Giáo trình Lịch sử tư tưởng kinh tế

Nội dung text: Giáo trình Lịch sử tư tưởng kinh tế

1. TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH X W BÙI THỊ XUYẾN LỊCH SỬ TƯ TƯỞNG LƯU HÀNH NỘI BỘ -1996
2. MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU 04 Phần thứ TƯ TƯỞNG KINH TẾ THỜI CỔ 05 nhất Chương I Tư tưởng kinh tế Phương Đơng thời cổ. 05 Chương II Tư tưởng kinh tế Phương Tây thời cổ. 08 Phần thứ hai TƯ TƯỞNG KINH TẾ THỜI TRUNG CỔ 11 Chương III Tư tưởng kinh tế Phương Đơng thời Trung cổ. 11 Chương IV Tư tưởng kinh tế Phương Tây thời Trung cổ. 12 Chương V Chủ nghĩa trọng thương. 14 Phần thứ ba TƯ TƯỞNG KINH TẾ THỜI KỲ TBCN 17 Chương VI Học thuyết kinh tế tư sản cổ điển. 17 Chương VII Học thuyết kinh tế tư sản tầm thường. 32 Chương VIII Học thuyết kinh tế tiểu tư sản. 35 Chương IX Học thuyết kinh tế của CNXH khơng tưởng 38 Chương X Học thuyết kinh tế của chủ nghĩa Mác - Lênin 43 Chương XI Học thuyết kinh tế tư sản cận đại. 48 Chương XII Các lý thuyết kinh tế Phương Tây hiện đại. 68 Phần thứ tư CÁC TƯ TƯỞNG KINH TẾ VỀ THỜI KỲ 90 QUÁ ĐỘ TỪ CNTB LÊN XÃ HỘI MỚI. Chương XIII Các tư tưởng kinh tế về sự chuyển dạng thái của 90 CNTB. Chương XIV Tư tưởng kinh tế của Đảng Cộng sản Việt Nam trong 94 xây dựng xã hội mới. PHẦN KẾT LUẬN 102 Câu hỏi ơn thi. 102 Tài liệu tham khảo. 104
3. LỜI NĨI ĐẦU Lịch sử tư tưởng kinh tế là mơn khoa học xã hội nghiên cứu các tư tưởng kinh tế khác nhau qua các thời kỳ lịch sử của nền sản xuất xã hội nhằm tìm hiểu quy luật phát sinh, phát triển và bản chất kinh tế - chính trị của các tư tưởng kinh tế - cơ sở của các học thuyết kinh tế, trường phái kinh tế. Đây là mơn khoa học quan trọng cung cấp kiến thức cơ bản cho sinh viên đi sâu nghiên cứu các vấn đề của kinh tế hàng hĩa, kinh tế thị trường hiện nay. Biên soạn cuốn sách này, tác giả dựa theo yêu cầu chương trình do Bộ Giáo dục và Đào tạo quản lý để trang bị kiến thức cơ sở cho sinh viên năm thứ III - giai đoạn II - của khoa Giáo dục chính trị và phục vụ rộng rãi cho sinh viên hệ chuyên tu, tại chức cĩ nhu cầu mở rộng kiến thức. Tuy đã cố gắng hết sức nhưng cuốn sách chắc chắn cịn những hạn chế và thiếu sĩt, do vậy tác giả xin nhận lỗi trước và rất mong cĩ được các ý kiến đĩng gĩp của các bạn đồng nghiệp và các sinh viên của Trường Đại học sư phạm thành phố Hồ Chí Minh. TP.HCM, 10-1996.
4. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Mục đích yêu cầu học mơn Lịch sử tư tưởng kinh tế : + Hiểu khái quát quá trình phát sinh, phát triển của các tư tưởng và của các lý thuyết kinh tế. + Nắm bản chất KT-CT của các tư tưởng kinh tế và đặc điểm của các lý thuyết kinh tế. + Nắm nội dung cơ bản của các lý thuyết kinh tế để hiểu rõ vai trị lịch sử của chúng trong chính sách kinh tế của nhiều nước. + Nắm phương pháp nghiên cứu mơn lịch sử tư tưởng kinh tế. + Hình thành tư duy lý luận biện chứng trong nhận thức và vận dụng các lý thuyết kinh tế vào đời sống thực tế. 2. Đối tượng của mơn Lịch sử tư tưởng kinh tế: Nghiên cứu các tư tưởng kinh tế khác nhau qua các thời kỳ lịch sử nhất định tương ứng với từng hình thái KT-XH nhằm hiểu được quy luật phát sinh, phát triển và bản chất KT-CT của các tư tưởng kinh tế, các lý thuyết và các học thuyết kinh tế. 3. Phương pháp nghiên cứu : Sử dụng tổng hợp các phương pháp khác nhau, nổi bật là phương pháp logic kết hợp phương pháp lịch sử. 4. Nhiệm vụ mơn Lịch sử tư tưởng kinh tế: + Mơ tả và trình bày trung thực hồn cảnh ra đời, phát triển của các tư tưởng kinh tế dựa trên các điều kiện sản xuất và điều kiện chính trị - xã hội nhất định. + Vạch ra mối liên hệ nhân quả, kế thừa và cải biến của các tư tưởng kinh tế. + Vạch rõ bản chất giai cấp chứa đựng trong các tư tưởng kinh tế, lý thuyết kinh tế và các học thuyết kinh tế.
5. PHẦN THỨ NHẤT TƯ TƯỞNG KINH TẾ THỜI CỔ Tư tưởng kinh tế được chứa đựng trong ngơn ngữ vì ngơn ngữ là cái vỏ vật chất của tư duy, vì vậy lịch sử tư tưởng kinh tế phải bắt đầu nghiên cứu từ lịch sử thành văn tức là từ thời cổ đến nay. Chương I TƯ TƯỞNG KINH TẾ PHƯƠNG ĐƠNG THỜI CỔ I- SƠ LƯỢC TÌNH HÌNH KT-CT-XH VÀ CÁC VẤN ĐỀ CẦN GIẢI QUYẾT. Các nước Phương Đơng thời cổ là chiếc nơi của nền văn minh thế giới, ở đĩ do địa lý thuận lợi, nghề nơng sớm phát triển làm xuất hiện sản phẩm thặng dư - cơ sở nảy sinh chế độ chiếm hữu nơ lệ và sự xuất hiện của nhà nước. Với hồn cảnh như vậy, ở Phương Đơng đã nảy sinh hai vấn đề cần giải quyết: + Biện hộ về mặt tinh thần cho chế độ chiếm hữu nơ lệ. + Giới hạn sự can thiệp của nhà nước vào kinh tế. II- TƯ TƯỞNG KINH TẾ CỦA ẤN ĐỘ THỜI CỔ. Ấn Độ thời cổ theo chế độ nơ lệ gia trưởng với cơng xã nơng thơn tồn tại khá vững chắc. Chế độ chính trị - xã hội là sự kết hợp chặt chẽ giữa Vương quyền và Thần quyền. Nhà vua thống trị xã hội dựa vào giáo lý tơn giáo. Do đĩ, các tư tưởng kinh tế cũng được tìm thấy qua giáo lý, qua các bộ luật. Trong đĩ nổi bật cĩ kinh Vệ Đà và luật Manu. + Trong kinh Vệ Đà khơng ghi rõ việc thừa nhận quyền sở hữu nhưng quy định rõ quyền lợi của các đẳng cấp xã hội. + Luật Manu là cuốn sách tập hợp các mệnh lệnh của chủ nơ, thể hiện rõ quan điểm của chủ nơ. ( Thừa nhận chế độ nơ lệ. ( Tuyên truyền cho luận điểm chung: “Trong tất cả các sinh vật, sinh vật cĩ linh hồn là cao quý nhất, trong sinh vật cĩ linh hồn thì sinh vật cĩ lý trí là cao quý nhất, trong sinh vật cĩ lý trí thì con người là cao quý nhất, mà trong lồi người thì những người Braman là cao quý nhất”. III- TƯ TƯỞNG KINH TẾ CỦA TRUNG QUỐC THỜI CỔ. 1. Đặc điểm của Trung Quốc thời cổ: * Chính trị - Xã hội: Đây là thời kỳ thay thế lẫn nhau của các nhà nước: Hạ, Thương, Tây Chu. Đến đầu thời Xuân Thu xuất hiện nhiều nước chư hầu lớn, nhỏ khác nhau. Cuộc đấu tranh thời Xuân Thu đưa xã hội Trung Quốc quá độ dần sang chế độ phong kiến. * Địa lý - Kinh tế: Nằm trên lưu vực sơng Hồng Hà và sơng Dương Tử, địa lý thuận lợi làm cho nghề nơng sớm phát triển với lực lượng sản xuất chủ yếu là nơ lệ, nơng dân và cơng cụ lao động bằng đồng, thau, sắt Trên cơ sở phát triển nơng nghiệp, tiểu thủ cơng
6. nghiệp, thương nghiệp thời Xuân Thu phát triển khá mạnh, nhưng trao đổi vẫn chủ yếu là hàng lấy hàng. Các tác giả sống trong thời kỳ này cũng nhằm giải quyết hai vấn đề lớn của thời cổ: Biện hộ về mặt tinh thần cho chế độ nơ lệ và giải quyết vai trị kinh tế của nhà nước. 2. Quan điểm kinh tế của phái Khổng học: a) Người sáng lập: Khổng Tử (551-479): Ơng tên là Khâu, hiệu là Trọng Ni, người nước Lỗ. Sinh ra trong một gia đình quý tộc sa sút. Ơng là nhà tư tưởng lớn của Trung Quốc, là mưu sĩ của nhiều Vua ở nhiều nước khác nhau. Cùng với các học trị của mình là Tử Cống, Tử Lộ, Tử Dụ Ơng tạo ra một trường phái được gọi là “Nho giáo”. Các tác phẩm nổi tiếng : Thi- Thư - Nhạc - Lễ - Dịch - Xuân Thu và Luận Ngữ Quan điểm giai cấp: phục vụ lợi ích giai cấp quý tộc. Quan điểm kinh tế: phản ánh thời kỳ quá độ từ xã hội cơng xã nguyên thủy sang xã hội chiếm hữu nơ lệ. Ơng cố khơi phục quan hệ cơng xã nhưng khơng lên án chế độ nơ lệ, kêu gọi sự phục tùng của nơ lệ đối với chủ nơ và ơng mơ ước xây dựng một xã hội cĩ hai thành phần giai cấp bổ sung cho nhau (nơ lệ và chủ nơ), trong đĩ tư hữu sẽ khơng cịn và mọi người sẽ sống hạnh phúc. Mục đích tư tưởng trong quan điểm của Khổng Tử là muốn làm giảm mâu thuẫn giữa chế độ nơ lệ và chế độ cơng xã, từ đĩ xây dựng học thuyết trung dung, nhưng lại theo hướng cĩ lợi cho giai cấp thống trị, do vậy trong học thuyết của ơng đã cĩ những yếu tố khơng tưởng XHCN. b) Mạnh Tử (372-289): Học trị của Khổng Tử, sống cuối thời Xuân Thu. + Theo ơng, nhà nước khơng nên can thiệp quá nhiều vào đời sống kinh tế, buơn bán phải tự do, ngồi thuế thân, khơng nên thu các đảm phụ khác. + Chấp nhận thực hiện quyền sở hữu ruộng đất bằng cách thu thuế. + Chủ trương trong xã hội “dân là đầu, vua là thứ” với nhiều tầng lớp: lao động chân tay, lao động trí ĩc, lao động quản lý nhà nước. Mục đích tư tưởng của ơng là giải quyết mâu thuẫn giữa kinh tế chiếm hưũ nơ lệ và kinh tế cơng xã bằng cách đứng hẳn về cơng xã nhưng lại duy trì kiến trúc thượng tầng chiếm hữu nơ lệ. 3. Quan điểm kinh tế của phái Pháp gia: Đây là trào lưu tư tưởng bảo vệ quyền lợi của chủ nơ và nơng dân giàu, coi trọng nghề nơng và nghề binh. Chống lại sự phát triển của thương nghiệp vì lo sợ điều này làm tan rã kinh tế tự nhiên. Phái này sùng bái nhà nước, địi hỏi một nhà nước mạnh. Đại biểu cho phái này là Thương Ưởng, tể tướng của vua Tần Hưũ Cơng. Những cải cách kinh tế của ơng vào những năm 350 trước cơng nguyên đã giúp nước Tần thống nhất đất nước. Ơng đứng về phía chủ nơ, thủ tiêu cơng xã, đề cao vai trị kinh tế của nhà nước và chủ trương nhà nước phải cĩ sở hữu lớn vì “nhà nước giàu nếu dân nghèo”. Vì vậy nhà nước nên thu thuế theo diện tích canh tác. 4. Quan điểm kinh tế trong Quản tử luận:
7. + Quản tử luận là tác phẩm của nhiều tác giả vơ danh, phản ánh hồn cảnh xã hội thế kỷ 4-3 trước cơng nguyên. + Tư tưởng cơ bản: ( Thừa nhận xã hội cĩ nhiều giai cấp với sĩ, nơng, cơng, thương là cơ sở của đất nước. Trong đĩ nghề nơng và nơng dân cĩ vai trị quan trọng. ( Nhà nước phải can thiệp vào kinh tế để làm cho dân giàu. ( Thị trường là nơi điều tiết các hàng hĩa, nhà nước nên lập kho dự trữ thĩc để bình ổn giá. Nhận xét chung : Tư tưởng kinh tế Phương Đơng thời cổ nổi bật là tư tưởng kinh tế Trung Quốc, nĩ được hình thành sớm và thành thục nhất. Tuy nhiên, tư tưởng về kinh tế hàng hĩa cịn rất hạn chế so với tư tưởng kinh tế Phương Tây thời cổ.
8. Chương II TƯ TƯỞNG KINH TẾ PHƯƠNG TÂY THỜI CỔ I- TƯ TƯỞNG KINH TẾ CỦA HY LẠP THỜI CỔ. 1. Điều kiện KT-CT-XH của Hy Lạp thời cổ: + Chế độ chiếm hữu nơ lệ rất phát triển, số lượng nơ lệ chiếm tới 9/10 dân số. + Nơng nghiệp và thủ cơng nghiệp phát triển mạnh nhờ việc sử dụng cơng cụ lao động bằng sắt và kim loại. Qua đĩ, kinh tế hàng hĩa cũng tương đối phát triển, tư bản tiền tệ và tư bản cho vay nặng lãi khá phổ biến. + Đấu tranh gay gắt giữa dân tự do và nơ lệ, giữa quý tộc và bình dân phản ánh sự khủng hoảng của chế độ chiếm hưũ nơ lệ. Hồn cảnh đĩ buộc các nhà tư tưởng phải giải quyết hai vấn đề: Mợt là làm giảm mâu thuẫn của xã hội nơ lệ, bảo vệ lợi ích của giai cấp chủ nơ. Hai là xác định hướng phát triển ngành kinh tế phù hợp. 2. Xenophon (444-356): Ơng là nhà sử học phục vụ lợi ích của giai cấp chủ nơ. Tư tưởng kinh tế của ơng được phản ánh đầy đủ trong tác phẩm “phương châm trị gia”, ngồi ra ơng cịn cĩ các tác phẩm “Xirơpêdi”, “Quốc gia Laxêdêmơn”. Các tư tưởng kinh tế nổi bật của ơng được thể hiện ở các khía cạnh: + Thấy rõ vai trị của phân cơng lao động đối với thị trường. + Là người đầu tiên nhận xét về giá trị của vật phẩm theo quan điểm tự nhiên chủ nghĩa và phân biệt nĩ với của cải. Hiểu được ý nghĩa của tiền trong nền kinh tế. + Nhận ra mối quan hệ giữa giá cả hàng hĩa với cung, cầu hàng hĩa; từ đĩ đã đưa ra các lời khuyên khơn ngoan đối với chủ nơ. Tuy ơng bênh vực kinh tế tự nhiên nhưng cũng phải thừa nhận các lợi ích của kinh tế hàng hĩa. 3. Platon (427-347): Là triết gia, nhà hoạt động xã hội lớn, bảo vệ lợi ích của chủ nơ, nhưng lập trường giai cấp được che đậy rất tinh vi. Là một trong những người sáng lập ra chủ nghĩa duy tâm cực đoan, do vậy ơng rất cường điệu vai trị của nhà nước, cho rằng nhà nước cĩ thể sử dụng mệnh lệnh để điều tiết xã hội. Tư tưởng kinh tế của ơng được thể hiện trong các tác phẩm “Chính trị hay nhà nước” (380-370) và “Luật pháp” (366-347) đi vào các khiá cạnh sau: + Vạch rõ vai trị của phân cơng lao động trong sự ra đời của xã hội cĩ giai cấp, cĩ nhà nước. + Đưa ra lý luận về “nhà nước lý tưởng”, trong đĩ diễn ra sự phân cơng giữa các giai cấp, các tầng lớp khác nhau dựa trên chế độ tư hữu bị hạn chế đối với tầng lớp quản lý để tránh thiên vị, ích kỷ. + Nhận ra mâu thuẫn giữa giá trị và giá trị sử dụng, vạch ra được hai thuộc tính của tiền nhưng lại chưa phát hiện được vai trị và bản chất của tiền.
9. + Bảo vệ kinh tế tự nhiên, chống khuynh hướng cơng thương trong nền kinh tế Hy Lạp, chống kinh tế hàng hĩa. 4. Aristoteles (384-322): Sinh ở Stagire, Macédoine và chết ở Chalcis, Eubée (Đơng Hy Lạp). Ơng là học trị của Platon và là thầy dạy của Alexandre le Grand, vua Macédoine. Aristoteles là nhà tư tưởng lớn nhất thời cổ, để lại hơn 1000 tác phẩm. Ơng phục vụ cho quyền lợi của giai cấp chủ nơ. Về thế giới quan, Aristoteles tuy đứng trên lập trường của Chủ nghĩa duy vật nhưng lại thỏa hiệp với Chủ nghĩa duy tâm, do vậy mà điểm yếu trong phương pháp của ơng là dù cho cĩ sử dụng các yếu tố của Chủ nghĩa lịch sử, kết hợp nhiều mặt của phép biện chứng, ơng vẫn đưa quan điểm đạo đức và quan điểm tiêu dùng vào lý luận của mình, đồng thời chưa quan tâm đến bản chất sản xuất với tư cách là sản xuất. Về quan điểm chính trị ơng cho rằng nhà nước xuất hiện là tất yếu khách quan và tồn tại vĩnh viễn. Tư tưởng kinh tế của ơng luơn gắn chặt với những quan điểm xã hội học của ơng. + Phủ nhận lý luận “Nhà nước lý tưởng” của Platon. + Tin tưởng kinh tế nơng nghiệp là con đường cứu Hy Lạp thốt khỏi sự “bế tắc kinh tế” lúc bấy giờ. + Nhận rõ tính chất hai mặt của chế độ tư hữu, nhưng vẫn ra sức bảo vệ hùng hồn cho chế độ chiếm hữu nơ lệ. + Cĩ nhiều cống hiến về lý luận kinh tế hàng hĩa. ( Người đầu tiên phân biệt được giá trị trao đổi và giá trị sử dụng. ( Phát hiện ra bản chất ngang giá trong quan hệ trao đổi. ( Hiểu được nguồn gốc xuất hiện của Tiền là do cĩ khĩ khăn trong trao đổi, do sự thỏa thuận giữa người trao đổi và do việc mở rộng thị trường. ( Người đầu tiên bàn về ba loại thương nghiệp và hai loại kinh doanh. Loại thứ nhất là kinh tế học “économique” gồm thương nghiệp trao đổi và thương nghiệp hàng hố, loại kinh doanh này phục vụ yêu cầu tiêu dùng và vận động theo cơng thức H-H hoặc H-T-H. Loại thứ hai là tài sản học “Chrématistique” chứa thương nghiệp lớn, loại kinh doanh này là khơng hợp quy luật vì phục vụ yêu cầu làm giàu, loại này vận động theo cơng thức T-H-T’. Phân tích tư tưởng kinh tế của Aristoteles, cĩ thể nhận thấy rõ ơng là người mở đầu cho lịch sử khoa kinh tế chính trị vì đã đặt những cơ sở lý luận ban đầu cho các lý luận then chốt sau này, mặc dù các cơ sở lý luận đĩ cịn rất nơng cạn. Nhìn chung về mặt lịch sử, do điều kiện kinh tế hàng hĩa tương đối phát triển nên các tác giả Hy Lạp thời cổ đã xây dựng được một số các quan điểm kinh tế làm điểm xuất phát cho sự phát triển của các học thuyết kinh tế sau này. II- TƯ TƯỞNG KINH TẾ CỦA LA MÃ THỜI CỔ. 1. Đặc điểm KT-CT-XH: Từ thế kỷ thứ V trước cơng nguyên bước vào chế độ chiếm hữu nơ lệ và bị tiêu diệt vào thế kỷ V sau cơng nguyên. La Mã là đỉnh cao nhất của chế độ chiếm hữu nơ lệ; lực lượng sản xuất chủ yếu là nơ lệ, tổ chức kinh tế là nền đại điền trang, đồng thời kinh tế cơng thương nghiệp cũng khá phát triển. Trong xã hội cĩ ba tầng lớp: quý tộc, dân La Mã và nơ lệ với mâu thuẫn giai cấp gay gắt dẫn tới khởi nghĩa của nơ lệ. 2. Một số tư tưởng kinh tế nổi bật:
10. + Bảo vệ kinh tế đại điền trang với hai đại biểu là Carơn và Varơn. Cả hai đưa ra các biện pháp cần thiết để sử dụng lực lượng lao động nơ lệ sao cho cĩ lợi nhất cho chủ nơ. + Bảo vệ chế độ chiếm hữu nơ lệ: Xixeron chủ trương đàn áp nơ lệ, bĩc lột các dân tộc khác để cứu vãn nền cộng hịa chủ nơ. + Về sự phát triển của kinh tế hàng hĩa: Xixeron cĩ nĩi đến vai trị của phân cơng lao động, khuyến khích phát triển tư bản thương nghiệp và cho vay nặng lãi. Tư tưởng kinh tế La Mã phát triển sau Hy Lạp nhưng khơng phát triển bằng do dựa trên kinh tế đại điền trong và do chưa tập trung chú ý phân tích các vấn đề kinh tế hàng hĩa.
11. PHẦN THỨ HAI TƯ TƯỞNG KINH TẾ THỜI TRUNG CỔ Thời Trung Cổ bắt đầu từ thế kỷ IV sau cơng nguyên khi chế độ chiếm hữu nơ lệ tan rã và tư tưởng kinh tế thời Trung Cổ gắn liền với những đặc trưng của thời phong kiến. Chương III TƯ TƯỞNG KINH TẾ PHƯƠNG ĐƠNG THỜI TRUNG CỔ I- TƯ TƯỞNG KINH TẾ TRUNG QUỐC THỜI TRUNG CỔ. Chế độ phong kiến phương Đơng xuất hiện sớm, nhưng chịu ảnh hưởng của chế độ nơng nơ gia trưởng. Lúc bấy giờ vai trị của nhà nước rất lớn do yêu cầu của phong kiến hĩa, của cơng tác thủy lợi, của nhiệm vụ quân sự, điều này làm cho mâu thuẫn giữa nhà nước Trung ương tập quyền và các lãnh địa ngày càng gay gắt. Tư tưởng kinh tế lúc bấy giờ tuy khá phức tạp nhưng cũng xoay quanh vấn đề sở hữu, vai trị nhà nước, vấn đề kinh tế hàng hĩa. 1. Về vấn đề sở hữu và vai trị của nhà nước: + Lý Xung (450-498) bảo vệ quyền lợi của nhà nước và đưa ra các kiến nghị về thuế cĩ lợi cho nhà nước. + Dương Viêm (618-707): muốn trung hịa lợi ích kinh tế giữa địa chủ, phong kiến với người canh tác, giữa nhà nước với địa chủ bằng cách đề nghị thu thuế bằng tiền, căn cứ vào giá trị sản lượng của các mảnh ruộng khác nhau. + Lục Chí: quan đại thần cuối đời Đường, chủ trương làm dịu mâu thuẫn giữa nhà nước phong kiến với nơng dân bằng cách giảm tơ, qui định mức sở hữu ruộng đất vừa phải; cho rằng sự giàu cĩ của Vua là phụ thuộc ý dân. + Vương An Thạch: đề cao sở hữu ruộng đất của nhà nước dưới hình thức tổ chức quân điền, lãnh địa lớn. 2. Về vấn đề kinh tế hàng hĩa: Rất ít được các nhà lý luận nghiên cứu. Lục Chí cĩ đề cập sơ lược phạm trù giá cả, thấy được mối quan hệ giữa thuế - giá cả - lượng tiền nhà nước phát hành. Đối với Trung Quốc, tư tưởng kinh tế tuy cĩ phát triển so với thời cổ nhưng cũng xoay quanh kinh tế tự nhiên, bảo vệ sở hữu nhà nước nhằm giải quyết mâu thuẫn giữa nhà nước phong kiến tập quyền với nơng dân, với địa chủ ở cát cứ địa phương. Kinh tế hàng hĩa kém phát triển cho nên các lý luận về kinh tế hàng hĩa rất rời rạc, non kém. II- TƯ TƯỞNG KINH TẾ CỦA Ả RẬP THỜI TRUNG CỔ. Ả Rập lúc bấy giờ cĩ nền thương nghiệp khá phát triển, do vậy tư tưởng kinh tế chủ yếu là tìm cách biện hộ cho nền sản xuất hàng hĩa và bảo vệ thương nghiệp. Các nhà lý luận thời kỳ này thừa nhận quan hệ giai cấp và chấp nhận nơ dịch dân tộc khác. Các tư tưởng kinh tế của Ả Rập thời Trung Cổ được tìm thấy trong kinh Coran.
12. Chương IV TƯ TƯỞNG KINH TẾ PHƯƠNG TÂY THỜI TRUNG CỔ Thời Trung cổ, Phương Tây gắn liền với thời kỳ phong kiến Tây Âu với ba giai đoạn phát triển: sơ kỳ, trung kỳ, hậu kỳ. Vấn đề chung cần phải giải quyết của thời kỳ này là tìm cách bảo vệ quý tộc, nhà nước phong kiến giải thích các hiện tượng kinh tế trong nền kinh tế hàng hĩa đang phát triển. Trong thời kỳ này, tuy tư tưởng kinh tế nghèo nàn so với thời cổ nhưng vẫn phản ánh trình độ phát triển cao hơn của nền sản xuất xã hội và vừa cĩ điểm chung, vừa cĩ điểm khác so với thời nơ lệ. Điểm chung là cùng bên vực bạo lực, tán dương hiện tưọng cưỡng bức siêu kinh tế, chú trọng phân tích giá trị sử dụng. Điểm khác so với thời nơ lệ là bảo vệ trực tiếp cho lao động, các nhà lý luận thời này là các người hoạt động nhà thờ. I- TƯ TƯỞNG KINH TẾ CỦA AUGUSTIN (354-430). Ơng là linh mục nổi tiếng đầu thời Trung cổ, phản ánh quyền lợi của giai cấp địa chủ, qúy tộc, được gọi là “Saint Augustin”. Ơng cĩ các quan điểm sau: + Bảo vệ khẩu hiệu “ai khơng làm thì khơng ăn”. + Khẳng định lao động chân tay cũng vinh dự như lao động trí ĩc. + Người đầu tiên nêu khái niệm “Giá cả cơng bằng” để chống đại thương nghiệp và cho vay nặng lãi. Quan điểm kinh tế của ơng được tìm thấy qua các tác phẩm: “Đơ thành của thượng đế”, “Sám hối”, “Sự trao đổi của ơn huệ”. II- TƯ TƯỞNG KINH TẾ CỦA THOMAS D’AQUIN (1225-1274). 1. Sơ lược tiểu sử: Thomas d’Aquin sinh trong gia đình quý tộc, là nhà thần học người Ý, phục vụ trung thành giai cấp thống trị. Tác phẩm cực kỳ nổi tiếng của ơng trong thời đĩ là “khái luận về thần học”. Nhờ cĩ uy tín lớn trong thời cổ nên năm 1879 được cơng nhận là Thánh và hiện nay, uy tín của ơng cũng cịn khá lớn trong “Trào lưu chủ nghĩa Tơ mát mới”. Về thới giới quan và phương pháp luận: Ơng đứng trên lập trường chủ nghĩa duy tâm cực đoan của Platon và sử dụng quỹ biện (Casuistique) để trình bày. Các tư tưởng kinh tế và quan điểm kinh tế cơ bản: + Bảo vệ sự thống trị của nhà thờ và chế độ chiếm hữu ruộng đất phong kiến, coi kinh tế tự nhiên là cơ sở của đời sống xã hội. + Bảo vệ tơ phong kiến và biện hộ cho lợi tức. + Tuyên truyền cho lao động chân tay, nhưng lại coi trọng lao động trí ĩc. + Là người truyền bá học thuyết giá cả cơng bằng. Tư tưởng cơng bằng trong trao đổi đã cĩ từ thời cổ nhưng “giá cả cơng bằng” là do Augustin nêu lên và người truyền bá học thuyết này lại chính là Thomas d’Aquin. Học thuyết của Thomas bênh vực cho lợi ích của đại địa chủ và nhà thờ, bênh vực chế độ chiếm hữu ruộng đất phong kiến, ca ngợi tư hữu tài sản. Trong học thuyết của mình, Thomas
13. mang lại cho khái niệm “giá cả cơng bằng” một màu sắc đẳng cấp và sửa đổi một cách căn bản luận điểm của thị dân cho rằng “Giá cả hàng hĩa phải phụ thuộc vào số lượng lao động đã hao phí và sự trao đổi phải ngang giá” bằng cách cố chứng minh rằng địa vị xã hội phải được phản ánh vào trong giá cả và giá cả chỉ cơng bằng khi nào chúng đảm bảo cho mỗi người tham gia trao đổi một cuộc sống tương ứng với cấp bậc xã hội của họ. Như vậy là ơng đã giải thích sự hoạt động của quy luật giá trị theo quan điểm đạo đức tơn giáo, đã đụng chạm tới các vấn đề giá trị, giá cả, phân phối thu nhập quốc dân nhưng chẳng hiểu gì về bản chất KT-XH của chúng cả. Nhìn chung, tư tưởng kinh tế thời Trung cổ đã nhận thức được vai trị của sản xuất hàng hĩa và ủng hộ xu hướng phát triển của nĩ mạnh hơn so với thời cổ, nhưng cũng chưa tiến xa hơn thời cổ là mấy, chỉ dừng lại ở hiện tượng bên ngồi và phân tích một cách chủ quan các hiện tượng đĩ, chưa nhìn rõ tính quy luật của vấn đề.
14. Chương V CHỦ NGHĨA TRỌNG THƯƠNG I- HỒN CẢNH XUẤT HIỆN VÀ VẤN ĐỀ CẦN PHẢI GIẢI QUYẾT. 1. Tiền đề xuất hiện: Chủ nghĩa trọng thương là hệ tư tưởng tư sản đầu tiên trong lãnh vực kinh tế, nĩ phản ánh thời kỳ tan rã của phương thức sản xuất phong kiến và thời kỳ tích lũy ban đầu của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa ở châu Âu. Về mặt KT-XH, đây là thời kỳ kinh tế hàng hĩa bắt đầu phát triển, giai cấp tư sản cần tiền để kinh doanh-sản xuất, cơn khát tiền của châu Âu bắt đầu bợc lộ. Sau các phát kiến lớn về địa lý, sự cướp bĩc các thuộc địa bắt đầu diễn ra và ngoại thương thực sự trở thành nguồn cung cấp tiền cho châu Âu. Điều này địi hỏi phải cĩ lý thuyết để dẫn đường cho hoạt động thương nghiệp. Về một chính trị - xã hội, lúc này chế độ quân chủ ở châu Âu muốn mở rộng thương mại và cơng nghiệp trong khuơn khổ chế độ phong kiến đang bước vào thời kỳ tan rã, họ muốn cĩ cương lĩnh kinh tế mới để phát triển nền kinh tế và chủ nghĩa trọng thương đã đáp ứng yêu cầu này. Về mặt văn hĩa - tư tưởng : đây cũng là thời kỳ hừng sáng của đêm trường trung cổ bởi sự xuất hiện của phong trào phục hưng, của các ngành khoa học tự nhiên, của chủ nghĩa duy vật trong triết học và bởi sự sụt giảm uy quyền của tơn giáo. Cá nhân đổi mới cách sống và hịa mình vào thực tiễn sống động của nền kinh tế hàng hĩa đang phát triển, họ mong muốn được làm giàu và được chỉ cách làm giàu. Đĩ là các tiền đề làm cho chủ nghĩa trọng thương xuất hiện để giải quyết vấn đề nĩng bỏng của châu Âu lúc bấy giờ là làm thế nào tích lũy được tiền cho sự phát triển của thương nghiệp, của cơng nghiệp, cho sự kinh doanh sản xuất làm giàu của các cá nhân. 2. Đặc điểm của chủ nghĩa trọng thương: + Chủ nghĩa trọng thương phản ánh lợi ích và tư tưởng của tầng lớp thương nhân, nĩ coi trọng tiền và ngành thương nghiệp. + Chủ nghĩa trọng thương vẫn nằm trong khuơn khổ chế độ phong kiến, sử dụng nhà nước phong kiến để làm giàu cho giai cấp tư sản. + Chủ nghĩa trọng thương mang tính chất kinh nghiệm, phản ánh thời kỳ ấu trỉ của khoa kinh tế chính trị và mới đi vào lĩnh vực lưu thơng. + Chủ nghĩa trọng thương cĩ tính chất tiến bộ do phản ánh đúng yêu cầu của lịch sử lúc bấy giờ. II- HAI GIAI ĐOẠN CỦA CHỦ NGHĨA TRỌNG THƯƠNG. 1. Giai đoạn trọng tiền: Tồn tại từ thế kỷ XV-XVI, đây là giai đoạn tư bản xuất hiện đầu tiên dưới hình thái vàng, tiền vàng đang hiếm nên rất cần tiền. Tư tưởng kinh tế cơ bản của thời kỳ này là: “Tiền là tiêu chuẩn căn bản của mọi của cải”, xuất phát từ tư tưởng cơ bản này mà lý giải các vấn đề khác của xã hội lúc đĩ. 2. Giai đoạn trọng thương: Tồn tại từ thế kỷ XVI-XVII: đây là giai đoạn phát triển mạnh của thương nghiệp. Tư tưởng kinh tế cơ bản: “Khối lượng tiền chỉ tăng bằng ngoại thương và lợi nhuận do chuyển
15. nhượng là nguồn gốc đầu tiên của mọi của cải”. Từ đĩ chủ nghĩa trọng thương đưa ra các biện pháp phát triển nội thương khơng hạn chế, mở rộng xuất khẩu theo nguyên tắc nổi tiếng: “bán nhiều, mua ít”. III- CÁC ĐIỂN HÌNH CỦA CHỦ NGHĨA TRỌNG THƯƠNG. 1. Chủ nghĩa trọng thương Anh: Vào thế kỷ XVI, nước Anh hội đủ các tiền đề cho chủ nghĩa trọng thương xuất hiện và sau đĩ đạt trình độ chín mùi nhất với hai giai đoạn rõ rệt. Tiền đề địa lý: sau các phát triển lớn về địa lý và sau việc di chuyển các con đường buơn bán sang Đại Tây Dương, nước Anh trở thành điểm tiếp nối các mối liên hệ buơn bán của thế giới. Tiền đề kinh tế : vào thế kỷ XVI, nhu cầu của châu Âu về lơng cừu tăng, tạo điều kiện cho sự phát triển của nước Anh với tư cách là nước chuyên cung cấp lơng cừu cho ngành len, dạ châu Aâu. Tiền đề chính trị: chính quyền chuyên chế từ thời Henri VII, đã tạo các điều kiện tốt cho việc ứng dụng cương lĩnh kinh tế của chủ nghĩa trọng thương. a) Giai đoạn trọng tiền với đại biểu William Strafford (1554-1612): Quan điểm trọng thương của ơng được trình bày trong tác phẩm “Trình bày tĩm tắt một vài lời kêu ca của đồng bào chúng ta” (1581). Trong tác phẩm này, ơng cho rằng sự kêu ca đắt đỏ và đổ tội cho người khác là khơng phản ánh đúng nguyên nhân sự đắt đỏ, theo ơng, nguyên nhân đắt đỏ là nằm ở vấn đề tiền, nhà nước phải giữ khối lượng tiền khỏi bị hao hụt bằng sự can thiệp của nhà nước vào lưu thơng tiền tệ. b) Giai đoạn trọng thương với đại biểu Thomas Munt (1571-1641): Xuất thân là thương nhân, sau là giám đốc cơng ty Đơng Ấn. Tác phẩm đầu tiên “Bàn về mua bán giữa Anh và Đơng Ấn” (1621) đã biện hộ cho chính sách ăn cướp của cơng ty đĩ và khẳng định thương mại là phương pháp duy nhất để kiếm tiền. Tác phẩm được xem là Kinh thánh của chủ nghĩa trọng thương của ơng là “Sự giàu cĩ của nước Anh trong mậu dịch đối ngoại” (1630). Trong tác phẩm này ơng đã chống lại khẩu hiệu “cấm xuất khẩu tiền tệ” và đề ra một số biện pháp bảo đảm cân đối thương nghiệp xuất siêu. Thomas Munt thể hiện khát vọng của giai cấp tư sản Anh trong việc dùng thương mại để bĩc lột các nước thuộc địa, từ đĩ tạo tích lũy cho chủ nghĩa tư bản. 2. Chủ nghĩa trọng thương Pháp: Vào thế kỷ XVI-XVII, nước Pháp hội đủ tiền đề cho sự ra đời của chủ nghĩa trọng thương. Về địa lý: nước Pháp đất đai phì nhiêu, dân số khá đơng, muối - hàng hĩa hàng đầu của châu Âu thời Trung đại thì Pháp cĩ nguồn dự trữ vơ tận. Về kinh tế : nơng nghiệp và cơng trường thủ cơng tư bản chủ nghĩa đều cĩ điều kiện phát triển. Về chính trị -xã hội: đây là thời kỳ thống trị của nền chuyên chế giúp bảo đảm điều kiện cho chủ nghĩa trọng thương phát triển và bảo đảm an tồn cho các con đường thương mại. a) Antoine Montchrétien (1575-1629): Quan điểm kinh tế được trình bày trong tác phẩm: “Luận văn về kinh tế chính trị học” (1615), trong tác phẩm này ơng nêu lên vai trị quan trọng của nơng nghiệp và đề nghị
16. nhà nước phải dựa vào nơng dân, nhưng muốn cho đất nước giàu cĩ thì phải “coi nội thương là ống dẫn, ngoại thương là ống bơm” và phải lập nhiều cơng trường thủ cơng theo mẫu nước ngồi để bảo đảm việc làm cho dân lang thang. Antoine Monchrétien là nhà trọng thương chưa triệt để. b) Jean Baptiste Colbert (1618-1683): Xuất thân gia đình bình dân, buơn bán len dạ, về sau trở thành bộ trưởng tài chánh của Pháp. Ơng xây dựng một chính sách kinh tế cho nước Pháp trong 100 năm được gọi là “Chủ nghĩa Colbert”. Chính sách kinh tế này phản ánh quan điểm trọng thương của ơng trong khuơn khổ thúc đẩy sự phát triển của cơng trường thủ cơng tư bản nhưng lại khơng quan tâm đúng mức sự phát triển của nơng nghiệp. Sự khập khiểng này cuối cùng đã làm cho chủ nghĩa trọng thương Pháp tan rã trong sự phá sản của nơng dân và sự sa sút của nơng nghiệp. Điều này thúc đẩy sự ra đời của chủ nghĩa trọng nơng ở Pháp. Tuy nhiên, chủ nghĩa trọng thương của Colbert cũng đã đem lại một thực tiễn hoạt động rất phong phú, sinh động cho nền kinh tế Pháp lúc bấy giờ, đồng thời cho thấy rõ tính chất quá độ của mâu thuẫn giữa tư sản và quý tộc. IV- ĐÁNH GIÁ CHỦ NGHĨA TRỌNG THƯƠNG. 1. Mặt tiến bộ: Chủ nghĩa trọng thương đã đập tan hệ tư tưởng phong kiến với cơ sở kinh tế tự nhiên, vạch rõ vai trị của Tiền và của thương nghiệp trong buớc chuyển từ kinh tế sản xuất nhỏ lên kinh tế sản xuất lớn. Đã biết dựa vào tri thức nhân loại và sử dụng các phương pháp khoa học để phân tích các hiện tượng kinh tế, để tìm ra nguồn gốc xuất hiện của tư bản. 2. Mặt hạn chế: Thành tựu đạt được cịn nhỏ bé, vấn đề nêu ra để lý giải cịn xuất phát từ tính chất kinh nghiệm, bề ngồi và hạn chế trong lĩnh vực lưu thơng, chưa thật sự đi vào tìm hiểu bản chất bên trong. Với các mặt tiến bộ và hạn chế như vậy, ngày nay chủ nghĩa trọng thương vẫn giữ được một vị trí, vai trị nhất định về cả lý luận và thực tiễn.