đang phát triển: Malaysia, Đức, Chính sách dân số của nước ta từ 1961 đến nay là lấy việc vận động, giáo dục để nhân dân tự nguyện sinh ít con, xây dựng gia đình hạnh phúc, ấm no. Gần đây, có sự thay đổi về pháp lệnh dân số: "Mỗi cặp vợ chồng và cá nhân có quyền quyết định về thời gian sinh con, số con và khoảng cách giữa các lần sinh phù hợp với lứa tuổi, tình trạng sức khỏe, điều kiện học tập, lao động, công tác, thu nhập ” mang những mục đích chính sau: Bảo đảm quyền sinh sản của công dân; tạo điều kiện giảm sinh vững chắc và nâng cao chất lượng dân số trên cơ sở tự nguyện; góp phần thực hiện cam kết, công ước, điều ước quốc tế mà nước ta đã ký kết hoặc gia nhập. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là buông lỏng việc sinh đẻ. Bên cạnh quyền sinh sản, công dân còn có nghĩa vụ thực hiện kế hoạch hoá gia đình. Việc đẻ con thứ ba là không phạm luật, tức là không xử lý theo luật nhưng sẽ bị ảnh hưởng bởi các quy định của hương ước, các quy định, quy chế của cơ quan, đoàn thể. 2) Chương trình dân số: là hoạt động đưa ra để thực hiên các nội dung của chính sách dân số trong một nước. Ví dụ: Nội dung Kế hoạch hoá gia đình ở Việt Nam năm 1993 trong NĐ 04-NQ/HNTW: - Tuyên truyền, vận động và giáo dục nhân dân về dân số, khuyến khích chấp nhận quy mô gia đình nhỏ.
20. 10 - Hướng dẫn mỗi gia đình có từ 1-2 con sinh cách nhau 3-5 năm.
21. 1 Chương 3 MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ PHÁT TRIỂN VÀ MÔI TRƯỜNG I. Phát triển du lịch và môi trường Ngày nay, trong phạm vi toàn thế giới, du lịch đã trở thành nhu cầu không thể thiếu được trong cuộc sống của con người và hoạt động du lịch đang trở thành một ngành kinh tế quan trọng ở nhiều nước. Trong điều kiện kinh tế phát triển, du lịch là một hoạt động bình thường của mỗi người dân. Du lịch là hoạt động nhận thức có mục tiêu không ngừng nâng cao đời sống tinh thần cho con người, cũng cố hòa bình và tình hữu nghị giữa các dân tộc. Du lịch là một hiện tượng kinh tế xã hội của hàng tỷ người trên thế giới với bản chất kinh tế là sản xuất và cung cấp hàng hóa thỏa mãn nhu cầu vật chất, tinh thần của khách. Du lịch thường mang lại hiệu quả kinh tế cao và thường được mệnh danh là ngành "công nghiệp không khói". Tổ chức Du lịch thế giới (WTO) đã đưa ra các dự báo về sự phát triển ngành du lịch thế giới trong 20 năm đầu của thế kỷ 21. Năm 1995 được lấy là năm cơ sở để tính toán, so sánh và dự báo cho các năm 2000, 2010 và 2020: Bảng 3.1. Dự báo lượng khách du lịch (triệu lượt khách) Năm cơ sở Tỷ lệ % tăng Thị phần (%) để tính Năm dự báo trưởng TB hàng Khu vực năm 1995 2010 2020 1995 – 2010 1995 2020 Cả thế giới 565,4 1.006,4 1.561,1 4,1 100 100 Châu Phi 20,2 47,0 77,3 5,5 3,6 5,0 Châu Mỹ 108,9 190,4 282,3 3,9 19,3 18,1 Bắc Á và T.B. 81,4 195,2 397,2 6,5 14,4 25,4 Dương Châu Âu 338,4 527,3 717,0 3,0 59,8 45,9 Nam Á 4,2 10,6 18,8 6,2 0,7 1,2 Như vậy, dự báo của WTO cho đến năm 2020 được diễn giải như sau: - Tốc độ tăng trưởng trung bình của du lịch thế giới là 4,1% và lượng khách du lịch quốc tế sẽ đạt tới con số 1,56 tỷ lượt người vào năm 2020. Trong đó Châu Âu sẽ có 717 triệu lượt khách du lịch, chiếm vị trí hàng đầu khi so sánh giữa các Châu lục. Châu Á - Thái Bình Dương đứng thứ hai với khoảng 397 triệu lượt, Châu Mỹ đứng thứ ba với khoảng 282 triệu lượt. - Bắc Á - Thái Bình Dương, Châu Phi, và Nam Á được dự báo có mức tăng trưởng du lịch khoảng 5%/năm, cao hơn mức trung bình của toàn thế giới. Châu Âu và Châu Mỹ sẽ có chỉ số tăng trưởng thấp hơn chỉ số trung bình 4,1% nêu trên. - Châu Âu tiếp tục duy trì thị phần khách du lịch cao nhất thế giới, dù cho nó có bị giảm từ 59,8% vào năm 1995 xuống còn 45,9% vào năm 2020. Năm 2005, khi phân tích hoạt động du lịch và lữ hành, Hội đồng Du lịch và Lữ hành Thế giới (WTTC) đã công bố Báo cáo Dự báo du lịch cho 174 nước tại Hội nghị cấp cao về du lịch và lữ hành toàn cầu lần thứ V họp ở New Dehli - Ấn Độ:
22. 2 - 10 quốc gia tăng trưởng du lịch mạnh nhất là: 1. Montenegro (9,9%) 2. Trung Quốc (9,2%) 3. Ấn Độ (8,6%) 4. Reunion (8,3%) 5. Croatia (7,8%) 6. Sudan (7,7%) 7. Việt Nam (7,7%) 8. Lào (7,6%) 9. Cộng hòa Séc (7,5%) 10. Guadeloupe (7,2%). - Dự báo tốc độ tăng trưởng trung bình hàng năm của du lịch và lữ hành thế giới từ 2006 - 2015 là 4,6% với doanh số dự kiến đạt 6,201.49 tỷ USD, tương đương 10,6% tổng GDP toàn cầu. Như vậy, ngành du lịch của Việt Nam cũng được dự báo sẽ duy trì ở mức 7,7%, cao thứ bảy thế giới. Theo Tổng cục Du lịch Việt Nam thì năm 2004 được coi là năm thành công khi lần đầu tiên du lịch Việt Nam lập kỷ lục thu hút được 2,9 triệu khách quốc tế, tăng 19% so với 2003. Trong quý một năm 2005 lượng du khách nước ngoài đến Việt Nam cũng đã tăng gần 23% so cùng kỳ năm 2004, đạt 900.000 khách. Việt Nam đã thu hút được 3,4 triệu du khách nước ngoài trong năm 2005. Theo quy hoạch phát triển du lịch Việt Nam, cần phải đáp ứng yêu cầu đón tiếp khoảng 9 triệu du khách quốc tế và 25 triệu du khách nội địa vào năm 2010. Du lịch có 4 chức năng chính: - Chức năng xã hội thể hiện trong vai trò phục hồi sức khoẻ và tăng cường sức sống cho nhân dân, - Chức năng kinh tế thể hiện trong việc tăng khả năng lao động của nhân dân và tạo ra công việc làm ăn mới cho xã hội, - Chức năng sinh thái thể hiện trong việc tạo ra môi trường sống ổn định về mặt sinh thái, - Chức năng chính trị thể hiện trong vai trò cũng cố hòa bình và tình đoàn kết của các dân tộc, 1. Các tác động của du lịch đến môi trường 1.1. Tác động tích cực - Bảo tồn thiên nhiên: Du lịch góp phần khẳng định giá trị và góp phần vào việc bảo tồn các diện tích tự nhiên quan trọng, phát triển các khu bảo tồn, vườn quốc gia, các điểm văn hoá. - Tăng cường chất lượng môi trường: Du lịch có thể cung cấp những sáng kiến cho việc làm sạch môi trường thông qua kiểm soát chất lượng không khí, nước, đất, ô nhiễm tiếng ồn, rác thải và các vấn đề môi trường khác thông qua các chương trình quy hoạch cảnh quan, thiết kế xây dựng và duy tu bảo dưỡng các công trình kiến trúc. - Đề cao môi trường: Việc phát triển các cơ sở du lịch được thiết kế tốt có thể đề cao giá trị các cảnh quan. - Cải thiện hạ tầng cơ sở: Các cơ sở hạ tầng của địa phương như sân bay, đường sá, hệ thống cấp thoát nước, xử lý chất thải, thông tin liên lạc có thể được cải thiện thông qua hoạt động du lịch. - Tăng cường hiểu biết về môi trường của cộng đồng địa phương thông qua đề cao các giá trị về văn hóa và thiên nhiên của các điểm du lịch làm cho cộng đồng địa phương tự hào về di sản của họ và gắn liền vào hoạt động bảo vệ các di sản văn hóa du lịch đó. Du lịch có nhiều lợi ích đối với sự phát triển kinh tế của các quốc gia, nhưng hoạt động du lịch cũng tiềm ẩn các tác động tiêu cực đối với môi trường và phát triển bền vững. 1.2. Tác động tiêu cực - Ảnh hưởng tới tài nguyên thiên nhiên: các hoạt động giải trí ở các vùng biển như bơi lặn, câu cá thể thao có thể ảnh hưởng tới các rạn san hô, nghề cá. Việc sử dụng năng lượng nhiều trong các hoạt động du lịch có thể ảnh hưởng đến khí quyển. Các nhu cầu về năng lượng, thực phẩm, và các loại thức ăn tươi sống khác ảnh hưởng đến nhu cầu tiêu dùng của
23. 3 người dân địa phương. Việc xây dựng các cơ sở hạ tầng phục vụ du lịch làm cho đất bị thoái hóa, nơi ở của các loài hoang dã bị mất đi, làm giảm giá trị của cảnh quan. - Ảnh hưởng tới nhu cầu và chất lượng nước: du lịch là ngành công nghiệp tiêu thụ nước nhiều, thậm chí hơn cả nhu cầu nước sinh hoạt của nhân dân địa phương (một khách du lịch tiêu thụ 200 lít nước một ngày). Đặc biệt đối với những vùng mà tài nguyên nước khan hiếm như vùng Địa Trung Hải. - Làm giảm tính đa dạng sinh học: do xáo trộn nơi ở của các loài hoang dã, khai hoang để phát triển du lịch, gia tăng áp lực đối với những loài bị đe dọa do các hoạt động buôn bán và săn bắt, tăng nhu cầu về chất đốt, cháy rừng. - Ảnh hưởng đến văn hóa xã hội của cộng đồng: các hoạt động du lịch sẽ làm xáo trộn cuộc sống và cấu trúc xã hội của cộng đồng địa phương và có thể có những tác động chống lại các hoạt động truyền thống trong việc bảo tồn và phát triển bền vững đa dạng sinh học. Tạo ra sự cạnh tranh với cộng đồng địa phương về tài nguyên nước, năng lượng và vấn đề sử dụng đất, đặc biệt đối với vùng ven bờ. - Nước thải: nếu như không có hệ thống thu gom nước thải cho khách sạn, nhà hàng thì nước thải sẽ ngấm xuống nước ngầm hoặc các thủy vực lân cận (sông, hồ, biển), làm lan truyền nhiều loai dịch bệnh như giun sán, đường ruột, bệnh ngoài da, bệnh mắt hoặc làm ô nhiễm các thủy vực gây hại cho cảnh quan và nuôi trồng thủy sản. - Rác thải: vứt rác bừa bãi là vấn đề chung của mọi khu du lịch. Bình quân một khách du lịch thải ra khoảng 1 kg rác thải một ngày. Đây là nguyên nhân gây mất cảnh quan, mất vệ sinh, ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng và nảy sinh xung đột xã hội. 2. Du lịch bền vững 2.1. Khái niệm Hội nghị Thượng đỉnh Rio vào năm 1992, đặc biệt là “Bản tuyên bố Rio” và Chương trình nghị sự 21 về Môi trường và Phát triển làm cho khái niệm về phát triển bền vững trong du lịch được bàn đến rộng rãi hơn bao giờ hết. Theo WTO và WTTC đã xác định du lịch bền vững là: “Sự phát triển du lịch nhằm đáp ứng các nhu cầu của du khách và cộng đồng địa phương trong hiện tại trong khi vẫn duy trì và nâng cao những cơ hội đó cho các thế hệ tương lai. Du lịch bền vững dựa trên sự quản lý tất cả các tài nguyên theo cách mà các nhu cầu về kinh tế, xã hội và thẩm mỹ được thoả mãn trong khi vẫn duy trì sự hợp nhất về văn hoá, đa dạng sinh học, các quá trình sinh thái cơ bản và các hệ sinh thái. Các sản phẩm du lịch bền vững là những sản phẩm được quản lý trong sự hài hoà với môi trường, cộng đồng và các nền văn hoá địa phương để chúng có thể trở thành những phúc lợi lâu dài của sự phát triển du lịch” . Du lịch bền vững đòi hỏi phải quản lý tất cả các dạng tài nguyên theo cách nào đó để chúng ta có thể đáp ứng các nhu cầu kinh tế, xã hội và thẩm mỹ trong khi vẫn duy trì được bản sắc văn hóa, các quá trình sinh thái cơ bản, đa dạng sinh học và các hệ đảm bảo sự sống. 2.2. Các loại hình của du lịch bền vững 1). Du lịch vì người nghèo Là loại hình du lịch hướng đến việc gia tăng thu nhập cho người nghèo, góp phần xoá đói giảm nghèo. Loại hình du lịch này tăng cường sự liên kết giữa các công ty kinh doanh du lịch và người nghèo nhằm tăng thêm sự đóng góp của du lịch cho việc xoá đói giảm nghèo, đồng thời tạo điều kiện cho người nghèo tham gia hiệu quả hơn các hoạt động du lịch. Bên cạnh những lợi ích kinh tế trực tiếp, du lịch bền vững vì người nghèo còn giúp cư dân ở các địa phương gìn giữ môi trường tự nhiên, văn hoá, đồng thời khuyến khích phát triển các sản
24. 4 phẩm du lịch chất lượng cao. Du lịch bền vững vì người nghèo chủ yếu được tiến hành ở vùng nông thôn, miền núi, nơi thu nhập người dân còn thấp và điều kiện sinh hoạt còn hạn chế. 2). Du lịch dựa vào cộng đồng Là loại hình du lịch tập trung vào sự tham gia của người dân địa phương trong việc quản lý du lịch và phân phối lợi nhuận. Loại hình du lịch này được tổ chức bởi người dân địa phương và vì người dân địa phương. Hiện nay, ở các nước đang phát triển, có rất nhiều chương trình xúc tiến các loại hình du lịch dựa vào cộng đồng với các mục đích như sau: a. Bảo tồn các nguồn tài nguyên văn hoá và thiên nhiên, b. Tạo ra các phúc lợi kinh tế và những phúc lợi khác cho các cộng đồng, c. Thúc đẩy và trao quyền cho các cộng đồng nhằm xây dựng quyền sở hữu các nguồn tài nguyên, d. Đảm bảo chất lượng thoả mãn cho du khách, e. Đảm bảo sự quản lý bền vững. 3) Du lịch sinh thái Trong hơn 15 năm qua, du lịch sinh thái phát triển mạnh mẽ như một ngành công nghiệp đặc biệt và là một hình thức riêng của phát triển bền vững. Hiện nay, du lịch sinh thái là loại hình du lịch bền vững thông dụng nhất. Tổ chức Bảo tồn thiên nhiên Quốc tế (IUCN) đã đưa ra định nghĩa về du lịch sinh thái như sau: “Du lịch sinh thái là loại hình du lịch có trách nhiệm đối với môi trường ở các khu thiên nhiên tương đối còn hoang sơ với mục đích thưởng ngoạn thiên nhiên và các giá trị văn hoá kèm theo của quá khứ và hiện tại, thúc đẩy công tác bảo tồn, có ít tác động tiêu cực đến môi trường và tạo ra các ảnh hưởng tích cực về mặt kinh tế - xã hội cho cộng đồng địa phương” II. Nông nghiệp hoá và môi trường Sản xuất nông nghiệp về thực chất là điều khiển hoạt động của các hệ sinh thái nông nghiệp làm thế nào để có được một năng suất sinh học cao nhất, nghĩa là có được sản lượng lương thực và thực phẩm cao nhất. Lương thực và thực phẩm được con người sử dụng chứa nhiều loại phân tử hữu cơ cần thiết để duy trì sức khỏe. 1. Các nền sản xuất nông nghiệp Trong lịch sử nhân loại, nhu cầu tìm kiếm và sản xuất lương thực, thực phẩm để cung cấp cho dân số mỗi ngày mỗi đông được coi là hoạt động cơ bản của xã hội loài người. Có thể chia ra 4 thời kỳ tương ứng với 4 nền nông nghiệp: • Nền nông nghiệp hái lượm và săn bắt, đánh cá. • Nền nông nghiệp trồng trọt và chăn thả. • Nền nông nghiệp công nghiệp hóa. • Nền nông nghiệp sinh thái học. 1.1. Nền nông nghiệp hái lượm và săn bắt, đánh cá Nền nông nghiệp này kéo dài lâu nhất từ khi có loài người cho đến thời gian cách đây khoảng 1 vạn năm. Ở thời kỳ này, con người không khác gì con vật là mấy. Bằng lao động cơ bản đơn giản, kinh nghiệm là chủ yếu, công cụ lao động bằng đá, cành cây, còn lửa thì lấy từ các đám cháy tự nhiên. Sản phẩm thu hoạch được không nhiều, dân số lúc đó cũng ít nên cũng không có tác động đến thiên nhiên. Thời kỳ này nạn đói cũng thường xuyên đe dọa, lương thực dự trữ không có, tỷ lệ tử vong cao.
25. 5 1.2. Nền nông nghiệp trồng trọt và chăn thả truyền thống Nền nông nghiệp này (cách đây khoảng 10.000 năm) được đánh dấu bằng việc xã hội loài người thay thế các hoạt động hái lượm và săn bắt ngoài tự nhiên bằng các hoạt động trồng trọt và chăn nuôi với các giống mà con người đã thuần hóa được. Theo các tài liệu khảo cổ học thì các trung tâm thuần hóa cây trồng và vật nuôi tập trung ở Trung Đông, Ấn Độ và Trung Quốc. Nền nông nghiệp này bao gồm hai loại hình là du canh và định canh. Nền nông nghiệp du canh là một hệ thống nông nghiệp trong đó nương rẫy được phát đốt và gieo trồng cây nông nghiệp từ một đến hai năm. Khi năng suất cây trồng giảm, nương rẫy sẽ bị bỏ hoang hóa cho thảm thực vật tự nhiên phát triển và cùng với thời gian độ phì nhiêu của đất sẽ dần dần được khôi phục. Canh tác kiểu du canh hiện nay trên thế giới vẫn còn tồn tại ở nhiều nước. Ở Việt Nam hiện vẫn còn khoảng 2 triệu người sống theo hình thức du canh và mỗi năm mỗi hộ phá đi 1 ha rừng. Nền nông nghiệp du canh không đáp ứng được sản xuất lương thực, thực phẩm một khi dân số tăng lên. Nền nông nghiệp du canh được tính bình quân cần 15 ha đất tự nhiên để nuôi sống 1 người, canh tác trên 1 ha hàng năm và quay vòng 15 năm. Về hậu quả cho môi trường thì kiểu canh tác du canh đã có ảnh hưởng xấu: rừng và tài nguyên rừng bị phá hủy, xói mòn đất nghiêm trọng, mất cân bằng nước, gây ra hạn hán và lụt lội, Nền nông nghiệp du canh dần dần được thay thế bằng nền nông nghiệp định canh: trồng trọt trên những diện tích đất cố định và chăn nuôi cũng vậy. Đàn gia súc không chăn thả di động (du mục) nữa mà thực hiện trồng cây làm thức ăn cho chúng. Gia súc được nuôi ở các chuồng trại. Các kỹ thuật nông nghiệp được áp dụng và cải tiến: chọn giống cây, con cho năng suất cao để nuôi trồng; tưới nước chống hạn; chăm sóc cây trồng và vật nuôi; bón phân hữu cơ và cung cấp thức ăn cho vật nuôi, Nền nông nghiệp định canh đã cho năng suất cao hơn và duy trì được một số dân đông hơn nhiều. Thành quả của nền sản xuất nông nghiệp truyền thống là tạo được một tập đoàn vô cùng phong phú và đa dạng cây trồng và vật nuôi, bảo đảm được yêu cầu lương thực, thực phẩm và cho cả các mục đích khác như làm thuốc, xây dựng, làm cảnh, Tuy nhiên nó cũng chỉ bảo đảm cuộc sống cho một dân số nhất định mà thôi. Nền sản xuất nông nghiệp truyền thống xét trên phương diện bảo vệ môi trường thì cần phải chấm dứt ngay lối canh tác du canh, còn đối với định canh thì cần phát triển theo hướng thâm canh. 1.3. Nền nông nghiệp công nghiệp hoá Nền nông nghiệp này được thực hiện mạnh mẽ ở các nước có nền nông nghiệp phát triển (Châu Âu, Bắc Mỹ, Nhật, ) vào cuối thế kỷ XVIII. Nền nông nghiệp công nghiệp hoá đặc trưng bởi việc sử dụng triệt để các thành tựu khoa học kỹ thuật của giai đoạn công nghiệp vừa qua: phân bón hóa học, thức ăn chăn nuôi nhân tạo, thủy lợi triệt để, cơ giới hóa, điện khí hóa, hóa học hóa, trồng cây trong nhà kính, Giống cây trồng và vật nuôi được sản xuất và chọn lọc từ các thành tựu của di truyền học. Điển hình của nền nông nghiệp này là “cách mạng xanh”. Nhờ cách mạng xanh mà nền nông nghiệp này đã thoả mãn cho một dân số thế giới gia tăng như hiện nay. Những hạn chế của nền nông nghiệp công nghiệp hóa là: • Coi thường bản tính sinh học của thế giới sinh vật, xem cây trồng, vật nuôi như những cái máy sản xuất ra nông sản, sữa, thịt, trứng, không chú ý đến qui luật sinh sống bình thường của sinh vật. • Coi thường các hoạt động sinh học của đất, bón quá nhiều phân hóa học dễ tan để làm tăng nhanh năng suất, đã làm giảm đa dạng sinh học của đất, làm đất chua dần và mất sức sống. Dùng những dụng cụ nặng để làm đất đã làm cho đất mất cấu trúc, chặt, bí, hạn chế hoạt động của rễ cây và các sinh vật đất, sự
26. 6 tràn ngập của các chất hóa học vào đất dưới dạng các phân khoáng, thuốc trừ sâu, thuốc diệt cỏ, đã làm nẩy sinh ô nhiễm đất, ô nhiễm nước. Đỉnh cao của nền nông nghiệp này là trồng cây trong nhà kính, thủy canh. • Các sản phẩm của nền nông nghiệp này kém chất lượng, ăn không ngon, hoa quả chứa nhiều nước, khó bảo quản, vận chuyển đi xa. Thịt nhão, trứng không thơm ngon, còn sữa có giá trị dinh dưỡng kém. Nhiều sản phẩm vẫn còn chứa một phần tồn dư các chất hóa học độc hại như thuốc trừ sâu, diệt cỏ, phân bón hóa học hay các hoocmôn, • Làm mất đi và lãng quên dần các cây trồng và vật nuôi gốc địa phương, sản phẩm nông nghiệp cổ điển, truyền thống. Đây là những giống cây trồng và vật nuôi có sức đề kháng tốt, chống chịu tốt các điều kiện khí hậu xấu của địa phương, có khẩu vị của sản phẩm tự nhiên. Như vậy là đã làm mất đi một nguồn gen quí có trong các cây trồng và vật nuôi đã được bao đời người nông dân khắp nơi trên thế giới lựa chọn và tạo nên. • Làm xuống cấp chất lượng môi trường, độ màu mỡ của đất trồng trọt, làm mặn hóa, acid hóa, kết cấu đất bị phá vỡ, đất bị ô nhiễm, nước bị ô nhiễm, hệ sinh thái nông nghiệp bị mất cân bằng sinh thái học. • Nền nông nghiệp công nghiệp hóa dựa vào giá thành đầu vào như phân bón, giống, thuốc trừ sâu, máy móc, thủy lợi và sản phẩm đầu ra để phát triển. Tiếc rằng lợi nhuận kiểu canh tác này ngày càng giảm. Nếu vào cuối thế kỷ XIX bỏ ra 1 USD vào sản xuất thì thu được tới 16 USD còn nay chỉ thu được có 2 USD vì chi phí cho đầu vào quá lớn mà giá bán lương thực, thực phẩm lại thấp đi. Sự phân hóa xã hội giàu nghèo ngày càng mạnh, tính chất ổn định của xã hội ngày càng mong manh. Các nước nghèo lệ thuộc vào các nước giàu có nền công nghiệp phát triển, tri thức của nền nông nghiệp truyền thống bị lãng quên. Có thể thấy là loài người đã lạm dụng các tiến bộ công nghệ và kỹ thuật của giai đoạn công nghiệp hóa vừa qua vào nông nghiệp, tuy có mang lại nhiều thành tựu to lớn nhưng không có triển vọng gì là bền vững 1.4. Nền nông nghiệp sinh thái học, nền nông nghiệp bền vững Trước khi định hướng xây dựng nền nông nghiệp sinh thái học, nền nông nghiệp bền vững, các nhà khoa học nông nghiệp ở các nước công nghiệp hóa, đặc biệt là ở Mỹ có chủ trương xây dựng một nền nông nghiệp sinh học. Xuất phát điểm của nó là: • Sinh vật kể cả cây, con nuôi trồng, con người đều tồn tại và phát triển theo những quy luật sinh học. • Không được biến cây trồng và vật nuôi thành cổ máy sống dựa vào các điều kiện nhân tạo. Làm sao để các sản phẩm sản xuất ra giống như chúng được sản xuất từ các hệ sinh thái tự nhiên. Ví dụ: đối với cây trồng làm sao cho cây trồng sử dụng tốt nhất năng lượng mặt trời để tạo năng suất sơ cấp, tạo điều kiện để cho bộ rễ hút được tốt nhất các chất dinh dưỡng có trong đất, bón phân hữu cơ thay cho dùng thuốc trừ sâu, trồng xen trồng gối, trồng theo hướng nông lâm kết hợp, phòng trừ sinh học, dùng thuốc trừ sâu có nguồn gốc cây cỏ tự nhiên. Trong chăn nuôi thì duy trì chăn thả, trồng cây làm thức ăn cho chúng ở tự nhiên, chọn lọc các giống có khả năng miễn dịch cao, sinh sản tốt, Qua nhiều năm thực hiện phát triển nông nghiệp theo định hướng này, đã chứng minh được rõ ràng là chất lượng sản phẩm tốt hơn hẳn so với nền nông nghiệp công nghiệp hoá
27. 7 nhưng năng suất và nhất là tổng sản lượng thu được cũng như giá thành không đáp ứng được với điều kiện kinh tế xã hội ở nhiều nước hiện nay. Mục tiêu là lý tưởng nhưng về ý nghĩa thực tiễn giải quyết vấn đề lương thực, thực phẩm cho loài người hiện nay còn chưa đáp ứng được yêu cầu. Hiện nay, thay vào phát triển nông nghiệp công nghiệp hóa, được nói đến nhiều là nền nông nghiệp sinh thái, nền nông nghiệp bền vững. Nền nông nghiệp sinh thái không loại trừ việc sử dụng phân bón hóa học, thuốc trừ sâu, giống chọn lọc nhân tạo, mà là sử dụng một cách hợp lý nhất, tiếp tục phát huy nền nông nghiệp truyền thống, tránh những giải pháp kỹ thuật công nghệ đem đến sự hủy hoại môi trường. Sản xuất nông nghiệp phải được bền vững, đáp ứng nhu cầu lương thực, thực phẩm không những cho hôm nay mà còn cả mai sau nữa. Các kết quả nghiên cứu về nền nông nghiệp sinh thái học rất đáng khích lệ. Ví dụ như chương trình phòng trừ sâu bệnh tổng hợp (IPM, Integrated Pest Management), chương trình nông - lâm - ngư nghiệp kết hợp hay nông - lâm kết hợp; chương trình tuyển chọn cây, con nuôi trồng mới từ các loài hoang dại. Có thể nói nền nông nghiệp sinh thái là nền nông nghiệp kết hợp cái tích cực, cái đúng đắn của hai nền nông nghiệp: nông nghiệp công nghiệp hóa và nông nghiệp sinh học. Bằng các tiến bộ khoa học sinh thái học phải làm sao cho năng suất sinh học của các hệ sinh thái nông nghiệp không ngừng được nâng cao mà các hệ sinh thái này vẫn bền vững để tiếp tục sản xuất. 2. Sản xuất lương thực trên thế giới và Việt Nam 2.1. Sản xuất lương thực trên thế giới An ninh lương thực luôn là vấn đề được cộng đồng thế giới quan tâm, đặc biệt trong tình trạng hiện nay, sự bất ổn về kinh tế - chính trị, xã hội ở nhiều nước trên thế giới có nguy cơ ngày một gia tăng, nạn đói nghèo, suy dinh dưỡng ở hầu hết các nước đang phát triển ảnh hưởng xấu đến môi trường sống của hành tinh. Cho đến những năm 1940, năng suất nông nghiệp ở các nước đang phát triển và công nghiệp phát triển nhìn chung như nhau, nhưng sau đó, khoa học về dinh dưỡng cây trồng phát triển, các nhà khoa học đã phát hiện nhiều tiến bộ khoa học kỹ thuật, kỹ thuật sử dụng phân bón và hoá chất bảo vệ thực vật để kiểm soát sâu hại, cỏ dại đã cải thiện một cách đáng kể năng suất cây trồng và sự cách biệt giữa hai khối nước ngày càng lớn. Mặc dù sản xuất lương thực trên thế giới tính trên đầu người gia tăng và năng suất cũng tăng (Bảng 3.2.), nhưng nạn đói và suy dinh dưỡng vẫn xảy ra phổ biến. Bảng 3.2. Sản xuất ngũ cốc trên thế giới từ 1960 đến 1993 Thời kỳ Tổng diện tích canh Năng suất Tổng sản lượng trung bình Tính theo đầu tác (ngàn ha) (triệu tấn/ha) năm (ngàn tấn/năm) người (kg) 1960-64 613.719 1,4 739.695 283 1970-74 689.455 1,9 1.300.621 338 1980-84 725.145 2,3 1.675.344 364 1991-93 696.063 2,7 1.910.819 349 Trong số hơn 6 tỷ người đang sống trên trái đất ngày nay thì cứ 10 người có một người đang bị đói. Trong số 60 triệu người chết hàng năm, thì chết do đói ăn là 10 - 20 triệu, số còn lại chết vì thiếu dinh dưỡng và bệnh tật. Ngoài số người bị đói, thường xuyên có khoảng 850 triệu người thiếu ăn, hầu hết tập trung ở các nước đang phát triển. Vào đầu những năm 1990, tính trung bình sản xuất lương thực trên thế giới là 2670 kcal/người/ngày là đủ mức dinh dưỡng. Tuy nhiên, ở đa số các nước đang phát triển lại không đủ. Sự chênh lệch lên tới 965 kcal/người/ngày giữa các nước đang phát triển và các nước công nghiệp phát triển (3.399 và 2.434 kcal/người/ngày).
28. 8 Theo ước tính, đến năm 2025, thế giới cần một sản lượng lương thực là 3 tỷ tấn/năm để nuôi sống khoảng 8,5 tỷ người trong khi sản lượng lương thực mấy năm cuối thế kỷ XX mới đạt 1,9 tỷ tấn/năm và tính theo đầu người mới khoảng 350 kg, trong khi đó theo tiêu chuẩn của FAO, bình quân lương thực phải là 500 kg/người/năm mới đạt được điều kiện cần thiết để bảo đảm an ninh lương thực. Để có thể sản xuất đủ số lương thực và thực phẩm cho dân số hiện nay, người ta tính rằng phải tăng thêm 40% số lương thực và thực phẩm đang sản xuất cũng như phải tăng năng suất cây trồng lên 26%. Theo dự tính đến năm 2100, dân số thế giới sẽ không còn tăng và ổn định ở mức 10,3 tỷ người. Như vậy một thách thức lớn mà nông nghiệp thế giới trong thế kỷ XXI phải đối mặt là phải bảo đảm nuôi sống số dân không ngừng tăng lên trong điều kiện trái đất của chúng ta ngày càng bị suy thoái. Đất canh tác bị thu hẹp do đủ loại nguyên nhân; xói mòn đất, hoang mạc hoá vẫn tiếp tục lan rộng; rừng -lá phổi của hành tinh - chổ dựa vững chắc cho nông nghiệp phát triển, đang bị huỷ hoại do chiến tranh, hoả hoạn, phát nương làm rẫy, Kèm theo đó là hiện tượng lũ quét, lở đất, ngày càng nhiều, tàn phá đất đai nhiều vùng rộng lớn, làm mất khả năng canh tác; khí hậu trái đất nóng lên, băng tan, nước biển dâng, sự xâm nhập của nước mặn vào đất canh tác và cuối cùng là tốc độ đô thị hoá nhanh cũng góp phần làm giảm diện tích đất nông nghiệp. Trước tình hình trên, nông nghiệp thế giới trong tương lai không có cách lựa chọn nào khác là phải có một chiến lược dự phòng và hướng mọi nổ lực vào việc nâng cao hiệu suất và tiết kiệm các nguồn lực liên quan đến nông nghiệp. 2.2. Sản xuất lương thực ở Việt Nam Trải qua hơn 4.000 năm xây dựng đất nước và giữ nước, nông nghiệp Việt Nam đã đi qua chặng đường dài phát triển và luôn thể hiện là một hoạt động sản xuất mang tính cơ bản, nó chứa đựng tính xã hội sâu sắc. Nhìn lại nông nghiệp Việt Nam trong thế kỷ XX, chúng ta thấy dân số nước ta tăng 6 lần trong khi đó sản lượng lương thực và thóc gạo đã tăng 8 lần Nhìn vào bảng, ta thấy vào đầu thế kỷ, nông nghiệp Việt Nam chủ yếu là nông nghiệp cổ truyền, dựa trên nền kinh tế hộ gia đình của cộng đồng làng xã, năng suất lúa khoảng 12 tạ/ha. Sau năm 1930, tốc độ dân số tăng nhanh nhưng do nhiều cuộc cải cách thể chế ruộng đất hoặc mang tính cải cách hoặc mang tính cách mạng đã xoá bỏ dần chế độ địa chủ, chia ruộng đất cho nông dân nghèo, làm tăng đáng kể sự công bằng xã hội và mức sống của nông dân. Bảng 3.3. Dân số và sản xuất thóc ở Việt Nam trong thế kỷ XX Thời kỳ Dân số Diện tích trồng lúa Sản lượng thóc Kg thóc/người Năng suất (triệu người) (1.000 ha) (triệu tấn) (tấn/ha) 1900 12,659 3,966 312 1913 14,165 3.417 4,425 312 1,3 1921 15,584 4640 6,200 398 1,3 1931 17,702 4300 5,200 294 1,2 1943 22,234 4736 6,044 272 1,3 1955 25,074 4285 6,120 244 1,4 1965 34,929 4826 9,370 269 1,9 1975 47,600 4940 10,539 221 2,1 1985 60,032 5704 15,875 264 2,8 1990 66,233 6028 19,255 290 3,2 1999 76,328 7648 31,394 411 4,1
29. 9 1999/1900 6 lần 7,9 lần (Nguồn: Lê Văn Khoa 2002.) Tuy vậy, nhiệm vụ nông nghiệp của thế kỷ vừa qua chỉ được giải quyết trong thập kỷ cuối cùng nhờ vào thời kỳ đổi mới. Những thay đổi về thể chế, quyền sở hữu đất đai, đã làm cho nông nghiệp chuyển biến với tốc độ không ngờ và thực hiện xuất sắc nhiệm vụ của thế kỷ. Nếu năm 1989 (năm bắt đầu tự túc lương thực), sản lượng đạt 21,51 triệu tấn, đến năm 1994 là 26,19 triệu tấn thì đến năm 1999 đã là 31,3 triệu tấn. Năng suất lúa năm 1985 là 28 tạ/ha, đến năm 1990 là 32 tạ/ha và đến năm 1999 là 41 tạ/ha, đưa nước ta từ một nước phải nhập khẩu lương thực sang một nước tự cấp lương thực và xuất khẩu hằng năm từ 3 - 4 triệu tấn gạo, đứng hàng thứ hai trên thế giới sau Thái Lan và mức sản xuất lương thực đã vượt trội mức tăng dân số. Năm 2000 bình quân lương thực đầu người ở nước ta đã tăng lên 444 kg. Phấn đấu đến năm 2005 đưa tổng sản lượng lương thực có hạt đạt khoảng 37 triệu tấn và đến năm 2010 là 40 triệu tấn. Phấn đấu đến năm 2005 về cơ bản không còn hộ đói và chỉ còn khoảng 10% hộ nghèo. Các cây trồng khác cũng đã phát triển đáng kể, đưa nước ta vào loại xuất khẩu hàng đầu của thế giới đối với các mặt hàng như cà phê, hạt điều, chè, cao su, Chăn nuôi cũng đã phát triển nhanh hơn nhưng chưa đạt đến mức trở thành ngành kinh tế chính như chúng ta mong muốn và vẫn còn phát triển chậm hơn so với trồng trọt. Sản xuất nông nghiệp và sản xuất lương thực nước ta về lâu dài tất yếu sẽ phát triển theo hướng công nghiệp hoá và hiện đại hoá trên cơ sở bảo vệ môi trường, xây dựng một nền nông nghiệp sinh thái bền vững. Theo định hướng phát triển kinh tế nông nghiệp ở nước ta đến năm 2010 thì chỉ có phát triển nông nghiệp toàn diện, đa dạng hoá các nhóm cây trồng có sự biến đổi theo chiều hướng phá dần thế độc canh cây lúa, tăng tỷ trọng các nhóm cây có tác dụng cải tạo đất đi đôi với công việc chế biến thì mới bảo đảm được các chỉ tiêu về chăn nuôi và trồng trọt. Đa dạng hoá nông nghiệp cùng với thâm canh mới đáp ứng được nhu cầu ngày càng tăng về số lượng và chủng loại, từ đó mới nâng cao thu nhập của người nông dân. Đa dạng hoá sản xuất vẫn phải thực hiện trên cơ sở phát triển sản xuất lúa gạo nói riêng và lương thực nói chung bền vững để có an ninh lương thực và xuất khẩu gạo. 3. Các giải pháp để giải quyết vấn đề lương thực 3.1. Cách mạng xanh Cách mạng xanh bắt đầu hưng thịnh từ những năm 60 của thế kỷ XX. Cách mạng xanh có hai kết quả vượt bậc là: • Tạo ra được giống mới có năng suất cao mà đối tượng chính là cây lương thực. • Dùng tổ hợp các biện pháp kỹ thuật để phát huy hết khả năng của giống mới: thủy lợi, phân bón, thuốc trừ sâu, diệt cỏ, Cuộc cách mạng xanh được bắt đầu ở Mehico cùng với việc hình thành Trung tâm Quốc tế cải thiện giống ngô và lúa mì (CIMMYT) ở Mehico. Tiếp đến là việc hình thành Viện Nghiên Cứu Lúa Quốc Tế (IRRI) ở Philippines và Viện Nghiên Cứu Quốc Gia Ấn Độ (IARI). Cây mở đầu cho cách mạng xanh là cây ngô sau đến mì và lúa. Thành tựu của cách mạng xanh thực sự là rõ ràng. Ấn Độ là một nước đói triền miên với sản lượng lương thực không sao vượt quá 20 triệu tấn/năm thì ngày nay đã thoát khỏi đói kém với sản lượng 60 triệu tấn/năm và còn xuất khẩu được lương thực. Năng suất của các giống mới như ngô, lúa, mì đều cao hơn hẳn các giống truyền thống. Các giống mới không chỉ cho sản lượng cao mà chất lượng dinh dưỡng cũng được nâng cao. Ví dụ chủng lúa mì Sharban hạt vừa to, vừa chắc, chứa 16% protêin trong
30. 10 đó 3% là lizin. Ở khu vực Đông Nam Á, thành quả của cách mạng xanh ở Trung Quốc cũng rất to lớn. Tuy cách mạng xanh có kết quả to lớn nhưng nó cũng bộc lộ những hạn chế, đặc biệt gần đây những hạn chế càng thấy rõ về khía cạnh bảo vệ môi trường. Các hạn chế đó là: • Muốn thực hiện cách mạng xanh phải có đầy đủ phân bón, thuốc trừ sâu và công tác thủy lợi tốt. Giống mới chỉ phát huy được khi có các điều kiện này mà nước nghèo thì thiếu vốn, thiếu năng lượng không chịu nổi. • Các giống cây trồng địa phương được coi là nguồn nguyên liệu di truyền quí giá đã bị đào thải, lãng quên. Muốn khai thác một vài đặc tính quí báu vốn có của chúng thì nay đã không còn nữa. Sản xuất nông nghiệp không thể nào như sản xuất công nghiệp được: một sự thay đổi về thời tiết mà ta không khắc phục được thì hậu quả mất mùa ở một diện tích rộng sẽ thật tai hại cho dân cư. • Do áp dụng nhiều phân bón, thuốc trừ sâu, cơ giới hoá, điện khí hóa, thủy lợi hóa nền nông nghiệp nên không tránh khỏi làm ô nhiễm môi trường, đất đai kém màu mỡ. 3.2. Đánh bắt và nuôi trồng thuỷ hải sản Các đại dương trên trái đất chứa nguồn thực phẩm vô cùng quí giá. Trong sản lượng đánh bắt hàng năm thì cá chiếm 90%, các loài thân mềm 6% các loài giáp xác (tôm cua) chiếm 3% còn lại 1% là các loài tảo biển. Cá và các sản phẩm biển khác là những thức ăn có chất lượng cao vì trong protein của chúng chứa các loại acid amin không thay thế được và dễ tiêu hoá. Tính trung bình trên thế giới có khoảng 5% tổng lượng protein trong khẩu phần thức ăn của người có nguồn gốc từ cá và các hải sản khác; phần còn lại từ thịt, sữa, trứng và thực vật. Đặc biệt ở các nước đang phát triển, lượng protein trong khẩu phần thức ăn có nguồn gốc biển chiếm tỷ trọng lớn. Tuy nhiên, chủ quyền về đại dương của các quốc gia chưa được phân định rõ, nên những tài nguyên biển dễ bị khai thác quá mức. Song song với việc đánh bắt, thì việc nuôi trồng thuỷ sản cũng đang được phát triển mạnh mẽ ở cả môi trường nước ngọt và nước mặn ven bờ. Mặc dù nuôi trồng thuỷ sản đã có từ hàng ngàn năm trước, nhưng trong tương lai sẽ đóng góp tích cực trong việc đa dạng hoá khẩu phần thức ăn hàng ngày và là nguồn cung cấp ngoại tệ quan trọng ở các nước đang phát triển do xuất khẩu những đặc sản như tôm, cua, Tuy nhiên, việc nuôi trồng thuỷ sản không thể đa dạng loài như đánh bắt tự do, nó đòi hỏi nhiều lao động, diện tích lớn và những thiết bị vận hành đắt đỏ và đặc biệt những nghiên cứu quan trọng về các vấn đề môi trường nước thích hợp, mật độ, kiểm soát dịch bệnh, phương thức ăn, 3.3. Sự phát triển của công nghệ sinh học Công nghệ sinh học được phát triển ở những nước công nghiệp phát triển từ những năm đầu của thập niên 80, còn ở các nước đang phát triển, chủ yếu là từ những năm 90 trở lại đây, và hiện nay trên thế giới, công nghệ sinh học được coi là một hướng ưu tiên để đầu tư và phát triển. Giá trị sản lượng của một số sản phẩm Công nghệ sinh học trên thị trường thế giới năm 1998 đạt 40 - 65 tỷ USD, năm 1999 đạt 65 tỷ USD; dự báo năm 2010 đạt 1000 tỷ USD. Các lĩnh vực trong công nghệ sinh học bao gồm: - Công nghệ lên men sản xuất các chế phẩm vi sinh dùng trong chăn nuôi, trồng trọt và bảo quản. - Công nghệ tế bào thực vật để nhân nhanh và phục tráng các cây lương thực, thực phẩm, cây công nghiệp, cây ăn quả. Việc ứng dụng công nghệ nuôi cấy mô và tế bào trong lai tạo, chọn lọc giống cây trồng và rút ngắn thời gian tạo giống.
31. 11 - Công nghệ enzym để sản xuất acid amin từ nhiều nguồn nguyên liệu, lên men rượu, chế tạo các cảm ứng sinh học (biosensor) và thuốc phát hiện chất độc - Công nghệ gen là công nghệ cao và là công nghệ quyết định sự thành công của cuộc cách mạng công nghệ sinh học. Bằng công nghệ gen, những năm gần đây nhiều loại thực phẩm biến đổi gen đã xuất hiện. Đó là thực phẩm lấy từ các cơ thể cây trồng vật nuôi có biến đổi về mặt di truyền. Tạo ra các cơ thể này, đặc biệt là các cây biến đổi gen là một hướng quan trọng của công nghệ sinh học để có các cây trồng vật nuôi mang những thuộc tính mới một cách nhanh chóng và bền vững hơn so với các cách lai tạo truyền thống trước đây. Công nghệ gen đã tạo đươc nhiều giống cây ngũ cốc, đậu tương, khoai tây, hạt có dầu, mang gen chống sâu bệnh, hoặc có giá trị thực phẩm cao. Sinh vật biến đổi gen cho năng suất cao, đem lại lợi ích cho người sản xuất là điều được khẳng định. Thế nhưng chất lượng, dư lượng chất hoá học để lại trong sản phẩm và đặc biệt những ảnh hưởng của các sản phẩm này đến sức khoẻ con người và môi trường đến nay còn chưa được làm rõ. III. Công nghiệp hoá, đô thị hoá và môi trường 1. Nguồn gốc của công nghiệp hóa và đô thị hóa Công nghiệp hóa và đô thị hóa là quá trình tiến hóa và phát triển kinh tế xã hội của loài người. Khi những làng xóm bắt đầu phân hóa trở thành những trung tâm thủ công nghiệp và dịch vụ buôn bán thì những làng xóm và cộng đồng đó đã dần dần phát triển thành những trung tâm công nghiệp và đô thị. Các đô thị và khu công nghiệp lúc sơ khai vẫn chưa khác nhiều so với nông thôn: vẫn bị bao quanh bởi các cánh đồng, nơi ở vẫn chung với kho tàng, giếng nước, rác rưởi không chất thành đống xử lý riêng và mật độ dân cư vẫn thưa. Dần dần qua nhiều thời đại, sự khác biệt giữa đô thị và nông thôn ngày càng rõ nét. Cộng đồng dân cư sống ở khu công nghiệp và đô thị không còn làm nông nghiệp nữa. Họ là các công nhân, các người làm dịch vụ, buôn bán, quản lý hành chánh, và gia đình của họ. Dân số đô thị và khu công nghiệp đã tăng nhanh, lúc đầu qui mô chỉ khoảng 2 - 3 vạn dân, chiếm diện tích 200 - 300 ha vào thế kỷ XV - XVI ở Châu Âu. Tiếp đến cứ tăng dần lên tới cở vài chục vạn dân và diện tích chừng 1000 đến 2000 ha. Về hình thái, có sự khác nhau giữa nông thôn và đô thị. Đô thị có hình thù rõ rệt, vị trí địa lý tạo cho nó khả năng khai thác tài nguyên, thực phẩm vùng chung quanh. Sản phẩm làm ra từ đô thị và khu công nghiệp lại phân phối đi thị trường chung quanh. Đô thị và nông thôn tuy khác nhau nhưng vẫn quan hệ chặt chẽ với nhau. Đời sống và sản xuất ở các đô thị và khu công nghiệp đòi hỏi phải cải tiến giao thông, đường sá, nhà ở, khu vệ sinh, hệ thống cấp nước, hệ thống thoát nước, Công nghiệp phát triển, các tiến bộ khoa học kỹ thuật gia tăng, đặc biệt là các công trình xây dựng nhà ở, xí nghiệp, cầu cảng, bến, bãi, đường sá giao thông, đã làm cho đô thị, khu công nghiệp có nhiều sắc thái riêng khác hẳn nông thôn. Đường phố có vỉa hè sạch sẽ, có hệ thống đèn đường chiếu sáng đêm, đi lại nhanh chóng, thuận tiện. Có hệ thống cấp nước, cấp điện, rác thải được mang ra khỏi đô thị để chôn lấp. Tóm lại công nghiệp hóa và đô thị hóa là sự tập trung và phát triển kinh tế xã hội ở mức cao hơn so với nền sản xuất nông nghiệp và thủ công nghiệp, kèm theo là sự phát triển dân số. 2. Đô thị hoá ở thế kỷ XIX và hiện nay Quá trình đô thị hóa đã diễn ra từ lâu trong lịch sử, từ 4 - 5 ngàn năm trước công nguyên bắt đầu từ sự phân hóa làng xóm thành những trung tâm thủ công nghiệp và dịch vụ buôn bán. Tuy nhiên, từ đầu thế kỷ XIX, quá trình đô thị hóa mới phát triển mạnh, gắn với cuộc cách mạng công nghiệp. Đặc biệt quá trình đô thị hóa - công nghiệp hóa (ĐTH - CNH) bùng phát mạnh trong khoảng 25 năm cuối thế kỷ XX. Trong thời kỳ này con người đã tạo ra những biến đổi to lớn trên trái đất. Có lẽ nước Anh là nước đô thị hóa theo đúng nghĩa đầu
32. 12 tiên. Loài người thực hiện công nghiệp hóa chỉ trên 100 năm nay từ khi nền công nghiệp bắt đầu dùng hơi nước. Ví dụ tỷ lệ dân số đô thị ở Anh năm 1800 là 20% - năm 1976 là 80%; ở Mỹ năm 1800 là 5% - năm 1976 là 73%. Đô thị được xác định bằng các yếu tố đặc trưng là diện tích đất sử dụng, vị trí và dân số. Các đô thị đều chiếm một diện tích rất rộng, ở vào vị trí thuận lợi giao thông và dân số thì rất đông. Các điều kiện tự nhiên như khí hậu, điều kiện sống được cải thiện nên cũng đã thu hút người dân ở nông thôn ra sống ở đô thị. Thêm vào đó, do công nghiệp hóa, lao động nông nghiệp trở nên dư thừa, mà ở đô thị, khu công nghiệp lại cần lao động để bổ sung nên đã có sự di dân từ nông thôn ra thành phố. Hiện nay, mặc dù đô thị chỉ chiếm 0,3% diện tích bề mặt trái đất, nhưng tỷ lệ dân số đã tăng lên rất nhiều, từ 19% năm 1920 lên 25% năm 1940, 33% năm 1960, tới 46 % vào năm 1990 và 51% năm 2000. Dự kiến đến năm 2025 dân số thế giới sẽ là 8,5 tỷ người và tỷ lệ dân số đô thị chiếm khoảng 60% tổng dân số thế giới (bảng 3.4) Tốc độ đô thị hoá ở các nước đang phát triển nhanh hơn các nước phát triển. So với năm 1950, tốc độ đô thị hóa năm 2000 ở các nước phát triển là 2,2 lần, ở các nước đang phát triển là 6,6 lần. Theo dự báo, đến năm 2025 các con số tương ứng sẽ là 2,6 lần và 13 lần. Bảng 3.4. Biến động dân số đô thị ở các vùng khác nhau trên thế giới (triệu người) Vùng 1920 % 1940 % 1960 % 1980 % 2000 % Toàn thế giới 360 19 570 25 900 33 1978 46 3090 51 Liên Xô (cũ) 25 15 60 22 105 49 190 68 300 85 Châu Âu 150 46 200 53 245 58 310 65 375 71 Mỹ và Canada 60 52 85 59 140 70 205 81 310 87 Các nước Châu Úc 5 47 5 53 10 64 20 75 25 80 Đông Á 50 9 85 13 180 23 325 31 520 40 Nam Á 40 9 75 12 155 18 350 24 750 35 Mỹ La Tinh 20 22 40 31 105 19 245 60 510 80 Châu Phi 10 7 20 11 50 18 125 28 300 39 Ngày nay, sự phát triển thành phố về mặt vật lý và sinh học đã trở thành sự phát triển theo qui luật số mũ. Dân số, nhà ở, sản xuất công nghiệp, dịch vụ thương mại, hành chính, đã tăng lên một cách nhanh chóng. Các đô thị - thành phố ban đầu có chức năng giống nhau nhưng sau dần được phân hóa theo chức năng như chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, du lịch, Về công nghiệp, xu hướng gần đây là hình thành các khu công nghiệp tập trung: năm 1995, Liên Hiệp Quốc đã thống kê thế giới có khoảng 12.000 khu công nghiệp với diện tích nhỏ nhất là 1 ha, lớn nhất đến 10.000 ha. 3. Chất lượng môi trường ở các siêu đô thị Trên thế giới nếu chỉ tính riêng số thành phố có qui mô dân số trên 5 triệu người thì năm 1950 có 10 và tới năm 2000 con số đó đã là 27 thành phố. Đáng chú ý là trong số đó chỉ có 4 thành phố là của các nước công nghiệp phát triển, còn lại 23 thành phố thuộc các nước đang phát triển. Tốc độ tăng dân số ở các nước đang phát triển cao hơn nhiều so với các nước đã phát triển. Trong giai đoạn hiện nay, các thành phố lớn có xu hướng phát triển thành các đô thị khổng lồ do tăng qui mô về dân số và diện tích, gọi là xu hướng siêu đô thị hóa. Xu hướng này thể hiện ở các thành phố trong các nước đang phát triển như Bắc Kinh, Thượng Hải,
33. 13 Bangkok, Một xu hướng khác là liên kết một dãi các thành phố lớn thành một dãi thành phố liên tục như New York, Philadelphia, Washington, ở Mỹ; Tokyo, Nayoga và Osaka ở Nhật. Theo UNDIESA - United Nations Department of International Economics and Social Affairs- (1986), một thành phố được coi là siêu đô thị khi số dân tối thiểu là 8 triệu dân. Còn theo World Bank (1991), thì để trở thành siêu đô thị, thành phố phải có số dân trên 10 triệu người (Bảng 3.5). Trong khi đó, theo Dogan và Kasarda (1998) thì chỉ cần trên 4 triệu dân là đã trở thành siêu đô thị. Một khái niệm khác là dựa vào mật độ dân số, một siêu đô thị phải có mật độ dân số ít nhất là 2.000 người/km2. Bảng 3.5. Hai mươi siêu đô thị trên thế giới 2006. ( Stt Thành phố Quốc gia Dân số (triệu dân) 1 Tokyo Japan 34.200.000 2 Mexico City Mexico 22.800.000 3 Seoul South Korea 22.300.000 4 New York USA 21.900.000 5 Sao Paulo Brazil 20.200.000 6 Bombay India 19.850.000 7 Delhi India 19.700.000 8 Shanghai China 18.150.000 9 Los Angeles USA 18.000.000 10 Osaka Japan 16.800.000 11 Jakarta Indonesia 16.550.000 12 Calcutta India 15.650.000 13 Cairo Egypt 15.600.000 14 Manila Philippines 14.950.000 15 Karachi Pakistan 14.300.000 16 Moscow Russia 13.750.000 17 Buenos Aires Argentina 13.450.000 18 Dacca Bangladesh 13.250.000 19 Rio de Janeiro Brazil 12.150.000 20 Beijing China 12.100.000 Sự tập trung công nghiệp và đô thị hóa cao độ này đã có tác động lớn đối với môi trường. Các chất khí thải, nước, rắn, chất độc hại cho môi trường không phải là cục bộ nữa mà là có qui mô rộng lớn. Các dòng xả nước thải gây ra ô nhiễm môi trường nước mặt, nước ngầm, gây ô nhiễm đất. Các loại bụi hóa chất, silic, vụn, thép, muội, bám trên lá cây, phủ trên mặt đất, theo đường hô hấp vào phổi người, gây hại cho sức khoẻ con người. Do chất lượng môi trường ở các siêu đô thị rất kém nên khuynh hướng chung là phải hạn chế tối đa phát triển các siêu đô thị. Để cho các đô thị bền vững, phải dành một diện tích rộng lớn làm vườn cây xanh; các chất thải cần phải được xử lý, vấn đề cấp nước, cấp điện, giao thông phải được bảo đảm, nghĩa là phải quản lý tốt các đô thị.
34. 14 4. Các vấn đề môi trường và xã hội liên quan đến đô thị hoá - công nghiệp hoá Quá trình đô thị hoá sẽ dẫn đến các vấn đề sau: 4.1. Đô thị hoá và nghèo đói Năm 1980, ước tính có 40 triệu hộ gia đình đô thị nghèo đói so với 80 triệu hộ nghèo đói ở nông thôn. Vào năm 2000 các hộ nghèo đói tuyệt đối ở đô thị tăng lên 76% chiếm 76% chiếm 72 triệu hộ, trong khi số các hộ nghèo ở nông thôn giảm xuống 29% với 56 triệu hộ. Theo số liệu điều tra của Uỷ ban kinh tế châu Mỹ Latinh và Caribe thì 22% dân Panama City (1983), 25% dân đô thị Costa Rica (1982), 64% dân Guatemala City (1983), 45% dân Santiago de Chile (1985) nghèo đói (UNDP, 1989) Nền kinh tế đô thị không thể tiêu hoá toàn bộ cái nghèo của nông thôn, những cố gắng xoá đói giảm nghèo cho dân đô thị lại càng thu hút sự di cư từ nông thôn ra thành thị và làm tiêu tán hết các thành quả tạo ra. 4.2. Suy dinh dưỡng và dịch bệnh ở đô thị Suy dinh dưỡng lan tràn trong đô thị của thế giới thế ba. Ở Columbia, Costa Rica, Guatemala, El Sanvador, Tunisia, Morocco bữa ăn của người dân nông thôn còn khá hơn của người đô thị đặc biệt là số lượng calo. Ở rất nhiều thành phố, số trẻ suy dinh dưỡng (ở các vùng thu nhập thấp của đô thị) còn lớn hơn cả ở nông thôn. 12,6% số người chết ở Jakarta liên quan đến ô nhiễm môi trường không khí 4.3. Chất lượng môi trường ở đô thị Dân số tăng nhanh thường gây ra quá tải đối với hệ thống hạ tầng kỹ thuật đô thị (hệ thống cấp nước, thoát nước xử lý nước, hệ thống giao thông, hệ thống thu gom xử lý rác) sẽ làm tăng các chất thải từ sinh hoạt và dịch vụ đô thị, đặc biệt làm tăng lượng nước thải và rác thải, vệ sinh môi trường suy giảm. Ở Bangkok, hệ thống giao thông thường bị tắt nghẽn, trung bình để đi đến nới làm việc phải mất đến 3 giờ. Ở Mehico, tầng nước ngầm bị khai thác quá mức, bình quân sụt 1 mét/năm. 4.4. Vấn đề nhà ở Khu vực xây dựng nhà ở chính thức ít khi cung cấp nổi 20% nhu cầu nhà ở. Sự di cư trái phép vào đô thị góp phần làm gia tăng các xóm lều và các ổ chuột cũng như gây sức ép về vệ sinh môi trường đô thị. Ở Trung Quốc, tập trung đến 5,7 người trong một phòng, trong khi ở Mỹ là 0,5 người. Ở Kamasi, Ghana, 3/4 số hộ chỉ có 1 phòng, điều kiện này cũng đúng cho 50% số dân Calcuta, 33% ở Mexico City, Nhìn chung, quá trình ĐTH - CNH bên cạnh những tác động tích cực về kinh tê - xã hội, khoa học - kỹ thuật, văn minh - dân trí, cải thiện đời sống người dân, đã tạo ra những tác động tiêu cực về môi trường. Nói tóm lại là ĐTH - CNH sẽ dẫn đến hệ sinh thái đô thị mất cân bằng tự nhiên. Do vậy, các nhà sinh thái đô thị bắt đầu nói đến "đô thị bền vững" hay "đô thị sinh thái", theo đó khi phát triển đô thị và khu công nghiệp cần chú ý: - Quan tâm kích cỡ đô thị, phải hạn chế tối đa phát triển các siêu đô thị mà nên hình thành các chuỗi đô thị gồm đô thị trung tâm và các đô thị, khu công nghiệp vệ tinh. - Khi cần mở rộng đô thị, không mở đều về mọi phía mà phải có quy hoạch tùy thuộc vào các yếu tố như địa hình, nguồn nguyên liệu, thị trường, giao thông - Phải dành một diện tích đủ lớn cho cây xanh (12 - 15 m2/người); có hệ thống quản lý tốt chất thải rắn, nước thải; bảo đảm cấp nước sạch cho sinh hoạt và sản xuất, hạn chế ách tắc giao thông, 5. Sự phát triển đô thị, khu công nghiệp ở nước ta
35. 15 Việt Nam có diện tích phần đất liền là 330.000 km2 và đường bờ biển dài 3260 km. Năm 2000, cả nước có khoảng 623 đô thị, trong đó có 4 thành phố trực thuộc trung ương, 82 thành phố và thị xã tỉnh lỵ, 537 thị trấn huyện lỵ. Theo qui hoạch của chính phủ, đến năm 2020 sẽ có 5 đô thị trung tâm Quốc gia là Thủ đô Hà Nội, Thành Phố Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Đà Nẵng và Huế, 11 đô thị trung tâm cấp vùng là các Thành Phố Cần Thơ, Biên Hòa, Vũng Tàu, Nha Trang, Buôn Mê Thuộc, Vinh, Nam Định, Hạ Long, Việt Trì, Thái Nguyên và Hòa Bình, 45 đô thị trung tâm tỉnh (thành phố, thị xã). Dân số đô thị khoảng 18 triệu người chiếm khoảng 23,5% và nông thôn khoảng 59 triệu người (khoảng 76,5%). Nhìn chung quá trình đô thị của nước ta trong khoảng 30 năm qua phát triển chậm. Tỷ lệ dân số đô thị năm 1960 là 15%, năm 1988 là 20% và năm 1992 là 20,2% và 1999 là 23,5%. Trong thời gian tới, quá trình đô thị hóa của nước ta sẽ nhanh hơn. Theo dự báo (phương án trung bình) dân số đô thị nước ta đến năm 2010 và 2020 tỷ lệ dân số sẽ là 33% và 45%. Theo thống kê, số lượng các đô thị của Việt Nam có qui mô dân số từ 1 vạn trở lên là trên 500 đô thị. Đô thị có dân số lớn là Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Năm 1989, dân số Hà Nội là 1,08 triệu, Tp. Hồ Chí Minh là 2,89 triệu; đến năm 2001 các số liệu tương ứng là 1,34 triệu và 3,34 triệu (nếu tính cả phần ngoại thành thì dân số ở Hà Nội là 2,46 triệu và Thành phố Hồ Chí Minh là 5,56 triệu) (Bảng 3.6). Ở 2 thành phố này, hệ thống hạ tầng kỹ thuật và mạng lưới công trình công cộng đã xây dựng khá đồng bộ. Bảng 3.6. Dân số ở 20 đô thị lớn của Việt Nam Stt Tên Địa phận Dân số 1 Thành phố Hồ Chí Minh T.P Hồ Chí Minh 5.728.900 2 Hà Nội Hà Nội 2.503.000 3 Hải Phòng Hải Phòng 1.792.400 4 Đà Nẵng Đà Nẵng 446.000 5 Biên Hòa Đồng Nai 365.500 6 Huế Thừa Thiên 266.800 7 Nha Trang Khánh Hòa 265.300 8 Cần Thơ Cần Thơ 248.300 9 Qui Nhơn Bình Định 196.200 10 Rạch Giá Kiên Giang 194.900 11 Nam Định Nam Định 188.800 12 Vũng Tàu Bà Rịa 184.100 13 Long Xuyên An Giang 153.000 14 Hòn Gai Quảng Ninh 142.800 15 Phan Thiết Bình Thuận 141.500 16 Cam Ranh Khánh Hoà 141.200 17 Cẩm Phả Quảng Ninh 139.700 18 Thái Nguyên Thái Nguyên 133.400 19 Buôn Mê Thuột Đắc Lắc 131.900 20 Đà Lạt Lâm Đồng 125.000